Jaarverslag Permanente ondersteuningscel CLB s GO!

Transcriptie

1 Jaarverslag Permanente ondersteuningscel CLB s GO! Permanente Ondersteuningscel Centra voor Leerlingenbegeleiding GO! Huis van het GO! Willebroekkaai Brussel Permanente ondersteuningscel CLB GO! Huis van het GO! Willebroekkaai Brussel

2

3 Voorwoord Het schooljaar hield de belofte van een nieuw decreet leerlingenbegeleiding in. De verwachtingen van de CLB GO! waren dan ook hoog gespannen. Afstemming en duidelijke rolverdeling tussen alle actoren in de leerlingenbegeleiding, het creëren van een gemeenschappelijke taal en denkkader stonden op het verlanglijstje van de centra. Gedragen door de input van de centra werkte de POC mee aan het vormgeven van het nieuwe decreet leerlingenbegeleiding. De POC anticipeerde op de beleidsontwikkelingen door de centra te ondersteunen in het scherp krijgen van hun opdracht in een steeds veranderende maatschappelijke context. Radicalisering, herdefiniëren van kernprocessen, implementeren van kernprocessen, heruitvinden van organisatiemodellen, voorkomen van schooluitval, implementatie van het M-decreet zijn een paar voorbeelden van de uitdagingen waar de CLB-medewerkers en de centra voor stonden. Het gelaagd professionaliseringsaanbod houdt rekening met de verschillende behoeften inzake professionalisering van startende én meer ervaren CLB-medewerkers. Via lerende netwerken kunnen CLBmedewerkers van elkaar leren en hun praktijk toetsen aan nieuwe inzichten. Op vraag van centra worden CLB-teams ter plaatse ondersteund bij het implementeren van vernieuwing. De POC stimuleerde innovatie door het opzetten van een pilootproject rond preventieve gezondheidszorg. Negen CLB s werden intensief begeleid in dit project. De pilootfase werd afgerond met een evaluatierapport die de basis zal vormen voor de toekomstige vernieuwde PGZ-werking in de CLB GO!. Dit jaarverslag wil de lezer een globaal overzicht geven van de werking en de activiteiten van de Permanente Ondersteuningscel voor de CLB s van het GO! (verder: POC/POC GO!). Dit verslag volgt de structuur van de strategische doelen die de POC heeft vooropgesteld in haar beleids- en begeleidingsplan. Per doel worden de belangrijkste accenten, werkpunten of vernieuwingen geschetst. Meer gedetailleerde informatie is ook terug te vinden in de bijlagen. Bijkomende informatie kan steeds op vraag worden bezorgd. 30 november 2018 Inge van Trimpont Permanente Ondersteuningscel Centra voor Leerlingenbegeleiding GO! 2/30 Jaarverslag_POC_2017_2018

4 Inhoudsopgave 1. Inleiding 4 2. Missie & visie POC Missie Visie 5 3. Kader POC GO! Rechtsgrond POC CLB GO! Situering werking POC GO! binnen het GO! De POC GO! in de maatschappij 8 4. De activiteiten van de POC GO! Beleidsondersteunend en voorbereidend werk Vertegenwoordiging en belangenbehartiging Professionalisering & begeleiding Professionaliseringsinitiatieven Begeleiding van verandertrajecten (VT s) 29 Permanente Ondersteuningscel Centra voor Leerlingenbegeleiding GO! 3/30 Jaarverslag_POC_2017_2018

5 1. Inleiding Dit jaarverslag geeft de lezer een overzicht van de activiteiten die de Permanente Ondersteuningscel voor de CLB s van het GO! (POC) ontrolde gedurende het schooljaar Een aantal initiatieven worden wat uitgebreider toegelicht dan andere omwille van hun innoverend of beleidsrelevant karakter. Het afgelopen werkjaar werd gekleurd door het bezoek van de visitatiecommissie. Het opmaken van een informatiedossier, het bezoek van onderwijsexperts die niet geheel vertrouwd zijn met de CLB-werking en hun kritische vragen zet een organisatie aan tot introspectie en kritische reflectie over haar interne werking en ondersteuning aan de CLB s. Dit zal een aanzet zijn tot bijsturing in de toekomstige werking. 2. Missie & visie POC 2.1. Missie De missie van de POC CLB GO! is het ondersteunen van de competentieontwikkeling van CLBmedewerkers tot geëngageerde professionals door (1) beleidsondersteunend te werken via voorbereidende, adviserende en uitvoerende interventies, (2) belangenbehartiging en vertegenwoordiging van de CLB s en (3) professionalisering van de medewerkers. Deze drie pijlers vormen de ruggengraat van de POC-werking. De professionalisering richt zich op CLB-specifieke competenties die gevat worden door de kernprocessen voor de CLB s en de rollen die CLB-medewerkers opnemen bij het uitvoeren van hun kernopdrachten. De POC GO! maakt integraal deel uit van het GO! en draagt vanuit haar missie bij tot het realiseren van het pedagogisch project van het GO! doorheen de gehele organisatie van het GO!. De POC droeg actief bij tot het formuleren van de vijf strategische doelen voor de gehele organisatie van het GO!: De bijdrage van de POC CLB GO! richt zich in het bijzonder op: Strategisch doel 1: Via het professionaliseren van de CLB-medewerker en de aangeboden leerlingenbegeleiding worden leerlingen en cursisten tot kritische burgers gevormd die samen leren samenleven in een continu veranderende maatschappij. Strategisch doel 3: Elke medewerker van het GO! is een geëngageerde professional. Strategisch doel 4: De bestuurlijke organisatie van het GO! is efficiënt, performant en wendbaar. Permanente Ondersteuningscel Centra voor Leerlingenbegeleiding GO! 4/30 Jaarverslag_POC_2017_2018

