Bloeddruk en hart- en vaatziekten

Transcriptie

1 Feiten en cijfers Uitgave van de Hartstichting November 2012 Bloeddruk en hart- en vaatziekten Een verhoogde bloeddruk, of hypertensie, gaat gepaard met een grotere kans op het krijgen van en sterfte aan een beroerte, coronaire hartziekte of hartfalen. De kans op een hart- en vaatziekte (HVZ) neemt exponentieel toe bij toenemende bloeddruk. 1,2 Het verband is aanwezig voor zowel de systolische als de diastolische bloeddruk, hoewel de risicoschattingen voor de systolische bloeddruk iets hoger zijn. 1 In figuur 1 is het relatieve risico (RR) weergegeven voor sterfte aan een beroerte of coronaire hartziekte bij een toenemende systolische bloeddruk. 3 Dit geldt zowel voor mannen als voor vrouwen. Figuur 1. Toenemende systolische bloeddruk en het relatieve risico (RR) voor sterfte aan beroerte en coronaire hartziekten Bron: MRFIT, Arch Intern Med RR * 0 < Beroerte Coronaire hartziekte Systolische bloeddruk (in mmhg) Mannen van jaar bij aanvang van studie met gemiddelde follow-up duur van 12 jaar * referentiecategorie (RR=1) De relatie tussen bloeddruk en het krijgen van een hart- en vaatziekte is waarneembaar tot op hoge leeftijd, hoewel in sommige onderzoeken voor personen van 70 jaar en ouder een zwakkere relatie wordt gevonden. 1 Het verlagen van de bloeddruk vermindert het risico op sterfte aan een beroerte en coronaire hartziekte. Ter illustratie zijn in figuur 2 de leeftijdsspecifieke risicoreducties weergegeven voor sterfte aan een beroerte of een coronaire hartziekte bij een verlaging van 20 mmhg van de systolische bloeddruk. Uit deze figuur volgt bijvoorbeeld dat bij een systolische bloeddrukverlaging van 20 mmhg op -49 jarige leeftijd de kans op sterfte aan een beroerte 64% lager is. Op jarige leeftijd is dat 33%. Een diastolische bloeddrukverlaging van 10 mmhg levert een vergelijkbaar resultaat. 2

2 Figuur 2. Leeftijdsspecifieke risicoreductie voor de sterfte aan een beroerte of aan een coronaire hartziekte bij 20 mmhg daling van de systolische bloeddruk Bron: Prospective Studies Collaboration, leeftijd (in jaren) Risicoreductie (%) % 50% 64% 62% % 46% % % % 33% 20 0 Beroerte Coronaire hartziekte Bij zowel mannen als vrouwen is ruim 30% van de totale ziekte of sterfte aan een beroerte toe te schrijven aan een verhoogde (systolische) bloeddruk. Van de totale ziekte of sterfte aan een coronaire hartziekte is eveneens ruim 30% (mannen) en ruim 25% (vrouwen) toe te schrijven aan een verhoogde bloeddruk. Voor de totale ziekte of sterfte aan hartfalen bedragen deze percentages respectievelijk circa 25% (mannen) en 20% (vrouwen). De genoemde percentages zijn afhankelijk van de gekozen referentieklassen (= groep zonder verhoogd risico). In dit geval was dat voor de systolische bloeddruk <120 mmhg voor jarigen of <1 mmhg (60 jaar en ouder). 4 Totale risicoprofiel van belang Om het risico op het ontstaan van een hart- of vaatziekte te bepalen bij personen zonder hart- en vaatziekten in de voorgeschiedenis, wordt niet alleen naar individuele risicofactoren gekeken, maar ook naar het totale risicoprofiel, gebaseerd op geslacht, leeftijd, roken, systolische bloeddruk en totaal cholesterol/hdl cholesterol ratio. 