HOE KUNNEN GEMEENTEN DE ZELFREDZAAMHEID VAN BURGERS BEVORDEREN?

Transcriptie

1 HOE KUNNEN GEMEENTEN DE ZELFREDZAAMHEID VAN BURGERS BEVORDEREN? Rapportage literatuuronderzoek door Mariëlle Jansen Referentie MJN Utrecht, januari 2012 VEILIGHEID DOOR SAMENWERKEN

2 VOORWOORD Hoe kunnen gemeenten de pagina 2/33 Naar meer verantwoordelijkheid voor de burger Hoe kunnen gemeenten de Die vraag is actueel nu het huidige kabinet na jarenlange discussies de burgers meer verantwoordelijkheid wil geven. Bovendien ondersteunen veel burgers het kabinetsbeleid gericht op meer zelfredzaamheid, zoals ook blijkt uit een artikel in De Volkskrant van 17 september De veranderende maatschappelijke en economische omstandigheden en een ander opinieklimaat dragen daar mogelijk aan bij. Duidelijk is dat de meningen over de veranderd zijn. In deze literatuurstudie hebben we de diverse inzichten op dit gebied verzameld, zodat we antwoord kunnen geven op de centrale vraag: hoe kunnen gemeenten burgers stimuleren om zelf meer verantwoordelijkheid te nemen in het streven naar een veiliger leefomgeving? Op deze plaats willen we graag de mensen bedanken die in verschillende bijeenkomsten met ons over dit onderwerp van gedachten hebben gewisseld. De citaten die u aantreft in de tekst werden tijdens deze bijeenkomsten opgetekend. Tot slot bedanken we Gaby Laane en Henk Stijntjes van het ministerie van Veiligheid en Justitie voor hun kritische blik en stimulerende begeleiding. Utrecht, januari 2012 Mariëlle Jansen en Frannie Herder

3 INHOUDSOPGAVE Hoe kunnen gemeenten de pagina 3/33 1 INLEIDING AANLEIDING VRAAGSTELLING EN METHODE LEESWIJZER 5 2 WAT IS ZELFREDZAAMHEID? DEFINITIE HERSCHIKKEN VAN VERANTWOORDELIJKHEDEN VAN INDIVIDUELE ACTIE TOT STRUCTURELE VOORZIENING 7 3 WAT MAAKT BURGERS ZELFREDZAAM? MOTIEVEN, DRIJFVEREN EN ANDERE BEÏNVLOEDENDE FACTOREN WELKE ROL KAN DE OVERHEID HIERBIJ SPELEN? BEÏNVLOEDING VAN GEDRAG EN DE ROL VAN COMMUNICATIE KENNIS EN HANDELINGSPERSPECTIEF BIEDEN 11 4 CONCLUSIE 18 GERAADPLEEGDE LITERATUUR 21 BIJLAGE 1 PRAKTIJKVOORBEELDEN 25 BIJLAGE 2 DEELNEMERS EXPERTMEETING 31

4 pagina 4/33 1 INLEIDING Zelfredzaamheid is een term die vaak gebruikt wordt voor het omschrijven van de eigen verantwoordelijkheid én de mogelijkheid om hiernaar te handelen. Het begrip zelfredzaamheid verwijst bijvoorbeeld naar zelfstandigheid, zoals het zelfstandig kunnen functioneren met een handicap. Of naar verantwoordelijkheid, zoals het zelf blussen van een beginnende brand in eigen woning. Ook in het domein sociale veiligheid duikt het begrip zelfredzaamheid steeds vaker op. De vraag is hoe we zelfredzaamheid in dat geval definiëren en welke verschijningsvormen zelfredzaamheid in de publieke ruimte kent. 1.1 AANLEIDING De overheid stimuleert burgers zich medeverantwoordelijk te voelen voor de veiligheid in de eigen wijk en buurt. Overheid en politie kunnen het niet alleen, maar hebben de burger nodig. Als burgers zelf actie ondernemen bij overlast, verloedering en (veelvoorkomende) criminaliteit in de buurt, kan dat de veiligheid en het gevoel van veiligheid verbeteren. De overheid doet dan ook een beroep op de zelfredzaamheid van de burger. (..) Een tweede speerpunt is: veiligheid voor burger en bedrijf. Het kabinet wil dat het veiliger wordt op straat, in wijken en de openbare ruimte. De overheid kan dit niet alleen. Wij stoppen met betutteling en geven burgers en bedrijven de ruimte hun eigen bijdrage te leveren. Initiatieven waarbij burgers de politie een handje helpen, bij preventie en opsporing, verdienen steun, zoals BurgerNet, alert-systemen, Meld Misdaad Anoniem en de verschillende Keurmerken, zoals Veilig Ondernemen. In sommige gemeenten, zoals Zoetermeer, houden burgers en agenten samen toezicht in de buurt. Of maatschappelijke stages bij politie, brandweer of veiligheidsregio. Zelfredzaamheid en weerbaarheid is bij crisis van groot belang, zeker de eerste uren. Actieve deelname van burgers komt niet alleen de veiligheid ten goede. Het vergroot ook het veiligheidsbewustzijn van de burgers zelf. (..) Bron: speech van minister Opstelten, Veiligheidscongres van het ministerie van Veiligheid en Justitie op 11 november Burgers kunnen in veel gevallen onveilige situaties voorkomen en aanpakken. Maar hoe kunnen gemeenten bevorderen dat burgers ook daadwerkelijk die verantwoordelijkheid nemen en zelf in actie komen als het gaat om veiligheid in de eigen leefomgeving? 1.2 VRAAGSTELLING EN METHODE In dit document staat de volgende vraag centraal: Hoe kan de ten aanzien van preventie en de aanpak van veiligheidsproblemen in de wijk worden vergroot? Om die vraag te kunnen beantwoorden, hebben we de volgende onderzoeksvragen geformuleerd: 1. Wat zijn de principes, uitgangspunten en werkzame bestanddelen van strategieën die zelfredzaamheid in het veiligheidsdomein stimuleren? 2. Wat zijn de resultaten van strategieën die het zelfredzaamheidbewustzijn stimuleren? 3. Welke ingrediënten zijn kenmerkend voor succesvolle strategieën gericht op het stimuleren van de bij het voorkomen en oplossen van veiligheidsproblemen? We hebben dit onderzoek gedaan in de vorm van een literatuurstudie. Voor het beantwoorden van de centrale onderzoeksvraag hebben we niet alleen gekeken naar ervaringen in het domein sociale veiligheid in

5 pagina 5/33 de wijk, maar ook naar het domein fysieke veiligheid bij rampen en crises. Daarbij hebben we de volgende bronnen gebruikt: expertmeeting, 11 april 2011 (zie bijlage 2 voor een overzicht van de deelnemers) literatuur zelfredzaamheid (fysieke en sociale veiligheid) workshops op congres Wie maakt Nederland Veiliger?, 12 oktober LEESWIJZER In het tweede hoofdstuk gaan we in op de vraag wat zelfredzaamheid in het veiligheidsdomein inhoudt. In hoofdstuk 3 bespreken we hoe de overheid kan bevorderen. In hoofdstuk 4 geven wij onze conclusie. In bijlage 1 vindt u bovendien een overzicht van een aantal praktijkvoorbeelden op het gebied van zelfredzaamheid.