6 2.2. Visie De POC zet in op de competentieontwikkeling van alle CLB-medewerkers De CLB-medewerkers van het GO! zijn de eerste doelgroep van de POC. Dit zijn alle CLBmedewerkers, inclusief de administratieve medewerkers en directeurs. Het aanbod richt zich op alle CLB-medewerkers ongeacht de rol die ze opnemen in het centrum of het kernproces waartoe ze bijdragen. Competentieontwikkeling betekent dat de POC werkt aan het verhogen van de kennis en het uitbreiden en versterken van vaardigheden opdat de CLB-medewerker op kwaliteitsvolle wijze zijn decretale opdrachten kan uitvoeren, met aandacht voor de attitudes die passen bij het pedagogisch project van het GO! Het aanbod richt zich op de vier begeleidingsdomeinen 1 en streeft hierbij naar een geïntegreerde benadering van de leerlingenbegeleiding. werkt een gebalanceerd professionaliseringsaanbod uit in gedeelde verantwoordelijkheid met de CLB s van het GO! We zoeken naar een goede balans tussen kennisoverdracht en vaardigheidstraining. We gebruiken een variatie aan methodieken met aandacht voor de diverse leerstijlen en expertise van de deelnemers. We hebben een centraal aanbod, combineren dit met CLB-interne ondersteuning en bieden begeleiding op maat van een CLB ten behoeve van een effectieve transfer van wat werd aangeleerd. Bij het bepalen van de thema s houden we rekening met de maatschappelijke verwachtingen, de decretale opdrachten en de noden van de CLB-medewerkers en de structurele werking van de CLB s. We zetten de expertise van de POC in maar werken ook samen met andere GO!-diensten zoals de PBD-CLB, PBD voor scholen, PBD GO!-nascholing, GO! ouders en relevante externe partners in de gezondheidszorg en welzijn. Bij competentieontwikkeling gaat het niet alleen over verwerven van kennis, vaardigheden en attitudes maar moet transfer naar de werkvloer bevorderd worden door maatregelen binnen de organisatie van de respectieve CLB s van het GO!. volgt de maatschappelijke ontwikkelingen en innoveert We zijn een proactieve en responsieve organisatie en volgen daarom intensief de beleidsevoluties en maatschappelijke trends op. We volgen constructief kritisch de ontwikkelingen en regelgeving in diverse beleidsdomeinen die een weerslag hebben op de leerlingenbegeleiding. We willen beleidsvoorbereidend en beleidsondersteunend werken binnen de eigen organisatie van het GO!, binnen de CLB-sector en op Vlaams niveau. We ontwikkelen voorstellen tot vernieuwing om onszelf én de CLB s te laten groeien in efficiëntie en effectiviteit. 1 Leren & Studeren, Onderwijsloopbaanbegeleiding, Preventieve Gezondheidszorg en Psychisch en Sociaal Functioneren. Permanente Ondersteuningscel Centra voor Leerlingenbegeleiding GO! 5/30 Jaarverslag_POC_2017_2018

7 We ontwikkelen methodieken die adequater tegemoet komen aan de veranderende maatschappelijke eisen die aan de CLB s worden gesteld. wil groeien als lerende organisatie Door belang te hechten aan kwaliteitszorg. Door onze eigen structuren en werking te evalueren. Door transparante communicatiekanalen te gebruiken. Door te leren van de interactie met de CLB-medewerkers: hun tevredenheid en suggesties tot verbetering van het POC-aanbod doen ertoe! 3. Kader POC GO! 3.1. Rechtsgrond POC CLB GO! De werking van de POC CLB GO! (verder: POC/POC GO!) is via meerdere decreten verankerd: Decreet betreffende de rechtspositie van bepaalde personeelsleden van het Gemeenschapsonderwijs 27/03/91 (BS 25/05/91) Bijzonder decreet betreffende het gemeenschapsonderwijs 14/07/1998 (BS 30/09/98) Decreet betreffende de leerlingenbegeleiding in het basis- en secundair onderwijs en de centra voor leerlingenbegeleiding (BS 18/04/2018) Decreet betreffende de kwaliteit van onderwijs 08/05/09 (BS 28/08/2009) Het decreet leerlingenbegeleiding stelt dat de permanente ondersteuningscellen instaan voor ondersteuning van de ontwikkeling van de CLB s als professionele organisaties. Hun opdracht wordt verder afgebakend via het Decreet betreffende de kwaliteit van onderwijs 08/05/09 (BS 28/08/09) (verder: Decreet Kwaliteit Onderwijs). De organisatie van de POC GO! wordt geregeld via het Bijzonder decreet betreffende het Gemeenschapsonderwijs 14/07/1998 (BS 30/09/98) (BDGO). De rechtspositie van de personeelsleden van de POC is bepaald via het Decreet betreffende de rechtspositie van bepaalde personeelsleden van het Gemeenschapsonderwijs 27/03/91 (BS 25/05/91). Decreet betreffende de leerlingenbegeleiding (DLLB) Artikel 15 van het decreet leerlingenbegeleiding bestendigt de opdracht van de netgebonden permanente ondersteuningscellen. De netgebonden POC s krijgen de opdracht om netoverstijgend samen te werken rond een aantal thema s beschreven in art. 16 van het DLLB. Op deze wijze krijgt de jarenlange samenwerking tussen de netgebonden POC s, de internettensamenwerkingscel (verder ISC) een concrete invulling. Decretaal beschikt de POC over een structurele omkadering van 5,89 omkaderingsgewichten. Deze omkadering kan verder aangevuld worden door overdrachten van omkadering uit de centra van het GO!, zoals bepaald in art van het DLLB (zie ook 3.3. De microcontext van de POC ). Decreet betreffende de kwaliteit van onderwijs 08/05/09 (BS 28/08/09) De opdracht van de permanente ondersteuningscellen is vastgelegd door artikel 29 van het Decreet Kwaliteit Onderwijs: De permanente ondersteuningscellen hebben als opdracht om de professionalisering van de personeelsleden van de centra voor leerlingenbegeleiding te versterken. Zij maken hierover afspraken met de pedagogische begeleidingsdienst van het eigen centrumnet. Permanente Ondersteuningscel Centra voor Leerlingenbegeleiding GO! 6/30 Jaarverslag_POC_2017_2018