5 Hiervoor wordt gebruik gemaakt van een risicotabel (zie tabel 1). Het 10-jaarsrisico op ziekte of sterfte aan hart- en vaatziekten kan hierin worden afgelezen. Voor personen met diabetes mellitus of reumatoïde artritis wordt hiervoor 15 jaar bij de actuele leeftijd opgeteld. Naast leefstijladviezen wordt behandeling met medicatie aangeraden aan patiënten met een systolische bloeddruk > 180 mmhg en aan patiënten met een 10-jaars risico op hart- en vaatziekten 20% of 10-20% in geval van aanwezigheid van risicoverhogende factoren (zoals een eerstegraads familielid met HVZ < 65 jaar, weinig lichaamsbeweging of obesitas). Streefwaarde is een systolische bloeddruk 1 mmhg (zie ook verderop in deze factsheet). 2 Bloeddruk

3 Tabel 1. Risicotabel: 10 jaars risico op ziekte of sterfte door hart- en vaatziekten voor patiënten zonder hart- en vaatziekten Bron: Multidisciplinaire Richtlijn Cardiovasculair Risicomanagement, Niet rokende vrouw Rokende vrouw Niet rokende man Rokende man SBD Lft >50 >50 >50 >50 >50 >50 >50 >50 >50 >50 >50 >50 > >50 >50 >50 >50 >50 >50 >50 > >50 >50 >50 > > >50 45 >50 >50 >50 > >50 > > >50 >50 > >50 > > <1 < <1 <1 <1 1 1 <1 < <1 <1 <1 <1 <1 <1 < ratio Lft: leeftijd; SBD: systolische bloeddruk; ratio: totaal cholesterol/hdl cholesterol Gebaseerd op gegevens van MORGEN- (RIVM) en ERGO-cohort (ErasmusMC) en van Dis & Kromhout Definitie verhoogde bloeddruk Hoewel tegenwoordig wordt uitgegaan van het totale risicoprofiel, 5 is voor inzicht in trends in bloeddruk een definitie voor verhoogde bloeddruk nodig. In deze factsheet wordt verhoogde bloeddruk of hypertensie gedefinieerd als een systolische bloeddruk 1 mmhg en/of een diastolische bloeddruk 90 mmhg en/of het gebruik van bloeddrukverlagende medicatie. 7 Voor behandeling van hoge bloeddruk wordt echter, zoals gezegd, naar het totale risicoprofiel gekeken. Er wordt hierbij gestreefd naar een systolische bloeddruk lager dan 1 mmhg, en bij diabetespatiënten met microvasculaire schade lager dan 130 mmhg. Voor personen ouder dan 80 jaar wordt als streefwaarde mmhg aangehouden. 5 3 Bloeddruk

4 Bloeddrukmeting Aangezien de bloeddruk aanzienlijk kan variëren in de tijd, dient de hoogte van de bloeddruk op basis van meerdere metingen te worden vastgesteld, gedurende een wat langere periode. 5 Bij een licht verhoogde systolische bloeddruk (1-160 mmhg) kunnen de metingen over een periode van enkele maanden worden verspreid om een goede indruk te krijgen van de gemiddelde bloeddruk van de patiënt. Bij een sterk verhoogde bloeddruk of een ongunstig cardiovasculair risicoprofiel is deze periode veel korter (weken of dagen). De uiteindelijke diagnose hypertensie wordt gebaseerd op meerdere bloeddrukmetingen op meerdere dagen. Alleen bij zeer ernstig verhoogde bloeddruk (> 200 mmhg) kan de diagnose gesteld worden op basis van drie metingen tijdens één consult. Gemiddelde bloeddrukwaarden en prevalentie van hypertensie Geslacht en leeftijd Voor de gegevens naar leeftijd en geslacht is gebruik gemaakt van metingen in het kader van Nederland de Maat genomen (NL de Maat) in 2009/2010 (30-70 jaar) en van gegevens van de laatste meetronde ( ) van de Longitudinal Aging Study Amsterdam (LASA) onder mannen en vrouwen van 60 jaar en ouder (zie kader). Zowel bij mannen als bij vrouwen is de gemiddelde systolische bloeddruk hoger naarmate de leeftijd hoger is. Bij mannen is de gemiddelde systolische bloeddruk 128 mmhg in de leeftijdsklasse jaar en 143 mmhg op jarige leeftijd, bij vrouwen is dat respectievelijk 115 mmhg en 137 mmhg (figuur 3). Bij mannen ouder dan 70 jaar is de gemiddelde systolische bloeddruk weer wat lager, terwijl deze bij vrouwen boven de 70 jaar juist hoger is. Hierbij dient opgemerkt te worden dat het gebruik van bloeddrukverlagende medicatie ook hoger is op hogere leeftijd. Op jarige leeftijd gebruikt 1% van de mannen en 2% van de vrouwen (in de totale populatie) bloeddrukverlagende medicatie. Op jarige leeftijd is dat 28% respectievelijk 29% (NL de Maat). Uit de LASA studie blijkt dat op jarige leeftijd % van de mannen en 48% van de vrouwen en boven de 80 jaar 31% respectievelijk 43% bloeddrukverlagende medicatie gebruikt. De gemiddelde diastolische bloeddruk is het hoogst bij jarigen, ongeveer 83 mmhg bij mannen en ongeveer 80 mmhg bij vrouwen. Bij mannen is de diastolische bloeddruk op hogere leeftijd weer lager, terwijl deze bij vrouwen vrijwel gelijk blijft. Figuur 3. Gemiddelde systolische en diastolische bloeddruk (in mmhg) naar leeftijd en geslacht Bron: RIVM, NL de Maat (30-70 jaar) en VU Amsterdam, LASA ( 60 jaar) mmhg 160 Systolische bloeddruk mmhg 100 Diastolische bloeddruk leeftijd (in jaren) leeftijd (in jaren) Mannen NLdeM Mannen LASA Vrouwen NLdeM Vrouwen LASA Mannen NLdeM Mannen LASA Vrouwen NLdeM Vrouwen LASA 4 Bloeddruk

5 De prevalentie van een verhoogde bloeddruk is eveneens hoger naarmate de leeftijd hoger is, maar lijkt op hoge leeftijd (80 jaar of ouder) weer lager te zijn (figuur 4). Bij mannen neemt de prevalentie van hypertensie toe van 17% in de leeftijdsklasse jaar naar 71% in de leeftijdsklasse jaar en bij vrouwen van 8% naar 69%. Opleiding Een verhoogde bloeddruk komt minder vaak voor bij een hoog opleidingsniveau, met name bij vrouwen, maar de verschillen zijn niet heel groot: bij mannen circa 39% bij laag opgeleiden versus 35% bij hoog opgeleiden; bij vrouwen is dit 30% versus 22% (figuur 5). Figuur 4. Prevalentie van verhoogde bloeddruk Figuur 5. Verhoogde bloeddruk ( 1/90 mmhg en ( 1/90 mmhg en/of gebruik van of gebruik van bloeddrukverlagende bloeddrukverlagende medicatie), naar medicatie) bij mannen en vrouwen van leeftijd en geslacht jaar, naar opleidingsniveau** Bron: RIVM, NL de Maat (30- Bron: RIVM, NL de Maat jaar) en VU Amsterdam, LASA* ( 60 jaar) % 80 Hypertensie % Hypertensie laag middel hoog opleidingsniveau 20 Mannen Vrouwen 10 Laag: lager onderwijs, lbo en mavo; middel: havo, vwo en mbo; hoog: hbo en wo ** Leeftijd-gestandaardiseerd naar de opbouw van de leeftijd (in jaren) Nederlandse bevolking in 2010 (CBS) Mannen NLdeM Mannen LASA Vrouwen NLdeM Vrouwen LASA * LASA: Longitudinal Aging Study Amsterdam 5 Bloeddruk

6 Trend in de tijd Voor trends in de tijd is gebruik gemaakt van gegevens van verschillende RIVM cohorten, waarbij steeds de metingen door GGD en zijn uitgevoerd. In de periode en betrof dit grootschalige monitoringstudies, evenals in 2009/2010 (NL de Maat, zie kader). In de periode is gebruik gemaakt van de gegevens van de Doetinchem Cohort Studie, waarbij dezelfde mensen (uit Doetinchem) herhaald zijn onderzocht. Het gaat hierbij om veel kleinere aantallen, waardoor deze gegevens met de nodige voorzichtigheid geïnterpreteerd moeten worden. Bij het beschrijven van de trend wordt daarom de nadruk gelegd op de niveaus in de periode en 2009/2010. Bij mannen en vrouwen van jaar is de gemiddelde systolische bloeddruk in de periode iets gestegen (figuur 6). Bij mannen