6 pagina 6/33 2 WAT IS ZELFREDZAAMHEID? Voor het begrip zelfredzaamheid bestaat geen eenduidige definitie. De burger die zelf op zoek gaat naar een oplossing voor de jongerenoverlast in de straat is zelfredzaam. Maar geldt dat ook voor de burger die een incident bij de politie meldt? 2.1 DEFINITIE Hoe kan de worden benut en versterkt? Die vraag liep als een rode draad door het proefproject Flexibele hulpverlener ontmoet (zelf)redzame burger, dat in 2010 werd uitgevoerd in de veiligheidsregio Amsterdam-Amstelland. Daarbij werden de volgende definities gehanteerd: Zelfredzaamheid betreft alle handelingen van burgers om crisissituaties te voorkomen, zichzelf in crisissituaties te (kunnen) helpen en de gevolgen te beperken. Redzaamheid betreft alle handelingen van burgers, families, buurtnetwerken en organisaties om crisissituaties voor anderen te voorkomen, anderen in crisissituaties te (kunnen) helpen en de gevolgen te beperken. Burgerhulp betreft alle handelingen van burgers om zichzelf en anderen tijdens crisissituaties te (kunnen) helpen en de gevolgen te beperken op verzoek van overheden en haar diensten. Frans Denkers, sociaal wetenschapper bij de politie, introduceerde het begrip zelfredzaamheid. Denkers (1993) definieert sociale zelfredzaamheid als het vermogen en de bereidheid van mensen om problemen/conflicten in relatie met anderen op te lossen. In een artikel over sociale zelfredzaamheid stelt Van der Vijver (1995) dat het bevorderen van zelfredzaamheid voor burgers betekent dat zij zelf de regie over hun leven houden. Daarbij is het essentieel dat burgers ten opzichte van (overheids)instellingen emanciperen. Het gaat bij sociale zelfredzaamheid dus niet zo zeer om het handelen in crisissituaties, maar meer om het hebben van de regie over je eigen leven en je zelf kunnen redden in de maatschappij. Wij hanteren in deze literatuurstudie de volgende definitie: Alle handelingen die burgers zelf kunnen verrichten om problemen op het terrein van veelvoorkomende criminaliteit en overlast in de buurt te voorkomen en op te lossen. 2.2 HERSCHIKKEN VAN VERANTWOORDELIJKHEDEN Belangrijke ontwikkelingen zoals onthechting, beheerszucht en privatisering hebben de afgelopen decennia geleid tot een situatie waarin sprake lijkt van collectieve onzekerheid en angst. Tegelijkertijd wil de burger alles onder controle hebben of door de overheid worden gecontroleerd en alle risico s uitsluiten. Angst en onbehagen zijn het gevolg. Burgers verlangen naar sterke leiders en in de aanpak van criminaliteit klinkt de roep om strengere straffen; er mag geen enkel ongeluk meer gebeuren, zo betoogt Esther-Mirjam Sent, hoogleraar en gedragseconome (2010). De overheid zoekt steeds vaker de samenwerking met private partijen. Er is sprake van een verschuiving van government naar governance (Johnston & Shearing, 2003; Terpstra & Kouwenhoven, 2004). De overheid treedt op als regievoerder die de uitvoering van het overheidsbeleid gedeeltelijk overlaat aan burger en bedrijfsleven. Dat geldt ook voor het veiligheidsdomein, waarin burgers en bedrijven steeds meer (mede)verantwoordelijk worden voor hun eigen veiligheid en die van de samenleving als geheel. Een van de redenen is de toegenomen en complexer wordende criminaliteit. De overheid heeft niet de instrumenten om de criminaliteit zelfstandig aan te kunnen pakken. Een andere belangrijke factor is dat de burger in de heersende politieke en ideologische overtuigingen meer eigen verantwoordelijkheid krijgt toegedicht

7 pagina 7/33 (Terpstra 2008, Terpstra & Kouwenhoven, 2004). Een deel van de burgers wil die verantwoordelijkheid ook nemen, omdat zij gaandeweg zijn gaan beseffen dat de overheid niet alles alleen kan (Boutellier, 2005). Maar de behoefte van burgers om zelf op te treden kan ook voortkomen uit onvrede over (het uitblijven van) overheidsoptreden (Van den Brink, 2006). Denkers heeft in de jaren 90 veel onderzoek gedaan naar zelfredzaamheid in de context van veiligheid. Hij maakt duidelijk wat sociale zelfredzaamheid niet is: de overheid die burgers inzet in het eigen (beleids)programma; burgers vertellen u moet meer ; een bezuinigingsoperatie; burgers aanspreken op eigen vermogens kan juist meer tijd en middelen vergen en pas op termijn eventueel besparingen opleveren; burgers volledige autonomie verlenen. Zij kunnen niet alle problemen oplossen en altijd alert zijn. Veel traditionele taken van overheidshulpdiensten blijven noodzakelijk; overnemen van succesvolle initiatieven. Denkers (1993) wijst op het gevaar van instituties die burgerinitiatieven opeisen: Merken de instituties de bestaande zelfredzaamheid wel op, dan ( ) doemt het gevaar op dat zij zich daar ( ) meester van maken, ( ), dat zodanig uitwerken of inkapselen, dat er van het oorspronkelijke initiatief niets meer overblijft ( ) en de mensen van het eerste uur miskend het nakijken hebben. Het is belangrijk dat de overheid zich realiseert dat met bovenstaande mogelijk het tegengestelde effect wordt bereikt. 2.3 VAN INDIVIDUELE ACTIE TOT STRUCTURELE VOORZIENING Zelfredzaamheid in het veiligheidsdomein verwijst naar de actie van de burger gericht op de eigen veiligheid of die van anderen. Daar zijn talrijke voorbeelden van, zoals de individuele acties om huis of scooter met hang- en sluitwerk te beveiligen. Of het op heterdaad aanhouden van een inbreker. Ook de informele sociale controle van burgers onderling is een belangrijke vorm van zelfredzaamheid in het veiligheidsdomein. Sociale controle wordt zelfs vaak gezien als het belangrijkste middel in de bestrijding en preventie van misdaad en overlast (Boutellier 1993, 2002 & 2005; Denkers, 1985). Jongen redt bejaarde vrouw uit water (politiebericht) Een 15-jarige jongen uit Delft twijfelde zondag 2 oktober geen seconde toen hij een 76-jarige vrouw uit Delft op de Prinses Beatrixlaan met haar scootmobiel het water in zag rijden. De jongen sprong achter de vrouw aan en hield haar boven water tot de hulpdiensten ter plaatse waren. De vrouw is op het droge gebracht en overgebracht naar het ziekenhuis. De jongen zal nog worden bedankt voor zijn hulp en inzet. In de praktijk zal de burger niet altijd alleen participeren. Samenwerken met professionals is meer dan eens niet alleen noodzakelijk, maar vaak ook effectiever. Denkers (1993) meent dat zelfredzaamheid voor de politie uitdrukkelijk niet betekent afstand nemen onder het motto zoekt u het zelf maar uit. Een burger die zelf handelt en daarmee bijdraagt aan de veiligheid en leefbaarheid van de wijk, is zo één van de actoren die participeren in het veilig maken en/of houden van de wijk. Individuele initiatieven die in de praktijk nuttig en kansrijk blijken te zijn, worden in de loop van de tijd vaak geïnstitutionaliseerd. Een goed voorbeeld vormt Burgernet, een project dat in 1993 werd bedacht door een politieagent in Ridderkerk en dat inmiddels landelijk is ingevoerd. Buurtbemiddeling is van oorsprong een burgerinitiatief dat in veel gemeenten is uitgegroeid tot een structurele voorziening. In 2011 boden al meer dan 160 gemeenten deze vorm van conflictbemiddeling aan. Zelfredzaamheid en institutionalisering lijken in eerste instantie op gespannen voet met elkaar te staan. De overheid kan burgers echter met geïnstitutionaliseerde burgerparticipatie vaak net dat duwtje in de rug geven dat mensen nodig hebben om actie te ondernemen. Die belangrijke bevorderende factor is niet meteen zichtbaar. Maar het is duidelijk dat de overheid door het creëren van randvoorwaarden de burger