8 Iedere permanente ondersteuningscel stelt driejaarlijks een begeleidingsplan op voor de volgende drie schooljaren. De permanente ondersteuningscel deelt dat begeleidingsplan mee aan de CLB's en aan de Vlaamse Regering. Jaarlijks rapporteren de permanente ondersteuningscellen aan de Vlaamse Regering over de activiteiten van het vorige schooljaar, met inbegrip van een financiële verantwoording over de ontvangen werkingsmiddelen. Iedere permanente ondersteuningscel stelt een werkingscode op en maakt die bekend bij de CLB's en hun personeelsleden. Iedere permanente ondersteuningscel onderzoekt en bewaakt op systematische wijze haar eigen kwaliteit. De permanente ondersteuningscel kiest zelf de wijze waarop zij dit doet. Het begeleidingsplan, de jaarlijkse rapportering en de werkingscode kunnen geïntegreerd worden in het begeleidingsplan, de jaarlijkse rapportering en de werkingscode van de pedagogische begeleidingsdienst. Bijzonder decreet betreffende het gemeenschapsonderwijs (BDGO) Het Bijzonder decreet betreffende het gemeenschapsonderwijs 14/07/98 (BS 30/09/98) (BDGO) vormt de rechtsgrond van het Gemeenschapsonderwijs, bekend als GO! onderwijs van de Vlaamse Gemeenschap. Het stelt dat het Gemeenschapsonderwijs (verder: GO!) een Vlaamse openbare instelling met rechtspersoonlijkheid is, waarbij de scholengroepen en de Raad van het GO! (verder: RAGO) de inrichtende machten vormen. In het BDGO worden de bevoegdheden en de samenstelling van de verschillende organen binnen het GO! aangegeven. De bevoegdheden van het centrale niveau bestaan onder andere uit het formuleren en het bewaken van het pedagogisch project van het GO! (verder: PPGO!), het opstellen van de neutraliteitsverklaring en de verklaring van gehechtheid aan het GO!, het garanderen van kwaliteitszorg, het vastleggen van de grote infrastructuurwerken en het oprichten, samenvoegen en afschaffen van interne adviesorganen en pedagogische diensten. Op het mesoniveau liggen de verantwoordelijkheden en bevoegdheden bij de scholengroepen. Deze verantwoordelijkheden en bevoegdheden hebben betrekking op aspecten van het algemeen beleid, pedagogisch-, personeels-, financieel-, en infrastructureel beleid. De scholengroepen ondersteunen de scholen binnen hun groep in het realiseren van hun kerntaken. Op het lokale niveau zijn de scholen verantwoordelijk en bevoegd voor een kwaliteitsvol onderwijsaanbod en de vertaling van PPGO! naar hun specifieke context. Het GO! onderwijs van de Vlaamse Gemeenschap kent een gedeelde inrichtende macht. Op het centrale niveau is de RAGO de inrichtende macht waarbij de dagdagelijkse leiding van het centrale niveau is toevertrouwd aan de afgevaardigd bestuurder (verder: AB). Binnen de structuur van het GO! maakt de POC bestuurlijk deel uit van het GO! Onderwijs van de Vlaamse Gemeenschap op het centrale niveau. De RAGO is hierbij bevoegd voor de organisatie van de POC. De AB is bevoegd voor het personeelsbeleid inzake personeelsleden van de POC. Binnen haar bevoegdheid om de kwaliteitszorg te bewaken heeft de RAGO de ondersteuning en begeleiding van de verschillende instellingen op het lokale en mesoniveau toevertrouwd aan de Pedagogische Begeleidingsdienst van het GO! Situering werking POC GO! binnen het GO! Door zijn inbedding in het centrale niveau van het GO! is de POC gevat door het Pedagogisch Project van het GO! (PPGO!) en de strategische doelstellingen van het GO!. Het PPGO! werd in 2016 geactualiseerd. Ook werd de focus van het strategisch plan scherper gesteld. Het strategisch plan wil toelaten de netbrede visie op de totale ontwikkeling en het optimaal leren van Permanente Ondersteuningscel Centra voor Leerlingenbegeleiding GO! 7/30 Jaarverslag_POC_2017_2018

9 kinderen, jongeren en volwassenen om te zetten in uitvoerbaar beleid in alle geledingen van het GO!. Effecten moeten hierbij zichtbaar zijn bij alle lerenden. Dit strategisch plan heeft vijf strategische doelstellingen en twaalf operationele doestellingen, elk met hun actielijnen. De eerste twee strategische doelstellingen hebben betrekking op het realiseren van twee basisbeginselen van het PPGO! Samen Leren en Samen Leven. De drie andere behandelen drie noodzakelijke voorwaarden om tot de te bereiken resultaten te komen. Het plan vormt aldus een overkoepelend verhaal waar de POC GO! zich expliciet in inschrijft. Structurele samenwerking tussen de POC en de PBD-GO! Vanaf 2010 werd de samenwerking tussen de POC GO! en de PBD-GO! versterkt. Beide diensten hebben de opdracht om professionals en hun CLB te ondersteunen in hun ontwikkeling. De samenwerking gebeurt op twee niveaus, met name op het beleidsniveau en op het niveau van de pedagogische begeleiders en POCmedewerkers. De adviseur-coördinator van de PBD-GO! en de directeur van de POC nemen deel aan de directieraad van het GO!. Vanuit deze rol dragen ze bij tot het beleid en de vernieuwingen en zorgen zij voor afstemming met hun diensten in functie van het netbreed realiseren van het strategisch plan GO!. De directeur van de POC wordt betrokken bij de stafvergaderingen van de PBD-GO! met als doel een efficiënt en coherent beleid te voeren, zowel op structureel organisatorisch vlak, als op het vlak van de kernopdrachten van beide organisaties. Hierbij wordt synergie en complementariteit nagestreefd, naast expertisedeling: Het POC-team participeert actief aan het tweejaarlijks meerdaagse seminarie. Zo krijgen beide organisaties zicht op elkaars expertise, competenties en denkkaders inzake leerlingenbegeleiding en wordt complementariteit en synergie gefaciliteerd. Het team professionaliseren van de POC werkt nauw samen met de pedagogische begeleiders CLB van de PBD-GO!. Deze begeleiders werken met de centra in het kader van verandertrajecten om de ontwikkeling van CLB s als organisatie te verbeteren. De POC staat in voor professionalisering en verandertrajecten met een specifieke inhoudelijke focus. Bij het uitwerken van begeleidingstrajecten gaat steeds aandacht naar de wisselwerking en afstemming tussen scholen en CLB s. Om de goede samenwerking te borgen werd het driejaarlijks begeleidingsplan samen opgesteld De POC GO! in de maatschappij De macrocontext van de POC De CLB GO! worden blijvend uitgedaagd door maatschappelijke evoluties zowel binnen als buiten de onderwijssector. Veel aandacht ging naar de voorbereidingen van een nieuw decreet leerlingenbegeleiding en de verdere implementatie en uitrol van het Decreet betreffende maatregelen voor leerlingen met specifieke onderwijsbehoeften 21/04/14 (BS 28/08/14) (verder: M-decreet), het ondersteuningsmodel als gevolg van het M-decreet en de evoluties inzake de integrale jeugdhulp. De mesocontext van de POC Voor het realiseren van de kernopdrachten van de POC, met name professionaliseren, beleidsvoorbereiding en vertegenwoordiging werkt de POC structureel samen met de directies van de 24 CLB s GO! en de PBD- CLB GO! in een samenwerkingsverband. Het samenwerkingsverband komt maandelijks samen. Beleidsprioriteiten op het Vlaamse niveau en het regionale niveau worden besproken, standpunten en adviezen worden geformuleerd voor vertegenwoordiging en belangenbehartiging. Samen worden de prioriteiten voor de professionalisering en ondersteuning bepaald. Permanente Ondersteuningscel Centra voor Leerlingenbegeleiding GO! 8/30 Jaarverslag_POC_2017_2018