was de systolische bloeddruk circa 125 mmhg eind jaren tachtig en circa 127 mmhg in ; bij vrouwen ging de systolische bloeddruk in die periode van 119 mmhg naar 121 mmhg. In de jaren daarna was er een stijgende tendens, waarbij de gemiddelde systolische bloeddruk bij mannen in 2009/2010 ongeveer 132 mmhg was. Bij vrouwen was het niveau in 2009/2010 vergelijkbaar met eind jaren negentig (122 mmhg). De prevalentie van een verhoogde bloeddruk volgt een vergelijkbaar patroon (figuur 7). In 2009/2010 had 33% van de mannen en 20% van de vrouwen in de leeftijdsklasse jaar een verhoogde bloeddruk. Figuur 6. Gemiddelde systolische bloeddruk (mmhg) bij mannen en vrouwen van jaar in de periode Bron: RIVM, Peilstationsproject Hart- en Vaatziekten ( ), MORGEN-project ( ), Doetinchem Cohort Studie ( )*, NL de Maat (2009/2010)** mmhg Systolische bloeddruk Mannen Vrouwen / jarig voortschrijdend gemiddelde, leeftijd-gestandaardiseerd naar de bevolkingsopbouw in 2010 (CBS) * In de periode zijn de cijfers gebaseerd op 1 plaats (Doetinchem), waardoor de aantallen per jaar wat kleiner zijn. ** In NL de Maat zijn de bloeddrukmetingen met een ander type bloeddrukmeter uitgevoerd, wat mogelijk effect heeft gehad op de resultaten. 6 Bloeddruk

7 Figuur 7. Percentage mannen en vrouwen van jaar met een verhoogde bloeddruk ( 1/90 mmhg en/of bloeddrukverlagende medicatie) in de periode Bron: RIVM, Peilstationsproject Hart- en Vaatziekten ( ), MORGEN-project ( ), Doetinchem Cohort Studie ( )*, NL de Maat (2009/2010)** % 1/90 mmhg en/of medicatie Mannen Vrouwen / jarig voortschrijdend gemiddelde, leeftijd-gestandaardiseerd naar de bevolkingsopbouw in 2010 (CBS) * In de periode zijn de cijfers gebaseerd op 1 plaats (Doetinchem), waardoor de aantallen per jaar wat kleiner zijn. ** In NL de Maat zijn de bloeddrukmetingen met een ander type bloeddrukmeter uitgevoerd, wat mogelijk effect heeft gehad op de resultaten. De bloeddruk bij jongeren Om te kunnen bepalen of kinderen een normale bloeddruk hebben, zijn voor Nederland percentielkaarten beschikbaar. Op de kaarten kan de bloeddruk worden gerelateerd aan het geslacht en de leeftijd of de lengte. Het advies is om kinderen met een bloeddruk die zich bij herhaalde metingen in de bovenste 5% van de bloeddrukverdeling bevindt, algemene leefstijladviezen te geven. Het is belangrijk te weten dat bij kinderen de bloeddruk verandert met de groei en de verandersnelheid mogelijk belangrijker is dan het absolute niveau van de bloeddruk. Het 95ste percentiel varieert voor 12 tot 17-jarige jongens van circa 130/80 mmhg (12 jarigen) tot 145/85 mmhg (17-jarigen) en voor meisjes van 130/85 mmhg (12 jarigen) tot 1/85 mmhg (17-jarigen). 8 In de Nederlandse PIAMA studie (een geboortecohort- studie bij kinderen geboren in ) was de gemiddelde systolische bloeddruk op 12-jarige leeftijd 115 mmhg bij jongens en 114 mmhg bij meisjes. De gemiddelde diastolische bloeddruk was 67 mmhg voor zowel jongens als meisjes. 9 In een andere Nederlandse geboortecohortstudie, de ABCD studie, is gekeken naar etnische verschillen in cardiovasculair risicoprofiel bij 5-6 jarige kinderen. Hierbij bleken kinderen van Afrikaanse, Turkse en Marokkaanse afkomst een hogere gemiddelde diastolische bloeddruk (59,5-60,4 mmhg) te hebben vergeleken met kinderen van Nederlandse afkomst (57,4 mmhg) en een iets hogere gemiddelde systolische bloeddruk (99,0-99,8 versus 97,5 mmhg) Deze verschillen werden deels verklaard door verschillen in BMI en middelomtrek. 