8 pagina 8/33 het perspectief geeft om te handelen. Bijvoorbeeld door het aanstellen van bemiddelaars die helpen bij het oplossen van conflicten in de buurt. Of door het instellen van een algemeen telefoonnummer dat burgers kunnen bellen om misstanden te melden. Als de overheid de drempel op deze manier verlaagt, is de kans dat burgers gaan participeren groter. Burgers houden inbrekers aan (politiebericht) Actieve burgers hielden aan de Maartensdijklaan woensdagochtend 16 maart rond uur een 37-jarige man uit Rijswijk aan op verdenking van een woninginbraak. De twee actieve buurtbewoners besloten mede na de vele (auto) inbraken in hun buurt te gaan surveilleren. Op de bewuste avond zagen ze een man met een tas vol goederen fietsen. De fietser gedroeg zich in de ogen van de alerte buurtbewoners nogal schichtig, waarop de mannen hem vroegen zijn tas te openen. De verdachte bleek twee laptops bij zich te hebben die hij bij een woninginbraak aan de Sterappelstraat buit had gemaakt. Dankzij de alerte reactie van de buurtbewoners kon de politie de man aanhouden. De politie gaat op een later moment de twee betrokken buurtbewoners bedanken voor hun inzet. Veiligheid is immers van ons allemaal. VORMEN VAN ZELFREDZAAMHEID Denkers (1993), Terpstra & Kouwenhoven (2004) en Van den Brink (2006) hebben de activiteiten die burgers in veiligheidsprojecten ontplooien in eerdere studies beschreven en gecategoriseerd. Hierop voortbordurend komt Scholte in zijn studie Burgerparticipatie in veiligheidsprojecten (2008) tot de volgende zes categorieën: 1. Toezicht We onderscheiden passief en actief toezicht. Bij passief toezicht geven burgers de overheid informatie zonder noemenswaardige handelingen. Daardoor wordt efficiënter optreden mogelijk. Bij actief toezicht geven de burgers ook informatie, maar moeten ze de gegevens wel actief verzamelen. 2. Relationele controle Kenmerkend voor relationeel toezicht is dat burgers informele sociale controle uitoefenen op ongewenst gedrag door interpersoonlijke relaties in te zetten. 3. Conflictbemiddeling Bij conflictbemiddeling bemiddelen onafhankelijke derden in conflicten tussen burgers. 4. Beleidsadvisering- vorming Beleidsadvisering draait om inspraak van burgers. Is er sprake van beleidsvorming, dan mogen burgers daadwerkelijk besluiten nemen over een deel van de overheidscapaciteit. 5. Zelfbeheer Zelfbeheer staat voor burgers die zichzelf fysiek beveiligen of zelf particuliere beveiligers aanstellen. 6. Burgerrepressie Burgerrepressie duidt op burgerprojecten waarin hard, met dwang en geweld, wordt opgetreden tegen criminaliteit en overlast (Scholte, 2008). We zullen hier niet verder op ingaan, omdat gemeenten burgerrepressie niet willen stimuleren. De bovengenoemde indeling keert regelmatig terug in dit document. Het is immers denkbaar dat de strategie die een gemeente kiest om burgers zelfredzaam te maken, mede samenhangt met de vorm van zelfredzaamheid die ze wil stimuleren. Deze indeling kan zowel op collectieve als individuele acties worden toegepast.

9 pagina 9/33 3 WAT MAAKT BURGERS ZELFREDZAAM? Burgers kunnen zelf veel doen om de eigen veiligheid en die van anderen in de samenleving te vergroten of behouden. Maar hoe krijg je burgers zo ver om in actie te komen als zij getuige zijn van een drugstransactie? Of om zelf een winkeldief aan te houden of overval te filmen? 3.1 MOTIEVEN, DRIJFVEREN EN ANDERE BEÏNVLOEDENDE FACTOREN Hoe kan de worden gestimuleerd? Om die vraag te kunnen beantwoorden, is het belangrijk inzicht te hebben in de motieven van burgers om actief bij te dragen aan de veiligheid en leefbaarheid in de eigen wijk. Het NIFV (2010) heeft tien rampen en incidenten op het gebied van burgerhulp onderzocht. Zo werd informatie over de bereidwilligheid, motivatie en achtergrond van helpende burgers in kaart gebracht. Mensen willen graag helpen. Bijvoorbeeld omdat zij zich nuttig willen maken, of de morele plicht voelen om te helpen. Ook de sociale verbondenheid met de gemeenschap kan hen motiveren. Het hebben van een perspectief om te handelen en het kúnnen helpen, vergroten de kans dat iemand ook daadwerkelijk gaat helpen. Daarnaast blijkt dat burgers behoefte hebben aan nazorg; aan erkenning en waardering voor hun inzet. De motieven die burgers drijven om zelf een bijdrage te leveren aan de wijk vertonen hiermee grote overeenkomsten. Van Stokkom en Toenders noemen onder meer de volgende drijfveren: iets willen doen aan de problemen in de buurt; kennis over de wijk verkrijgen; mensen leren kennen; waardering krijgen. Eysink Smeets (2010), Kleinhans en Bolt (2010) en Tonkens en Verhoeven (2011) noemen nog de volgende factoren in dit verband: mensen (her)kennen; iets voor andere mensen willen doen; in staat zijn om samen doelen na te streven (gemeenschappelijke krachtdadigheid, self efficacy ). Volgens politiepsycholoog Frans Denkers spelen de volgende drijfveren en persoonskenmerken een belemmerende dan wel bevorderende rol: angst voor bedreigingen en represailles; de bereidheid en vaardigheid om te communiceren, zowel qua taal als qua bereidheid om aan te spreken en aangesproken te worden; (on)eigenlijke verwachtingen bij burgers ten aanzien van verantwoordelijkheden van de politie; (on)eigenlijke en onduidelijke ideeën bij burgers over wat zij volgens de politie moeten en mogen ondernemen; beschikbaarheid (gebrek) aan voorbeelden van zelfredzaamheid. Onderzoek naar het bystander-effect laat zien dat mensen de volgende stappen doorlopen voordat zij in actie komen. urgentie: opmerken dat er een incident is; dit interpreteren als onveilige situatie of overlast; verantwoordelijk voelen voor incident en gevolgen; kunnen beslissen wat er gedaan kan worden; het vermogen hebben om te handelen.