10 De microcontext van de POC De omkadering voor de POC tijdens het schooljaar was samengesteld uit 5,89 omkaderingsgewichten die de POC GO! op basis van een voorafname voor netgebonden ondersteuning (decreet CLB) en 6,27 omkaderingsgewichten die door de 24 centra van het GO! werden overgedragen. Naast deze omkadering worden in de POC GO! drie personeelsleden tewerkgesteld vanuit een GECOstatuut, en één personeelslid via detachering. Hiermee werden de volgende personen tewerkgesteld: Team systemen Functie Specifieke taken Tewerkstelling Peter Smets Administratief medewerker Financieel- & personeelsbeheer; Ondersteuning directeur; Telefonisch onthaal 100% Daisy Gelaude Administratief medeweker Logistieke ondersteuning van het team professionalisering; Telefonisch onthaal; Contactpersoon voor de inschrijvingen voor professionaliseringsinitiatieven 100% Katrien De Keyser Documentalist Mediatheek en documentatie Jo Lochy ICT- coördinator ICT-ondersteuning POC en CLB s 100% 100% Team professionaliseren Functie Specifieke taken Tewerkstelling Katelijne Van Hoeck Professionalisering en begeleiding Expertise in de Jeugdgezondheidszorg 50% Anouk Vanlander Professionalisering en begeleiding Expertise in de Jeugdgezondheidszorg 50% Monica Bulcke Professionalisering en begeleiding Expertise in de Jeugdgezondheidszorg 50% Ingrid Van Oost Professionalisering en lokale ondersteuning Expertise in Onderwijsloopbaanbegeleiding (OLB) 100% Lieve Dillen Professionalisering Expertise in Onderwijsloopbaanbegeleiding (OLB) Maja Embrechts Professionalisering Expertise in Onderwijsloopbaanbegeleiding (OLB) 80% 50% Tine De Vroede Professionalisering en lokale ondersteuning Expertise in Leren & studeren 50% Permanente Ondersteuningscel Centra voor Leerlingenbegeleiding GO! 9/30 Jaarverslag_POC_2017_2018

11 Stefanie Pieters Professionalisering en begeleiding Expertise in Leren en Studeren (L&S) 100% Marjolein Petit Professionalisering en lokale ondersteuning Expertise in Psychisch en sociaal functioneren (P&SF) en kansarmoede 50% Peggy Vanderhaeghen Professionalisering en lokale ondersteuning Expertise in Psychisch en sociaal functioneren (P&SF) en kansarmoede 50% Sofie Van den Bussche Professionalisering en lokale ondersteuning Expertise in Psychisch en sociaal functioneren (P&SF), Integrale Jeugdhulp, beroepsgeheim en DRM 2 100% Nathalie De Decker Professionalisering en lokale ondersteuning Expertise in Psychisch en sociaal functioneren (P&SF), Integrale Jeugdhulp, persoonsvolgende financiering 80% Team begeleiden Functie Specifieke taken Tewerkstelling Anouk Vanlander Begeleider Verandertrajecten in functie van professionaliseren Monica Bulcke Begeleider Verandertrajecten in functie van professionaliseren Stefanie Pieters Begeleider Verandertrajecten in functie van professionaliseren 50% 50% 100% Team beleid Functie Specifieke taken Tewerkstelling Inge Van Trimpont Directeur Algemeen beleid 100% Kris Vranken Dossierbeheerder Beleidsontwikkelingen 100% Marjolein Petit K-zorg coördinator Kwaliteitszorg 50% De tewerkstellingspercentages van de medewerkers in de opeenvolgende tabellen zijn niet als cumulatief te beschouwen. De POC bestaat uit een kleine groep gemotiveerde medewerkers die zich organiseren in teams. Een Team Systemen staat in voor de structurele, logistieke en procedurele ondersteuning van de collega s met 2 DRM = Decreet betreffende de rechtspositie van de minderjarige in de integrale jeugdhulp 07/05/04 (BS 04/10/04) Permanente Ondersteuningscel Centra voor Leerlingenbegeleiding GO! 10/30 Jaarverslag_POC_2017_2018