10 De bloeddruk bij ouderen In de leeftijdsklasse jaar heeft 71% van de mannen en 69% van de vrouwen hypertensie (een bloeddruk 1/90 mmhg en/of gebruik van bloeddrukverlagende medicatie) (zie ook figuur 4). In de Multidisciplinaire Richtlijn Cardiovasculair Risicomanagement 5 wordt voor ouderen dezelfde grenswaarde voor verhoogde bloeddruk aangehouden als voor personen < 70 jaar (systolische bloeddruk > 1 mmhg). Alleen op zeer hoge leeftijd (80 jaar en ouder) wordt als streefwaarde een systolische bloeddruk van mmhg gebruikt. Op hogere leeftijd verandert daarnaast de mate waarin hypertensie een risicofactor vormt voor hart- en vaatziekten. 7 Bloeddruk

8 Preventie en behandeling van hoog risico op hart- en vaatziekten, in het bijzonder verhoogde bloeddruk De aanbevelingen voor preventie en behandeling van een hoog risico op hart- en vaatziekten hangen af van het totale risicoprofiel. 5 Dit profiel wordt, naast leeftijd en geslacht, bepaald door het al dan niet aanwezig zijn van de risicofactoren roken, een verhoogde systolische bloeddruk, de verhouding totaal/hdl cholesterol, diabetes mellitus, reumatoïde artritis en risicoverhogende factoren, zoals de aanwezigheid van HVZ bij eerstegraads familieleden op jonge leeftijd, een sedentair bestaan, een BMI > 35 kg/m 2 en nierschade. Voor bloeddruk is de streefwaarde een systolische bloeddruk 1 mmhg (voor 80 jaar en ouder: mmhg). Gezonde leefstijl In de Richtlijn Cardiovasculair Risicomanagement 5 wordt iedereen bij wie sprake is van modificeerbare risicofactoren in de eerste plaats een gezonde leefstijl geadviseerd ter verlaging van het risico op HVZ: Niet roken Voldoende bewegen, bij voorkeur ten minste 5 dagen per week 30 minuten per dag matig intensieve inspanning Gezond eten, waarbij de volgende punten van belang zijn: - roomboter en harde margarines vervangen door olie, vloeibare margarine en halvarine - vette vlees- en melkproducten vervangen door magere varianten - tussendoortjes beperken - 2 porties vis per week, waarvan ten minste 1 portie vette vis - per dag gram groente en 200 gram fruit gebruiken - het gebruik van zout beperken tot maximaal 6 gram per dag; in de praktijk betekent dit dat er wordt geadviseerd om geen zout toe te voegen aan de voeding en voedingsmiddelen die veel zout bevatten te vermijden. Het gebruik van alcohol beperken Uit de laatste Voedselconsumptiepeiling ( ) blijkt dat 79% van de zoutinname afkomstig is van gekochte voedingsmiddelen zoals brood, vleesproducten en kaas. 11 Door een combinatiedieet met veel groenten en fruit, vis, noten, vetarme zuivelproducten en weinig totaal en Gezond gewicht (BMI 25 kg/m 2 ): voorkómen van overgewicht en indien nodig afvallen. Een gewichtsreductie van 3% tot 9% kan de bloeddruk met 3 mmhg laten dalen Voorkómen van stress Zo mogelijk vermijden van bloeddruk-verhogende medicatie en middelen, zoals NSAID s (niet-steroïde ontstekingsremmende geneesmiddelen, waaronder aspirine), orale anticonceptiemiddelen en glycyrrhetinezuur bevattende producten (o.a. drop en zoethout). Voor het effect van leefstijlinterventies op hypertensie zie ook de review Effectiviteit van leefstijlinterventies ter behandeling van hypertensie bij patiënten met hart- en vaatziekten en hoog risicopersonen. 