10 pagina 10/33 De drijfveren voor zelfredzaam gedrag in het domein fysieke veiligheid (rampen, crises) en het domein sociale veiligheid (wijkveiligheid) vertonen grote overeenkomsten. In onderstaande tabel hebben we de o.i. belangrijkste motieven, drijfveren en andere beïnvloedende factoren op een rij gezet. Figuur 3.1 Motieven, drijfveren en andere beïnvloedende factoren Persoonsgebonden Rampen en crises Wijkveiligheid Crisissituatie Urgentie Overlast in de buurt Nuttig maken Zingeving Nuttig maken Sociale verbondenheid, - Sociaal besef Sociale verbondenheid, -druk druk Morele plicht Plichtsbesef Burgerplicht Situatiegebonden Weten wat hij kan doen Kennis en Weten wat hij kan doen handelingsperspectief Omstandigheden Randvoorwaarden Concrete mogelijkheden Figuur 3.1 illustreert dat voor zowel het domein fysieke veiligheid (rampen, crises) als sociale veiligheid (wijkveiligheid) vergelijkbare mechanismen en drijfveren een rol spelen. Sommige factoren spelen in het ene domein een grotere rol dan in het andere. Bij een ramp of crisis is de ervaren urgentie voor alle burgers gelijk. Iedereen die zich in een brandend huis bevindt zal dit als bedreigend ervaren en de woning zo snel mogelijk willen verlaten. Een campagne om burgers bewust te maken van de korte tijd die ze hebben om zichzelf in veiligheid te brengen zal dus waarschijnlijk voor iedereen nuttig zijn. Bij wijkveiligheid werkt dit anders. Niet alle burgers zullen in dezelfde mate onveiligheid in hun wijk ervaren. De urgentie om zelf actief bij te dragen aan de wijkveiligheid zal dus ook per persoon verschillen. Ook de mate waarin burgers de behoefte voelen zich nuttig te maken, of de plicht voelen iets te betekenen, zal per persoon verschillen en is afhankelijk van de urgentie die burgers ervaren. In een crisissituatie zullen waarschijnlijk meer burgers de behoefte voelen een ander te helpen dan in een situatie waarin de urgentie minder wordt gevoeld. Maar zowel in het fysieke als sociale veiligheidsdomein geldt waarschijnlijk in (nagenoeg) gelijke mate dat het belangrijk is om als burger te weten wat je kunt doen en hoe je dit kunt doen. Zowel bij rampen en crisis als bij wijkveiligheid hebben burgers behoefte aan kennis en aan een handelingsperspectief en moeten zij ook het vermogen hebben om te handelen. Vanzelfsprekend moet de strategie die een overheid kiest om de te bevorderen aansluiten bij bovengenoemde drijfveren en motieven. In de volgende paragraaf bespreken we hoe een overheid dat kan doen. 3.2 WELKE ROL KAN DE OVERHEID HIERBIJ SPELEN? BEÏNVLOEDING VAN GEDRAG EN DE ROL VAN COMMUNICATIE Het beïnvloeden van gedrag werd vanaf het begin van de vorige eeuw vooral gezien als een marketingvraagstuk. Communicatie was daarin een klein onderdeel. In de jaren 80 kreeg het sociale marketingdenken meer ingang bij de overheid. Sinds de jaren 90 volgen de ontwikkelingen elkaar snel op en dat resulteert in nieuwe inzichten over het actief beïnvloeden van gedrag. Tot dan toe gingen communicatie en sociale wetenschappen er nog veelvuldig vanuit dat gedrag beïnvloed werd door communicatie-instrumenten als incentives and information. Op basis van informatie zouden mensen een rationele afweging maken en, verstandig als ze zijn, hun gedrag hierop aanpassen. Dit wordt ook wel changing minds genoemd. Maar studies van de afgelopen tien jaar laten zien dat dit veel minder vaak gebeurt dan gedacht. Het lijkt zinvoller om de omgeving te veranderen waarin mensen beslissingen nemen

11 pagina 11/33 en vaak onbewust en automatisch op invloeden reageren (Dolan et al. 2010, Eysink Smeets 2011), de zogenoemde changing contexts. Maar in de praktijk kost het moeite om de nieuwe inzichten een plek te geven. In Nieuwe aanpakken in overheidscommunicatie (Pol, Swankhuisen, Vendeloo, 2007) stellen de auteurs dat overheidscommunicatie door ingesleten beelden te kampen heeft met een aantal hardnekkige mythes en misverstanden: Massamediale campagnes leiden tot gedragsverandering. Sterke argumenten overtuigen altijd en leiden tot verandering van houding en gedrag. Massamedia zijn geschikt voor informatieoverdracht naar de hele bevolking. Met gekochte mediaruimte kun je een onderwerp op de agenda zetten. Inspraak- en informatiebijeenkomsten zijn effectieve manieren om burgers te betrekken. Keuze voor massamediale campagne is gebaseerd op kennis over effectiviteit. Later onderzoek van Rijnja, Seydel en Zuure (2009) ondersteunt het werk van de auteurs. Overheidscampagnes leiden vaker niet dan wel tot gedragsverandering. Campagnes vormen slechts één van de vele boodschappen waarmee mensen worden geconfronteerd. Bovendien behoren overheidsberichten lang niet altijd tot de meest aansprekende of geloofwaardige informatie waarmee mensen overspoeld worden. Laat staan dat laagopgeleiden worden bereikt. Uit reputatie- en imago-onderzoek blijkt ook dat het compleet inzetten op changing minds niet werkt. De reputatie en het imago van bedrijven of instellingen worden maar heel beperkt beïnvloed door slimme communicatie (Public Relations en Public Affairs). Van Riel stelde na uitgebreid onderzoek vast dat wat een organisatie doet en hoe ze dat doet (het feitelijke gedrag van de organisatie) voor 80% de reputatie bepaalt. Changing minds (zeggen dat je het als organisatie goed doet en daarmee de opinie proberen te beïnvloeden) schiet dus duidelijk tekort. Of vertaald naar zelfredzaamheid in het veiligheidsdomein: de burger proberen te overtuigen van het belang zelfredzaam te zijn, werkt niet. Reden is waarschijnlijk dat veel van ons gedrag (95%) niet gepland is. Dit is routinematig gedrag waar we niet over nadenken. We rijden volgens de vaste route van huis naar werk. Routines doorbreek je niet met een boodschap over het belang bepaald gedrag te vertonen. De boodschap komt niet over, omdat het onderwerp niet speelt. Wat beter werkt is het beïnvloeden van het onderbewustzijn met stimuli als beelden, geluiden of geuren. Op die manier kun je proberen de omstandigheden waaronder mensen zich op een bepaalde manier gedragen te beïnvloeden, zodat je de routine doorbreekt. Zoals dat bijvoorbeeld gebeurt wanneer de gebruikelijke route van huis naar werk plotseling is afgesloten. Op het moment dat de routine wordt doorbroken, krijgen argumenten de kans om het gedrag te beïnvloeden (uit Pol, Swankhuisen, Vendeloo, 2007). Bij gepland gedrag ontstaat meer ruimte voor tekst en uitleg. Gepland gedrag is gedrag waar we over nadenken; we wegen de voor- en nadelen van een beslissing tegen elkaar af. Dergelijk gedrag is met gepaste communicatie eenvoudiger te beïnvloeden KENNIS EN HANDELINGSPERSPECTIEF BIEDEN Voor zelfredzaam gedrag in de sociale veiligheidscontext is een gevoel van urgentie een voorwaarde. Evenals een zekere mate van plichtsbesef en sociale betrokkenheid. Een andere belangrijke voorwaarde voor het bevorderen van zelfredzaamheid is dat burgers weten wat ze kunnen doen. Ze moeten weten wat de mogelijkheden en onmogelijkheden zijn. De overheid moet de burger kennis en handelingsperspectief bieden. Bewustzijn Kennis en handelingsperspectief Gedragverandering