12 professionaliseringsopdrachten. Zij garanderen een vlotte operationalisering van de missie en visie van de POC. Het Team Professionalisering staat in voor het aanbieden van professionaliseringsinitiatieven, wat een overkoepelende term is voor de vormingen, lerende netwerken, werkgroepen en informatieplatformen. De collega s van het Team Begeleiden begeleiden verandertrajecten in de CLB s van het GO!. Het betreft zowel organisatorisch-structurele veranderingen in de CLB s als de implementatie op team- en centrumniveau van nieuwe methodieken die de kwalitatieve uitvoering van de kernprocessen bevorderen. Zowel de professionalisering als de begeleidingen zijn een verantwoordelijkheid die door de POC en de PBD-CLB samen wordt opgenomen. 4. De activiteiten van de POC GO! 4.1. Beleidsondersteunend en voorbereidend werk De POC werkt op diverse terreinen beleidsondersteunend. De POC is betrokken bij het ontstaan en vormgeven van nieuwe regelgeving. In nauw overleg met de centra levert de POC GO! hierbij input en behartigt ze ook het belang van de GO! CLB s bij onderhandelingen. Onze kernprocessen: waarom doen we wat we doen? In het kader van de nieuwe regelgeving op de leerlingenbegeleiding is het goed dat CLB s voor zichzelf en de maatschappij kunnen aangeven wat hun relevantie en maatschappelijke bijdrage is. De POC en de PBD- CLB begeleidden de 24 CLB s van het GO! in een traject met als output een eenduidige formulering van de kernopdrachten en kernprocessen. Kernprocessen beschrijven de activiteiten die een CLB ontrolt, hoe ze dat doen en waarom ze dat doen. De kernprocessen zijn daarom het richtsnoer voor de CLB s om hun werking structureel te organiseren. Voor de POC beschrijven de kernprocessen de leerdoelen voor de professionaliseringsinitiatieven. Er werd een begeleidingsplan opgesteld voor drie werkjaren beginnend bij schooljaar In dit plan geven de POC en PBD-CLB toelichting bij de aard en inhoud van ondersteuning waarop de CLB s kunnen rekenen. Bij de keuze van activiteiten en ondersteuning werd rekening gehouden met de noden die de CLB s ervaren om hun kernprocessen en activiteiten te realiseren. Naast een aanbod inzake professionaliseren ondersteunt de POC samen met de PBD-CLB 8 CLB s in hun fusieoperatie. Visieontwikkeling: hoe doen we wat we doen? De POC ondersteunt de centra bij de voorbereiding van de implementatie van nieuwe regelgeving. Dit doet ze door het opmaken van visieteksten samen met de centra. Naar aanleiding van het nieuwe decreet leerlingenbegeleiding werd zo onder meer een visie op diagnostiek voor de CLB s en een visie op preventieve gezondheidszorg (PGZ) ten behoeve van alle partners (school, PBD en CLB) die conform het zorgcontinuüm een rol opnemen in de verschillende leerlingen-begeleidingsdomeinen, ontwikkeld. Er werd eveneens een aanzet gegeven tot het ontwikkelen van een visie op de signaalfunctie. De visieteksten werden aan de CLB-directeurs voorgelegd en bevestigd en werden gepubliceerd op Smartweb, het intranet voor de CLB-medewerkers. De visie op diagnostiek onderschrijft het unieke potentieel van elke leerling en de unieke interactie met de context. Dit maakt van diagnostiek een kernproces op maat van elk individu en zet alle betrokkenen school, ouders, leerling en hulpverleners in hun verantwoordelijkheid. De handelingsgerichte werking, inclusief het gebruik van het ICF-CY-raamwerk, is vanzelfsprekend want ze leggen het accent op het maatschappelijk participeren, i.c. het naar school gaan, van kinderen en jongeren. Die participatie is Permanente Ondersteuningscel Centra voor Leerlingenbegeleiding GO! 11/30 Jaarverslag_POC_2017_2018

13 slechts mogelijk wanneer duidelijk wordt hoe alle partners in de context hiertoe kunnen bijdragen. Dit is de essentie van diagnostiek in het CLB. De visie op preventieve gezondheidszorg is vernieuwend omdat ze (1) de begeleidingsdomeinen Preventieve Gezondheidszorg en Psychosociaal functioneren integreert, wat in de lijn ligt van de gangbare brede definitie van gezondheid en omdat (2) ze geschreven is voor alle partners die samenwerken in een continuüm van zorg, met name de school, de pedagogische begeleidingsdienst en het CLB. Op die manier sluit de visie aan bij de geest van het nieuwe Decreet voor Leerlingenbegeleiding dat bindend is voor alle schoolinterne en schoolexterne partners. Innovatie Met een pilootproject PGZ anticipeerde de POC op de nakende hertekening van dit begeleidingsdomein door samen met 9 CLB s van het GO! proef te draaien (1) in de nieuwe systematiek van 5 in plaats van 7 contactmomenten, (2) het onthalen van alle ouders van de jongste kleuters ter gelegenheid van het eerste contactmoment, (3) het subsidiair werken van artsen en verpleegkundigen in de systematische contacten en (4) het uittekenen van de nieuwe rol en taken van de arts in de multidisciplinaire CLB-werking. Na overleg en akkoord van de CLB-inspectie werkten de deelnemende CLB s volgens de nieuwe systematiek. Om dit mogelijk te maken werden materialen ontwikkeld, opleidingen en lerende netwerken georganiseerd om de verpleegkundigen te ondersteunen bij de uitvoering van hun opdrachten. De artsen werden meermaals samengebracht in werkgroepen om hun unieke rol en taken in het CLB, zowel binnen de verplichte systematische contacten als in de multidisciplinaire vraaggestuurde werking te omschrijven. Dit grootse project resulteerde in belangrijke leerpunten, conclusies en materialen die werden samengebracht in een rapport. Op 4 oktober 2018 werden de resultaten gepresenteerd aan een honderdtal deelnemers van de verschillende centrumnetten. De belangrijkste output is het volgende: Talrijke concrete adviezen voor de praktische organisatie van de systematische contacten met kleuters en hun ouders. Deze gaan over het opstellen van een planning, samenwerken met de school om ouders te bereiken, het motiveren van ouders tot deelname, de inhoud en de uitvoering van het contactmoment, vragen die ouders stellen aan de CLB-verpleegkundige. De leerervaringen van de verpleegkundigen die zelfstandig systematische contacten uitvoeren. Een reeks vragen en adviezen voor de stuurgroep LARS 3 te behoeve van een geïntegreerd elektronisch afsprakensysteem voor ouders en over de integratie van sjablonen voor de uniforme registratie van het gesprek met ouders over de ontwikkeling van hun kleuter. De ervaren meerwaarde voor ouders en CLB-medewerkers bij systematische contacten waar ouders actief aan deelnemen. Een hertekening van taken en rollen van de artsen en de verpleegkundigen in het CLB en de implicaties en meerwaarde ervan voor de multidisciplinaire teamwerking. Deze hertekening is bijzonder relevant in het licht van de interne reorganisaties en fusies van CLB s en de keuze van werkbare teamconcepten. Een inspirerend takenpakket voor artsen in het CLB (zie bijlage 1) waaruit de meerwaarde van hun expertise blijkt ten behoeve van de leerlingenbegeleiding onder meer voor kinderen waarbij de ontwikkeling stroef verloopt, chronisch zieke leerlingen en leerlingen die school verzuimen. De eerste ervaringen met deze taakinvulling betekende niet alleen een inhoudelijke verrijking voor de artsen maar leert ons dat de taakherschikking geen aanleiding mag zijn om minder artsen tewerk te stellen, 3 LARS= Leeringen Activiteiten Registratie Systeem, het electronisch leerlingen dossier van de CLB s Permanente Ondersteuningscel Centra voor Leerlingenbegeleiding GO! 12/30 Jaarverslag_POC_2017_2018