13 Bloeddrukverlagende medicatie Naast adviezen over een gezonde leefstijl is er voor bepaalde personen een indicatie voor bloeddrukverlagende medicatie. Voor personen zonder hart- en vaatziekten, diabetes mellitus of reumatoïde artritis is de beslissing om bloeddrukverlagende medicatie te adviseren afhankelijk van de hoogte van het geschatte risico op hart- en vaatziekten en de hoogte van de systolische bloeddruk (zie ook tabel 1). 5 De volgende personen komen in aanmerking voor bloeddrukverlagende medicatie: Patiënten met een 10-jaars risico op HVZ 20% in combinatie met een systolische bloeddruk > 1 mmhg Patiënten met een 10-jaars risico op HVZ van 10 tot 20% in combinatie met risicoverhogende factoren (zoals een eerstegraads familielid met HVZ < 65 jaar, weinig lichaamsbeweging of obesitas) en een systolische bloeddruk > 1 mmhg Patiënten met een systolische bloeddruk > 180 mmhg (ongeacht het risico op HVZ) Daarnaast wordt behandeling met antihypertensiva geadviseerd aan personen met hart- en vaatziekten en een systolische bloeddruk > 1 mmhg en aan patiënten na een TIA of beroerte, ongeacht de hoogte van de systolische bloeddruk. Kosten van een verhoogde bloeddruk In 2007 werd in Nederland naar schatting 913 miljoen euro uitgegeven aan (de gevolgen van) hypertensie. 14 Dit komt overeen met 1,2% van de totale kosten van de gezondheidszorg in dat jaar. Het grootste deel van de kosten betrof de kosten voor geneesmiddelen (597 miljoen euro). De kosten voor vrouwen waren hoger dan die voor mannen. verzadigd (dierlijk) vet kan bij personen met een verhoogde bloeddruk de systolische bloeddruk met ongeveer 11 mmhg en de diastolische bloeddruk circa 6 mmhg dalen Bloeddruk

9 Samenvatting Van de mannen in de leeftijdsklasse jaar heeft 37% hypertensie (een bloeddrukwaarde 1/90 mmhg en/of gebruik van bloeddrukverlagende medicatie). Bij vrouwen is dat 26%. Een verhoogde bloeddruk komt minder vaak voor bij een hoog opleidingsniveau: bij mannen circa 39% bij laag opgeleiden versus 35% bij hoog opgeleiden; bij vrouwen is dit 30% versus 22%. De prevalentie van een verhoogde bloeddruk is hoger naarmate de leeftijd hoger is, maar lijkt op hoge leeftijd (80 jaar of ouder) weer lager te zijn. Bij mannen neemt de prevalentie van hypertensie toe van 17% in de leeftijdsklasse jaar naar 71% in de leeftijdsklasse jaar en bij vrouwen van 8% naar 69%. De prevalentie van een verhoogde bloeddruk nam bij mannen toe van circa 25% eind jaren tachtig naar 33% in 2009/2010. Bij vrouwen zijn deze cijfers respectievelijk 18% en 20%. Nederland de Maat genomen (NL de Maat) In is door het RIVM, in opdracht van VWS, een monitoringstudie uitgevoerd bij een steekproef van circa personen van jaar uit 7 gemeenten in Nederland: Nederland de Maat genomen. Bij deze personen zijn gegevens verzameld door middel van zowel een vragenlijst als lichamelijk onderzoek. In deze factsheet zijn gegevens gebruikt van circa personen van jaar. In deze groep had ongeveer 9% van de mannen en 4% van de vrouwen een hart- of vaatziekte (gehad) en 6% van de mannen en 5% van de vrouwen had diabetes. Meer informatie over dit onderzoek is te vinden op Longitudinal Aging Study Amsterdam (LASA) De Longitudinal Aging Study Amsterdam is een longitudinale studie, uitgevoerd door de Vrije Universiteit, waarbij onderzoek wordt gedaan naar determinanten en gevolgen van veroudering. Het onderzoek is gestart in 1992 bij ruim mannen en vrouwen van 55 jaar en ouder en in 2002 aangevuld met een steekproef van circa personen. In deze factsheet is gebruik gemaakt van gegevens van de 6e meting in (circa personen), waarbij de leeftijd van de respondenten jaar was. In deze groep had circa 33% van de mannen en 24% van de vrouwen een hart- of vaatziekte en 15% van de mannen en 13% van de vrouwen had diabetes. Voor meer informatie over dit onderzoek, zie 9 Bloeddruk