12 pagina 12/33 Het is dus belangrijk dat burgers iets willen doen en weten wat ze kunnen doen. MAAK DUIDELIJK WAT DE BURGER KAN DOEN Volgens Van Stokkom e.a. is het niet de vraag hoe de overheid de zelfredzaamheid van bewoners kan stimuleren, maar hoe de overheid bewoners die zich willen inzetten voor hun wijk zo veel mogelijk kan ondersteunen. Het gaat dan om burgers die in zekere mate al een zelfredzaamheidbewustzijn hebben. De burger moet geïnformeerd worden, zodat hij weet wat hij kán doen. Daarbij speelt de tone of voice een essentiële rol. Wanneer burgers het gevoel krijgen dat de boodschap normatief is, mist deze veelal zijn doel. De gemeente moet niet alleen duidelijk maken wat de burger kan doen, maar ook aangeven wat ze zelf wel en niet doet. De verwachtingen die overheid en burgers van elkaar hebben, moeten duidelijk zijn. De overheid moet er ook rekening mee houden dat niet alle burgers dezelfde vermogens hebben. PolOverbosch Politie Overbosch Denk ook vanavond weer aan het gebruiken van het nachtslot op uw deur. #voorkomenbeterdangenezen Flipperen blijft een manier om in te breken die we regelmatig tegenkomen... Deur op nachtslot - Boef geen succes #benoordenhout Dit weekend geen woninginbraken. Gebruik van het nachtslot helpt daarbij. Bellen met 112 bij verdachte omstandigheden, helpt ook. Bovendien willen intensief betrokken burgers weten wat de gemeente doet, wat niet en wat daar de beweegredenen voor zijn. In principe staan intensief betrokken mensen het meest open voor nieuw gedrag, als de argumenten maar gedegen en kloppend zijn. Hierbij passen dan meer brochures, flyers en websites die uitleggen wat de bedoeling is. Op basis daarvan kunnen mensen afwegen of ze zo nodig hun eigen gedrag gaan aanpassen. Minder betrokken burgers zullen niet zo snel hele lappen tekst lezen. In communicatie-uitingen kan daar rekening mee worden gehouden door bijvoorbeeld naast een vuilcontainer op straat een bord te plaatsen met de tekst: Help ook mee om het hier schoon te houden. Vrijwel alle mensen uit deze buurt zetten geen vuil naast de afvalcontainer. Zo laat je zien wat de norm in de wijk is en bevestig je het gewenste gedrag. MAAK DUIDELIJK WAT HET DE BURGER OPLEVERT Weten wat je kunt doen is een goed begin, maar niet voldoende. Weinig mensen zetten zich geheel belangeloos in voor een algemene zaak. Ze willen er zelf ook wat aan hebben. Erkenning en respect, waardering voor wat ze doen. Ze kunnen hier zelfs een vorm van status aan ontlenen. En het kan plezier geven, je sociale netwerk verbreden en je kennis en vaardigheden vergroten. Voor de een kan het gevoel nuttig bezig te zijn of het veiligheidsbeleid te beïnvloeden een beloning zijn, voor de ander is dat een kleinere kans op inbraak. Het gaat er om burgers duidelijk te maken wat zelfredzaamheid oplevert. En hen ervan te overtuigen dat hun acties op termijn leiden tot een verbeterde situatie. Het werkt motiverend als uit een evaluatie blijkt dat de onveiligheid in de buurt is afgenomen door een bepaald project of meldingen van burgers. Laat zien dat hun medewerking iets oplevert. Terugkoppeling is essentieel voor de motivatie van burgers. Als het niet gebeurt, krijgt de burger het idee dat er toch niets mee gedaan wordt of dat hun melding niet belangrijk genoeg is. LAAT ZIEN WAT DE RISICO S ZIJN Het SMVP spreekt over moedige burgers die geconfronteerd worden met situaties die om ingrijpen vragen. Er zijn altijd risico s die van te voren niet goed zijn in te schatten. Evenmin is duidelijk welke gevolgen ingrijpen heeft. Bijvoorbeeld: Wat gebeurt er als ik in het kanaal spring om iemand te redden? Kom ik er zelf nog wel uit?. Burgers willen weten wat ze mógen en kúnnen doen, maar daarnaast is het belangrijk dat ze de grenzen kennen en de gevolgen van hun acties kunnen inschatten. Dan zijn ze beter in staat om te beslissen of ze in actie komen. In de meeste gevallen is tijdig ingrijpen in een noodsituatie voor het

13 pagina 13/33 slachtoffer van levensbelang, maar voor de helper is het zelden gevaarlijk. Het optreden in eigen buurt kan meer problemen opleveren. Dat kan leiden tot conflicten, represailles en escalatie (SMVP, 2010). Burgers verwachten dat de overheid hen bijstaat als ze wel bereid zijn in het geweer te komen. Grenzen en risico s zijn situatieafhankelijk. Soms is het aanpakken, soms weglopen. Ook dat is zelfredzaamheid. HOUD HET DICHTBIJ! Het voorbereiden van burgers op rampen lijkt nauwelijks te werken, zo blijkt uit onderzoek. Een belangrijke reden is dat een ramp voor veel burgers een ver van mijn bed-show is. Burgers schatten het risico op een grote ramp in het algemeen klein in. Daardoor zien ze de noodzaak van voorbereiding niet. Algemene oproepen, zoals de landelijke bewustwordingscampagne Denk Vooruit, hebben dan ook niet het gewenste effect. Ruitenberg en Helsloot (2004) pleiten er dan ook voor om voorlichting aan te laten sluiten bij ongevallen in en rondom huis. Als er is ingebroken in een woonhuis, informeert de politie de buurtbewoners. We doen dat op heel klein niveau, omdat anders de betrokkenheid weg is. Lokale informatie en zaken die betrekking hebben op alledaagse risico s spreken burgers het meest aan. Als mensen weten wat ze kunnen doen bij kleine(re) incidenten, kunnen ze ook beter omgaan met grote(re) incidenten. Ook in de wijk geldt dat een persoonlijke benadering beter werkt dan iedereen in de wijk benaderen. Het organiseren van inspraakavonden of informatieve bijeenkomsten volstaat niet. Sterker nog, die kunnen averechts werken als een minderheid de stemming bepaalt. Wat beter werkt is huis-aan-huisbezoek, mensen in de moskee raadplegen en wethouders inschakelen (Van Stokkom en Toenders, 2009). Uit diverse onderzoeken komt naar voren dat de informatieverstrekking over risico s van dichtbij (zoals in en om het huis of in de wijk) via de traditionele media gaat, zoals wijkkrantjes, (lokale) radio en televisie. Het internet en social media worden in de toekomst echter steeds belangrijker en kunnen hiervoor dus ook worden ingezet. Gemeenten kunnen een voorbeeld nemen aan de politie die heel actief is op Twitter. Twitterberichten Wijkagent Bewoner overloopt inbrekers en wordt bedreigd met een breekijzer. Bel aub de politie mensen. Niet zelf boeven vangen. Insluiping geweest op Heerkensveld. Laptop gestolen. Bij veel inbraken zijn laptops gewild. Tip: niet in zicht zetten en deur goed in slot. Gemeente Ontruimde app. #Jansstraat: uiterlijk tussen u brief naar omwonenden, actuele stand zie http.