14 wel integendeel. Waar nu de verhouding artsen versus psychopedagogische/maatschappelijke discipline in de CLB s varieert tussen 1 / 4 à 1 / 6 is een ietwat groter contingent artsen wenselijk. Procedures en staande orders werden opgesteld die de zelfstandige uitvoering van een reeks medische handelingen en besluitvorming door de verpleegkundigen mogelijk maken Vertegenwoordiging en belangenbehartiging De POC-medewerkers nemen deel aan diverse overlegfora die doorgaans een finaliteit krijgen in overheidsregelgeving of samenwerkingsafspraken binnen en buiten het GO!, maar ook binnen en buiten de onderwijssector. We denken dan vooral aan samenwerking met welzijn, justitie en politie, de arbeidsmarkt etc. Een algemeen overzicht van de overlegfora en de betrokken partners wordt in onderstaande tabel gegeven. Voor een korte duiding van het doel van dit overleg verwijzen we naar bijlage 2. Permanente Ondersteuningscel Centra voor Leerlingenbegeleiding GO! 13/30 Jaarverslag_POC_2017_2018

15 GO! intern overleg CLB-netoverstijgend Overheid Universiteiten en Onderwijs Gezondheid & Welzijn hogescholen Samenwerkingsverband met de directeurs van de GO! CLB s Overleg met de pedagogische begeleidingsdiensten m.b.t. alle domeinen van de leerlingenbegeleiding WG Naadloze Flexibele Trajecten Stuurgroep VDAB Informatiebeheer, IT en GDPR Overleg Internetten Samenwerkingscel WG Integrale jeugdhulp Prodia-stuurgroep en Platform WG Faire diagnostiek Structureel overleg met het kabinet Overleg Implementatie M-decreet Vlaamse Bemiddelingscommissie Ontwikkeling SID-IN brochure Expertencel radicalisering WG Armoede WG M-decreet Overleg Naadloze Flexibele leertrajecten Overleg transitie van opvangcentra naar Internaten permanente Openstelling WG Persoonsvolgende Financiering Opmaken informatiebrochure Naar de eerste graad WG Beroepsgeheim Stuurgroep Ondersteuningsmodel Taskforce Persoonsvolgende financiering Werkgroep dagbesteding Overleg IROJgemandateerden Stuurgroep cliëntenrechten Overleg transitie van opvangcentra naar Internaten permanente Openstelling Raadgevend comité Jongerenwelzijn Bestuur Vlaams Instituut Gezond Leven Pilootonderzoek ABAS III Project TALENT WG OLBdiagnostiek VLOR Commissie Leerlingenbegeleiding Commissie Buitengewoon Basisonderwijs Commissie Buitengewoon Secundair onderwijs Commissie Studiekeuze van secundair onderwijs naar hoger onderwijs WG Onderwijsonderzoek Derden Lid van het Verwijzersplatform Bestuurslid van het Beroepenhuis Bestuurslid en leden van het ICF-Platform Overleg Vlaamse Wetenschappelijke Vereniging voor jeugdgezondheidszorg Overleg met beroepsverenigingen voor verpleegkundigen Permanente Ondersteuningscel Centra voor Leerlingenbegeleiding GO! 14/30 Jaarverslag_POC_2017_2018

16 4.3. Professionalisering & begeleiding De begrippen professionaliseringsinitiatief en verandertraject worden veelvuldig gebruikt in de wandelgangen. Voor een goede lectuur van dit jaarverslag is een heldere omschrijving van wat met beide begrippen wordt bedoeld aan de orde. Een professionaliseringsinitiatief (PI) is elke activiteit die plaats vindt binnen een afgebakend tijdspad en die expliciet ontworpen is voor en gebracht aan CLB-medewerkers om hun kennis, vaardigheden en attitude te versterken ten behoeve van een kwaliteitsvolle leerlingenbegeleiding en het welbevinden en de ontwikkeling van leerlingen. Een verandertraject (VT) is een proces dat gelopen wordt in een organisatie, waarbij welomschreven uitkomsten en effecten worden nagestreefd. Het traject doorloopt diverse fasen van doelgerichte interventies, met heldere afspraken over mandaten, rollen, taken, communicatie, rekening houdend met de context waarbinnen men opereert. Professionaliseren en verandertrajecten zijn onlosmakelijk aan elkaar verbonden. Opdat CLBmedewerkers nieuw aangeleerde competenties zouden toepassen in de dagelijkse complexiteit van de leerlingenbegeleiding, moet de transfer ervan ondersteund worden door de organisatiestructuren en systemen van het CLB. De evaluatie van de PI s door deelnemende CLB-medewerkers leggen drempels voor een effectieve transfer bloot. Deze drempels kunnen worden weggewerkt door een verandertraject dat start bij een vraag of nood in de organisatie, een analyse en diagnose van een mogelijk probleem. Omgekeerd kan een lopend verandertraject competentienoden bloot leggen bij de medewerkers van een CLB. Het verkennen van deze competentienoden kan op die manier aanleiding zijn tot het ontwikkelen en aanbieden van een PI Professionaliseringsinitiatieven De professionaliseringsinitiatieven moeten tegemoet komen aan de noden van alle CLB-medewerkers ongeacht hun ervaring en de functie die ze opnemen in hun organisatie. Dit maakt dat niet elke medewerker dezelfde opleidingsnoden heeft. De POC tracht een gedifferentieerd aanbod uit te werken, met name: (1) Een leertraject waarin recent aangeworven medewerkers gedurende 11 dagen een compacte introductie krijgen in het GO! als organisatie, de visie en de wijze waarop de leerlingenbegeleiding vorm krijgt. (2) Een basisaanbod voor relatief nieuwe medewerkers en voor ervaren medewerkers die een aantal basisprincipes of basiskennis willen opfrissen. (3) Een verdiepend aanbod voor gevorderden waarbij hetzij voorkennis verwacht wordt, hetzij uit een voorafgaandelijke opleidingsdag in het kader van een meerdaags traject, hetzij uit praktijkervaring. (4) Een expertenaanbod dat voorkennis én ervaring vereist en soms ook een mandaat vanuit het eigen centrum. De gebruikte methodiek is vaak die van de ervaringsuitwisseling en het leren van elkaar. Werkgroepen die samenwerken aan een welomschreven output (visie, stappenplan, standpunt, ) worden ook gevat door het expertenaanbod. De doelgroep van CLB-medewerkers geraakt vertrouwd met de gebruikte kleurencode die hen helpt om een vorming op maat te selecteren. In wat volgt presenteren we enkele highlights van de professionaliseringsinitiatieven van het afgelopen schooljaar Deelnames van CLB-medewerkers bereik van de POC en PBD-CLB Er werden 45 verschillende professionaliseringsinitiatieven (PI s) aangeboden waarmee 424 CLBmedewerkers werden bereikt. Er zijn PI s die uit meerdere sessies (= meerdere bijeenkomsten) bestaan, wat maakt dat er in totaal 139 sessies plaatsvonden (tabel 1). Rekening houdend met 36 werkweken op een schooljaar betekent dit dat er 3 à 4 sessies (vormingsdagen) per week werden georganiseerd. Permanente Ondersteuningscel Centra voor Leerlingenbegeleiding GO! 15/30 1_Jaarverslag_POC_2017_2018.docx