10 Gebruikte literatuur 1. Herziening Richtlijn Hoge Bloeddruk. Kwaliteitsinstituut voor de gezondheidszorg CBO / Nederlandse Hartstichting. Utrecht/ Den Haag, Lewington S, Clarke R, Qizilbash N, Peto R, Collins R. Prospective Studies Collaboration. Age-specific relevance of usual blood pressure to vascular mortality: a meta-analysis of individual data for one million adults in 61 prospective studies Lancet 2002;360: Stamler J, Stamler R, Neaton JD. Blood pressure, systolic and diastolic, and cardiovascular risks. Arch Intern Med 1993; 153: Polder JJ, Takken J, Meerding WJ, Kommer GJ, Stokx LJ. Kosten van ziekten in Nederland. De zorgeuro ontrafeld. Themarapport van de Volksgezondheid Toekomst Verkenning RIVM-rapport nr Bilthoven: RIVM, Mulitdisciplinaire richtlijn cardiovasculair risicomanagement (herziening 2011). Nederlands Huisartsen Genootschap. Utrecht, Van Dis I, Kromhout D, Geleijnse JM, Boer JM, Verschuren WMM. Evaluation of cardiovascular risk predicted by different SCORE equations: the Netherlands as an example. Eur J Cardiovasc Prev Rehabil 2010;17: Kearney PM, Whelton M, Reynolds K, Muntner P, Whelton PK, He J. Global burden of hypertension: analysis of worldwide data. Lancet 2005;365: Grobbee DE, Hofman A. Bloeddruk bij kinderen. Utrecht: Wetenschappelijke Uitgeverij Bunge, Bekkers MBM, Brunekreef B, Koppelman GH, Kerkhof M, Smit HA, Wijga AH. BMI and waist circumference; cross-sectional and prospective associations with blood pressure and cholesterol in 12-year-olds. Accepted in PLoS ONE. 10. de Hoog MLA, van Eijsden M, Stronks K, Gemke RJBJ, Vrijkotte TGM (2012). Ethnic Differences in Cardiometabolic Risk Profile at Age 5-6 years: the ABCD Study. PLoS ONE 7(8):e doi: /journal. pone van Rossum CTM, Buurma-Rethans EJM, Fransen HP, Verkaik-Kloosterman J, Hendriksen MAH. Zoutconsumptie van kinderen en volwassenen in Nederland: Resultaten uit de Voedselconsumptiepeiling RIVM Rapport Bilthoven, Appel LJ, Moore TJ, Obarzanek E et al. for the DASH Collaborative Research Group. A clinical trial of the effects of dietary patterns on blood pressure. N Engl J Med 1997;336: Kok L, van Dis SJ, Verschuren WMM. Effectiviteit van leefstijlinterventies ter behandeling van hypertensie bij patiënten met hart- en vaatziekten en hoog risicopersonen. Nederlandse Hartstichting, Den Haag, 2008 ( 14. Slobbe LCJ, Smit JM, Groen J, Poos MJJC, Kommer GJ. Kosten van Ziekten in Nederland 2007: Trends in de zorguitgaven RIVM rapport Bilthoven, 2011 ( Over deze cijfers Auteurs: mw. ir. A. Blokstra 1, mw. dr. ir. I. van Dis 2, mw. dr. ir. W.M.M. Verschuren 1 1 Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu, Centrum voor Preventie- en Zorgonderzoek, Bilthoven. 2 Hartstichting, Den Haag. Uitgave Contactpersoon: mw. dr. ir. Ineke van Dis, Hartstichting (I.van.DisAhartstichting.nl), afdeling Kennis & Innovatie. De factsheet is te downloaden van de website van de Hartstichting: PZ Bloeddruk