14 pagina 14/ CREËREN VAN RANDVOORWAARDEN De burger moet niet alleen weten wat hij kan doen, de omstandigheden moeten dusdanig zijn dat de burger ook daadwerkelijk iets kán doen! De overheid kan een belangrijke bijdrage leveren door optimale omstandigheden te creëren. Bewustzijn Kennis en handelingsperspectief Gedragverandering Randvoorwaarden ZORG VOOR PROFESSIONELE ONDERSTEUNING Burgers kunnen een belangrijke rol spelen bij het bevorderen van de veiligheid in de wijk. Maar ze kunnen het niet alleen. Volgens Denkers (1993) moet de overheid succesvolle burgerinitiatieven leren herkennen en daarbij inhaken. Het is volgens Denkers onmogelijk om de (of hun vermogens) als zodanig te bevorderen, zonder de tweezijdigheid van de relatie tussen overheidszorg en burgerinitiatieven te erkennen (Van den Brand, 2005). In een onderzoek van de veiligheidsregio Amsterdam- Amstelland naar het beter leren benutten van burgerhulp, is een van de aanbevelingen dat professionele hulpverleners moeten leren om burgerinitiatieven te ondersteunen en faciliteren. Gemeenten, politiekorpsen en andere publieke instanties zijn onmisbaar als hoeders en ondersteuners van geëngageerde burgerprojecten (Boutellier, 2010). De omgang met daadkrachtige professionals vergroot de bereidheid van bewoners om hulp in te schakelen, incidenten te melden en zelf mensen aan te spreken op hinderlijk gedrag. Of, zoals een van de deelnemers in de expertmeeting zei: Zelfredzaamheid is niet alles in je eentje oplossen. De burger moet zich gesteund weten. Daarbij is het belangrijk dat de overheid zich verplaatst in de behoefte van de burger. Zelfredzaamheid begint volgens Denkers bij het publiek. Dat moet dus ook het vertrekpunt zijn van het overheidsbeleid gericht op het bevorderen van de zelfredzaamheid van burgers: Seeing like a citizen. Maar burgers ervaren vaak een professionele barrière. Dit betekent dat de overheid de burger meer moet opzoeken en moet gaan luisteren wat de burger wil en kan bijdragen. De overheid moet zich anders opstellen. Er bestaat een gat tussen de ambtelijke cultuur en de actiegerichte cultuur van burgers. Ambtenaren zijn vaak gericht op beleidsprocessen, terwijl burgers snel oplossingen willen voor veiligheidsproblemen in de wijk. Dat roept onvrede op (Terpstra en Kouwenhoven, 2004). Als de overheid daar niet op inspeelt, levert dat meer frustratie dan beloning op. De ouders willen het onderhoud van de speeltuin op zich nemen, maar als dan blijkt dat ze te maken krijgen met regelgeving op het gebied van veiligheid, dreigen ze af te haken. Dan krijg je een probleem met de continuïteit. Daar moeten we op inspelen. LEER BURGERS VAARDIGHEDEN AAN Mensen kunnen beter omgaan met grote(re) incidenten als ze weten wat ze moeten en kunnen doen bij kleine(re) incidenten. Het idee is dat ervaring een rol speelt. Volgens Van Duin (2011) is ervaring zelfs een van de belangrijkste voorwaarden voor succesvol handelen tijdens een crisis. Onderzoeken naar omstandergedrag sluiten hierbij aan: het is raadzaam zoveel mogelijk mensen te scholen in levensreddende handelingen. De overheid kan bijvoorbeeld burgers stimuleren een EHBO-cursus te volgen.

15 pagina 15/33 Om bij te kunnen dragen aan de wijkveiligheid zijn ook vaardigheden nodig. Burgers moeten weten hoe de lokale overheid in elkaar zit en waar ze terecht kunnen met verzoeken of vragen. Maar niet iedereen kent de weg naar de plaatselijke bureaucratie. Dit zogenaamde culturele kapitaal moet dus worden gestimuleerd. Burgerschapscursussen kunnen hierbij helpen. Er kan meer gebruik worden gemaakt van de kennis van burgers in de wijk. Een beveiligingsmedewerker zou zijn medebewoners bijvoorbeeld kunnen leren hoe ze beter kunnen observeren en melden. DURF LOS TE LATEN! De overheid moet rigide sturingsgedachten los durven laten (Sent, 2010; Helsloot, 2010; Boutellier, 2010). Door strenger straffen, oppakken en aanpakken, geeft de overheid het signaal af dat veiligheid een zaak van de overheid is. Burgers moeten zich voegen naar de wet. De overheid trekt als het ware de sociale orde naar zich toe. Controle is de laatste jaren het sleutelwoord in het veiligheidsdenken (Garland, 2001), terwijl het bevorderen van zelfredzaamheid juist vereist dat de overheid durft los te laten. Voorwaarde is dat burgers en overheid elkaar vertrouwen. Er moet een balans zijn tussen controle en vertrouwen (Boutellier, 2010). Het arsenaal aan veiligheidsmaatregelen voor gemeenten groeit, terwijl juist een terugtrekkende overheid tot zelfredzaamheid kan leiden ( als ik het zelf niet doe, doet niemand het ). Wij moeten niet gelijk het heft in handen willen nemen en zaken willen oplossen. Daarom vragen we bijvoorbeeld bij melding van burenoverlast altijd eerst: Heeft u de buren zelf al aangesproken? Dan blijkt men daar niet eens aan gedacht te hebben; ze bellen direct met de gemeente of politie. Het vraagt ook dat de burger eerst gaat nadenken wat kan ik zelf doen? en dat kunnen wij stimuleren. Volgens Van Caem (2008) bepaalt de vorm van zelfredzaamheid die je wilt bevorderen de mate van controle door de overheid en daarmee dus de rol die de burger zelf heeft. In figuur 3.2 is dit schematisch weergegeven. Voor een toelichting op de verschillende vormen, zie paragraaf 2.3. Figuur 3.2 Veel inbreng burgers Weinig inbreng burgers Mate van inbreng burgers/overheid bij de categorieën Conflictbemiddeling Relationele controle Zelfbeheer Beleidsvorming Actief toezicht Beleidsadvisering Passief toezicht Weinig inbreng overheid Veel inbreng overheid De figuur laat zien dat de rol die de overheid heeft, afhangt van het gewenste soort zelfredzaamheid. Het bevorderen van bijvoorbeeld conflictbemiddeling vergt een relatief kleine rol. Burgers kunnen elkaar zelf aanspreken. In een wijk met een voorziening buurtbemiddeling heeft de gemeente een faciliterende rol, omdat er een beroepskracht is aangesteld die het project coördineert. De overige krachten zijn vrijwilligers: mensen uit de wijk of buurt die een bijdrage willen leveren aan de leefbaarheid en veiligheid in hun wijk of buurt.