17 Tabel 1: overzicht van de professionaliseringsinitiatieven, thematisch opgelijst met het aantal sessies dat er per thema in de loop van schooljaar werd aangeboden. PROFESSIONALISERINGSINITIATIEVEN PER THEMA AANTAL SESSIES LEERTRAJECT 2 DAG 1: INTRODUCTIE IN HET WERKEN IN EEN CLB VAN HET GEMEENSCHAPSONDERWIJS 2 DAG 2: INTRODUCTIE IN DE JEUGDGEZONDHEIDSZORG VOOR HET MULTIDISCIPLINAIRE TEAM 2 DAG 2: INTRODUCTIE IN DE ONDERWIJSLOOPBAANBEGELEIDING 2 DAG 3: HANDELINGSGERICHTE DIAGNOSTIEK EN DE PRODIA-PROTOCOLLEN (deel 1) 2 DAG 4: HANDELINGSGERICHTE DIAGNOSTIEK EN DE PRODIA-PROTOCOLLEN (deel 2) 2 DAG 5: KANSENBEVORDERING 3 DAG 6: BEROEPSGEHEIM EN DEONTOLOGISCHE CODE CLB 2 DAG 7: INTEGRALE JEUGDHULP 2 DAG 8: DECREET RECHTSPOSITIE VAN DE MINDERJARIGE (DRM) EN LARS 2 DAG 9: JEUGDGEZONDHEIDSZORG VOOR ARTSEN EN VERPLEEGKUNDIGEN (huiswerkopdracht) 1 DAG 10: JEUGDGEZONDHEIDSZORG VOOR ARTSEN EN VERPLEEGKUNDIGEN 2 SCHOOLONDERSTEUNING Opleiding CLB-medewerker in Basisonderwijs: SO binnen fase 0 en 1 6 DIAGNOSTIEK Wanneer en hoe start ik een handelingsgericht diagnostisch traject? 2 Een HGD-traject bij bezorgdheid over de ontwikkeling van een kleuter 2 Een HGD-traject bij bezorgdheid over het gedrag van een adolescent 2 Concreet aan de slag met het ICF-CY-raamwerk en de toepassing bij handelingsgerichte diagnostiek 5 Lerend netwerk: Doorlopen van een HGD-traject aan de hand van ICF-CY 3 Lerend netwerk: Buitengewoon onderwijs 4 BEGELEIDING Heldere communicatie: zo klaar als een klontje 1 Omgaan met kansarmoede 3 Krachtgericht werken in het CLB 2 Integrale jeugdhulp: het A-document 1 Kennis en inzicht in leefwereld van maatschappelijk kwetsbare leerlingen en hun ouder(s) 1 Radicalisering: een handelingsgerichte aanpak 1 Waarom kiezen jongeren het radicale pad? Introductie in radicalisering 1 Verontrusting en Radicalisering 1 Werken met vluchtelingenkinderen 1 INFORMEREN & ADVISEREN Lerend netwerk: Infoplatform MDT binnen integrale jeugdhulp 4 Informatieplatform Leerplicht 4 Lerend netwerk: Onderwijsloopbaanbegeleiding 3 PREVENTIEVE GEZONDHEIDSZORG Informatieplatform Jeugdgezondheidszorg 4 Een kind komt niet naar school. Welke rol speelt de arts? 2 Communicatie 2 Communiceren met ouders 1 Handelen bij acute reacties na vaccinatie 3 'Normale ontwikkeling van kinderen' voor verpleegkundigen in het pilootproject 6 Terugkomdagen verpleegkundigen in het pilootproject 4 Werkgroep mentorschap en stagebegeleiding verpleegkundigen 2 Werkgroep stagebegeleiding verpleegkundigen 3 Werkgroep verpleegkundigen in het pilootproject: preventief werken in het consult 4 SECUNDAIRE PROCESSEN Lerend netwerk: Directeurs CLB GO 8 Lerend netwerk: Financieel beheer 8 Werkgroep 'Personeelsbeheer' 7 Word Permanente Ondersteuningscel Centra voor Leerlingenbegeleiding GO! 16/30 Huis van het GO! Willebroekkaai Brussel F AA Tekst of syllabus _Jaarverslag_POC_2017_2018.docx