16 pagina 16/33 Bijna alle bewonersinitiatieven krijgen hulp van professionals, constateren Tonkens en Verhoeven (2011). Zij bewaken bijvoorbeeld procedures en verantwoording. De initiatiefnemers vragen zelf om controle, verantwoording en procedures, zeker bij het werken met budgetten. ZORG VOOR EEN GOEDE INFRASTRUCTUUR Het is belangrijk dat de infrastructuur zodanig is dat de zelfredzame burger zo goed mogelijk tot zijn recht komt. Uit de fysieke veiligheid weten we dat het geven van informatie over het voorkomen van inbraak bij vier op de vijf mensen geen zin heeft. Zelf dievenklauwen aanbrengen is te veel moeite of te veel werk. Het is beter om de woning al beveiligd op te leveren. Of inbraakpreventie onder te brengen bij bijvoorbeeld de huisschilder (Sent, 2010). De gemeente moet met andere woorden de drempel om zelfredzaam te worden/zijn zo laag mogelijk maken. En daarmee de context aanpassen waarin beslissingen worden genomen. Het voorbeeld van de huisschilder die advies geeft over inbraakpreventie is hiervan een mooi voorbeeld. Ook in de context van de sociale veiligheid is dit waarschijnlijk het geval. De overheid kan zelfredzaamheid stimuleren door bijvoorbeeld hulpmiddelen zoals vuilnisbakken aan te reiken, of door een goede infrastructuur aan te leggen. Daarnaast zijn middelen in de vorm van subsidie voor buurtbemiddeling, buurtpanels et cetera, onmisbaar. Een projectencarrousel is dodelijk voor de motivatie van burgers die een bijdrage willen leveren. Een duurzame infrastructuur is dan ook een voorwaarde. Uit onderzoek is gebleken dat een min of meer permanente structuur, gevormd door politie, welzijnswerk, corporatie en plaatselijke overheid erg waardevol is ter ondersteuning van actieve, geëngageerde bewoners die zich voor de eigen wijk willen inzetten (Van Stokkom & Toenders, 2009). In bijlage 1 is een aantal voorbeelden opgenomen van succesvolle initiatieven waarin burgers een actieve rol vervullen en waarbij deze infrastructuur een belangrijke rol speelt. Buurtbemiddeling is een duurzame infrastructuur, waarin verschillende partijen die zijn betrokken bij maatschappelijke veiligheid (politie, gemeente, corporaties, welzijnswerk) samenwerken om bewoners te stimuleren zelf een oplossing te zoeken voor conflicten in de buurt. GEEF ALS OVERHEID HET GOEDE VOORBEELD Het effect van het goede voorbeeld geven is krachtig én breed. Als anderen het goede voorbeeld geven, zullen burgers eerder geneigd zijn zelf op te komen voor de veiligheid en leefbaarheid in de buurt. Iemand een straat zien schoonmaken, maakt mensen socialer. Het is dus zaak om respect voor normen en zorg zo zichtbaar mogelijk te maken. Het zichtbaar verwijderen van graffiti, fietswrakken en zwerfafval werkt het naleven van de normen verder in de hand. Bij veel last van verloedering in de buurt is het beter om deze overdag schoon te maken dan s ochtends vroeg, zodat burgers ook zien dat er schoongemaakt wordt (Keizer, 2011). Belangrijk is dus dat er zodanig wordt gecommuniceerd dat de burger de voorbeeldfunctie ook ziet. Daarbij merken we op dat in buurten die geen overlast ervaren en waar burgers plotseling zien dat er wordt schoongemaakt, de beleving van overlast juist toeneemt (Eysink Smeets et al., 2010). Als we zien dat anderen zich niet aan een norm houden, zijn we zelf minder geneigd ons aan normen te houden (Keizer, 2011). De drempel om regels en wetten te overtreden wordt lager en dan breidt de olievlek zich uit. De voorbeeldfunctie geldt sterker voor mensen met status, bijvoorbeeld een wethouder of een politiefunctionaris. Geef het goede voorbeeld door je aan je afspraken te houden. Anders houdt de burger er mee op. HOUD HET KLEIN Kleinschaligheid is volgens Rosenthal e.a. (2002) een basis voor de aanpak van onveiligheid: In de buurmaatschap werken mensen nauw samen met de mensen om zich heen (buren, collega s) om zo de risico s in de directe omgeving te beperken. Op kleinschalig niveau is het bovendien makkelijker om

17 pagina 17/33 mensen individueel aan te spreken en instrumenten af te stemmen op de omgeving. De RMO (2000) meent dat de ervaringen met sociale zelfredzaamheid aantonen dat burgers bereid zijn om alleen of samen met anderen hun woonomgeving te beschermen. Dus: hoe kleinschaliger en dichterbij, hoe meer effect!

18 pagina 18/33 4 CONCLUSIE In deze literatuurstudie stond de volgende vraag centraal: Hoe kan de ten aanzien van de preventie en aanpak van veiligheidsproblemen worden vergroot? In dit afsluitende hoofdstuk zullen we deze vraag beantwoorden. De onderzoeksvragen, zoals geformuleerd op pagina 4, vormen hierbij het vertrekpunt. VORMEN VAN ZELFREDZAAMHEID Gemeenten zijn verantwoordelijk voor de veiligheid en daarbinnen voert de politie taken uit als opsporing en handhaving. Ook burgers kunnen bijdragen aan de veiligheid en leefbaarheid van hun eigen wijk. Omdat het bij zelfredzaamheid in de wijk of de buurt vaak gaat om samenwerking met professionals, wordt zelfredzaamheid in deze context vaak in één adem genoemd met burgerparticipatie. In de literatuur worden zes vormen van burgerparticipatie onderscheiden: toezicht relationele controle conflictbemiddeling beleidsadvisering vorming zelfbeheer burgerrepressie BURGERS ZIJN LASTIG TE OVERTUIGEN Het idee dat massamediale campagnes leiden tot gedragsverandering is de afgelopen jaren naar het rijk der fabelen gedragen. Uit onderzoeken is duidelijk gebleken dat een massamediale campagne niet (per definitie) leidt tot nieuw en gewenst gedrag. Het adagium is tegenwoordig om vooral te kijken naar de mate van betrokkenheid van mensen bij een specifiek onderwerp van zelfredzaamheid (bijvoorbeeld zwerfaval). Ook de vraag of hun eigen gedrag gepland of automatisch is, is van belang. Of zelfredzaam gedrag gepland of ongepland is, hangt af van verschillende factoren. Het (niet) weggooien van afval zal voor de meeste mensen routinegedrag zijn. Participeren in een buurtraad is dit waarschijnlijk niet. Het is zaak de communicatie hier op af te stemmen. Op de website staat een aantal punten ter inspiratie voor een eventuele communicatieaanpak. MOTIVATIES EN DRIJFVEREN IN HET FYSIEKE EN SOCIALE VEILIGHEIDSDOMEIN Als de overheid de wil stimuleren, is het belangrijk om bij hun motieven en behoeften om in actie te komen aan te sluiten. Het is dus belangrijk te weten wat burgers drijft. Zowel in noodsituaties (fysieke veiligheid) als in alledaagse overlastsituaties of een geval van veelvoorkomende criminaliteit in de buurt, is sprake van vergelijkbare motieven. Denk daarbij aan de ervaren urgentie, de behoefte jezelf nuttig te maken of de behoefte anderen te leren kennen. Maar de mate waarin deze motieven een rol spelen, verschilt sterk per situatie en per persoon. In een brandend huis ervaart iedereen de urgentie aan de vlammen te ontsnappen. Maar niet iedereen voelt de noodzaak om overlastgevende jongeren aan te spreken op hun gedrag. Hetzelfde geldt voor de behoefte jezelf nuttig te maken voor je wijk of de behoefte om in contact te komen met buurtgenoten. Waar de één onder bepaalde omstandigheden gedreven is om actief bij te dragen, is dit voor een ander onder dezelfde omstandigheden misschien helemaal niet het geval. Een overheid kan zich daarom beter richten op factoren die wel beïnvloedbaar zijn. Dus op de burgers die al iets willen doen. Veel burgers zijn bereid om zichzelf en anderen te helpen, of te helpen bij het verbeteren

19 pagina 19/33 van de buurt. De een doet dat liever zelfstandig, bijvoorbeeld alert zijn en iets melden, vuil opruimen en jongeren aanspreken. De ander wil graag structureel en in samenwerking met anderen starten of aanhaken bij initiatieven in de buurt. Voor zowel het fysieke als sociale veiligheidsdomein geldt echter dat burgers willen weten wat ze kunnen doen. Bovendien moeten de omstandigheden zodanig zijn dat ze ook iets kúnnen doen. Ze hebben dus handelingsperspectief én de juiste omstandigheden nodig. KENNIS VERGROTEN EN HANDELINGSPERSPECTIEF BIEDEN WERKT Communicatie is een nuttig instrument, mits op de juiste wijze gebruikt en ingezet in combinatie met andere strategieën. Het gaat niet zozeer om het overtuigen van burgers, maar om het informeren van burgers die daar ontvankelijk voor zijn. Het is belangrijk dat daarbij aan een aantal principes wordt voldaan. De boodschap moet helder en ondubbelzinnig zijn. Zo moet de boodschap een voorlichtend karakter hebben, zonder normatief te zijn. Daarnaast moet voor de burger duidelijk zijn wat het (hem) oplevert. Voor de één is dit waardering of het verbreden van het sociale netwerk, voor de ander is een terugkoppeling van de opbrengsten voldoende. Het is daarnaast belangrijk dat de burger weet wat de risico s van zelfredzaam gedrag zijn. Een burger die de gevolgen van zijn acties slecht kan inschatten, zal minder geneigd zijn in actie te komen. Een andere factor van belang is de afstand tussen de boodschapper en de ontvanger. Hoe kleiner deze is, hoe groter de kans dat de communicatie effectief is. Een persoonlijke benadering via bijvoorbeeld huis-aan-huis bezoek is dus effectiever dan communicatie via wijkkrantjes. DE BURGER MOET OOK GEFACILITEERD WORDEN Maar met alleen kennis ben je er niet. De burger moet ook gefaciliteerd worden. De overheid moet de omstandigheden zo optimaal mogelijk maken, zodat de burger ook echt tot actie zal overgaan. Omdat burgers regelmatig een professionele barrière ervaren, moet de overheid de burger opzoeken en nagaan wat die kan en wil bijdragen. Soms is het aanleren van vaardigheden voor burgers noodzakelijk. Niet iedereen kent de weg naar de plaatselijke bureaucratie. Het is belangrijk dat de overheid zich verplaatst in de burger: seeing like a citizen. De laatste jaren lijkt controle steeds meer het sleutelwoord te zijn geworden in het veiligheidsbeleid, terwijl het bevorderen van zelfredzaamheid juist durven loslaten vereist. Hoe ver je hierin als overheid gaat, is afhankelijk van de mate van zelfredzaamheid die je wilt bevorderen. Een andere bepalende factor voor succes is de (fysieke en sociale) infrastructuur. Het (laten) opleveren van een woning met dievenklauwen is effectiever dan het advies dievenklauwen aan te brengen. En de kans op zwerfafval neemt aanzienlijk af door voldoende afvalbakken te plaatsen. Ook worden meer burenruzies opgelost als de gemeente een project buurtbemiddeling subsidieert. Een overheid die het goede voorbeeld geeft, is eveneens een succesfactor, omdat de overheid zo indirect de norm uitdraagt. En mensen houden zich sneller aan de norm als ze anderen zien die zich daar aan houden. Omgekeerd geldt dat mensen minder geneigd zijn zich aan de norm te houden als anderen dat ook niet doen. Dat effect is nog groter bij gezagdragers. Tot slot zijn nabijheid en kleinschaligheid belangrijke bepalende factoren. Evenals bij communicatie gericht op het vergroten van de kennis van burgers, is het ook bij het faciliteren van burgers belangrijk dat die ondersteuning dichtbij plaatsvindt. Dus het liefst in de eigen woonomgeving, als het even kan op het niveau van de wijk. Hoe kleinschaliger, hoe makkelijker het wordt om de inzetbare instrumenten af te stemmen op de situatie. Hoe kleinschaliger en dichterbij, hoe effectiever dus. In de praktijk worden al tal van initiatieven ontplooid die de in het veiligheidsdomein beïnvloeden of bevorderen. Maar meestal is het doel niet het bevorderen van zelfredzaamheid, maar bijvoorbeeld het bevorderen van de leefbaarheid, veiligheid of sociale cohesie. Het

20 pagina 20/33 gaat dan over het algemeen om initiatieven die inmiddels geïnstitutionaliseerd zijn en waarbij burgers die iets voor de wijk of buurt willen betekenen, zich kunnen aansluiten. De overheid faciliteert al deze initiatieven, maar de burgers zijn de drijvende kracht. In de bijlage is een overzicht van een aantal succesvolle initiatieven opgenomen. HANDVATTEN VOOR GEMEENTEN De inzichten uit deze literatuurstudie nemen we op in een overzicht van praktische handvatten. Gemeenten kunnen dit overzicht gebruiken bij de ontwikkeling en uitvoering van beleid. Dit overzicht is terug te vinden op de CCV-website en wordt periodiek geactualiseerd.