18 Excel Lerend netwerk: Kwaliteitszorg voor K-Coördinatoren 4 Samenwerkingsverband Beleid 5 TOTAAL AANTAL SESSIES 139 Omdat eenzelfde deelnemer aan meerdere sessies kan deelnemen, moet er bij de analyse onderscheid worden gemaakt tussen het aantal deelnamen en het aantal deelnemers. Eenzelfde deelnemer kan meerdere keren deelnemen aan PI s en/of aan meerdere sessies van een bepaald thema. In tabel 2 worden het aantal deelnamen per sessie aangegeven. In totaal werden er 1464 deelnamen genoteerd. Tabel 2: overzicht van de professionaliseringsinitiatieven, thematisch opgelijst naar het aantal deelnamen aan de sessies. AANTAL PROFESSIONALISERINGSINITIATIEVEN PER THEMA DEELNAMEN LEERTRAJECT DAG 1: INTRODUCTIE IN HET WERKEN IN EEN CLB VAN HET GEMEENSCHAPSONDERWIJS 32 DAG 2: INTRODUCTIE IN DE JEUGDGEZONDHEIDSZORG VOOR HET MULTIDISCIPLINAIRE TEAM 39 DAG 2: INTRODUCTIE IN DE ONDERWIJSLOOPBAANBEGELEIDING 38 DAG 3: HANDELINGSGERICHTE DIAGNOSTIEK EN DE PRODIA-PROTOCOLLEN (deel 1) 36 DAG 4: HANDELINGSGERICHTE DIAGNOSTIEK EN DE PRODIA-PROTOCOLLEN (deel 2) 38 DAG 5: KANSENBEVORDERING 36 DAG 6: BEROEPSGEHEIM EN DEONTOLOGISCHE CODE CLB 38 DAG 7: INTEGRALE JEUGDHULP 36 DAG 8: DECREET RECHTSPOSITIE VAN DE MINDERJARIGE (DRM) EN LARS 31 DAG 9: JEUGDGEZONDHEIDSZORG VOOR ARTSEN EN VERPLEEGKUNDIGEN (huiswerkopdracht) X DAG 10: JEUGDGEZONDHEIDSZORG VOOR ARTSEN EN VERPLEEGKUNDIGEN 10 SCHOOLONDERSTEUNING Opleiding CLB-medewerker in Basisonderwijs: SCHOOLONDERSTEUNING binnen fase 0 en DIAGNOSTIEK Wanneer en hoe start ik een handelingsgericht diagnostisch traject? 20 Een HGD-traject bij bezorgdheid over de ontwikkeling van een kleuter 27 Een HGD-traject bij bezorgdheid over het gedrag van een adolescent 20 Concreet aan de slag met het ICF-CY-raamwerk en de toepassing bij handelingsgerichte diagnostiek 51 Lerend netwerk: Doorlopen van een HGD-traject aan de hand van ICF-CY 34 Lerend netwerk: Buitengewoon onderwijs 66 BEGELEIDING Heldere communicatie: zo klaar als een klontje 5 Omgaan met kansarmoede 8 Krachtgericht werken in het CLB 12 Integrale jeugdhulp: het A-document 8 Kennis en inzicht in leefwereld van maatschappelijk kwetsbare leerlingen en hun ouder(s) 2 Radicalisering: een handelingsgerichte aanpak 5 Waarom kiezen jongeren het radicale pad? Introductie in radicalisering 7 Verontrusting en Radicalisering 4 Werken met vluchtelingenkinderen 6 INFORMEREN & ADVISEREN Lerend netwerk: Infoplatform MDT binnen integrale jeugdhulp 29 Informatieplatform Leerplicht 67 Lerend netwerk: Onderwijsloopbaanbegeleiding 48 PREVENTIEVE GEZONDHEIDSZORG Informatieplatform Jeugdgezondheidszorg 43 Een kind komt niet naar school. Welke rol speelt de arts? 15 Communicatie 10 Communiceren met ouders 19 Handelen bij acute reacties na vaccinatie 23 'Normale ontwikkeling van kinderen' voor verpleegkundigen in het pilootproject 57 Permanente Ondersteuningscel Centra voor Leerlingenbegeleiding GO! 17/30 Huis van het GO! Willebroekkaai Brussel F AA Tekst of syllabus _Jaarverslag_POC_2017_2018.docx

19 Terugkomdagen verpleegkundigen in het pilootproject 63 Werkgroep mentorschap en stagebegeleiding verpleegkundigen 9 Werkgroep stagebegeleiding verpleegkundigen 11 SECUNDAIRE PROCESSEN Lerend netwerk: Directeurs CLB GO 85 Lerend netwerk: Financieel beheer 31 Werkgroep 'Personeelsbeheer' 36 Word Excel Lerend netwerk: Kwaliteitszorg voor K-Coördinatoren 50 Samenwerkingsverband Beleid 102 TOTAAL AANTAL DEELNAMEN 1464 Niet alle deelnemers zijn CLB-medewerkers. Het komt ook voor dat pedagogisch adviseurs, pedagogische begeleiders of leerkrachten deelnemen. De totale groep van deelnemers omschrijven we als personeelsleden. Deze groep bestaan uit 424 CLB-medewerkers en 33 anderen. Zij zijn samen verantwoordelijk voor 1464 deelnamen aangegeven in tabel 2. De 424 CLB-medewerkers zijn verantwoordelijk voor 1383 deelnamen. Tabellen 3 en 4 presenteren het aantal unieke deelnemers aan PI s, voor de totale groep van personeelsleden en voor de CLB-medewerkers. Ze geven ook aan hoeveel personen deelnamen aan 1 of meerdere sessies. Tabel 3: het aantal unieke personeelsleden die deelnemen aan één of meerdere sessies. AANTAL UNIEKE PERSONEELSLEDEN AANTAL UNIEKE DEELNEMERS DIE DEELNEMEN AAN sessie tot 4 sessies 228 Meer dan 4 sessies 114 Tabel 4: het aantal unieke CLB-medewerkers die deelnemen aan één of meerdere sessies. AANTAL UNIEKE PERSONEELSLEDEN AANTAL UNIEKE DEELNEMERS DIE DEELNEMEN AAN sessie 96 2 tot 4 sessies 214 Meer dan 4 sessies 114 CLB-medewerkers nemen gemiddeld deel aan 3 sessies per schooljaar. Per november 2018 zijn er 847 CLB-medewerkers werkzaam in de GO! CLB s. Met een deelname van 424 unieke CLB-personeelsleden betekent dit een bereik van 1 op 2 medewerkers (50%). Wat verder volgt is een analyse van de tevredenheid over de aangeboden PI s. Elke deelnemer krijgt daags na deelname een link naar een elektronische bevragingstool opgestuurd. Er worden vragen gesteld waarop een score van tevredenheid kan worden gegeven, gevolgd door open vragen ter toelichting van de scores of om suggesties ter verbetering te vragen. Van een selectie PI s worden tevredenheidsgrafieken getoond aangevuld met de bijsturing die het aanbod kan verbeteren en enkele quotes van deelnemers. Permanente Ondersteuningscel Centra voor Leerlingenbegeleiding GO! 18/30 Huis van het GO! Willebroekkaai Brussel F AA Tekst of syllabus _Jaarverslag_POC_2017_2018.docx

20 Leertraject In het begin van elk semester wordt een 11-daags leertraject aangeboden voor de nieuwe medewerkers van de CLB s van het GO!, OVSG en POV. Van de 11 dagen zijn er 9 gericht tot alle disciplines werkzaam in een CLB. Ze krijgen een basis mee van de regelgeving, de kennis en vaardigheden die minimaal verwacht worden om leerlingen te begeleiden in de 4 begeleidingsdomeinen. Na een globale introductie zoomt het traject in op het beroepsgeheim, de deontologische code van het CLB, de rechtspositie van de minderjarige, kansenbevorderend werken, handelingsgericht werken, handelingsgerichte diagnostiek, Prodiaprotocollen, de onderwijsloopbaanbegeleiding, de preventieve gezondheidszorg, de integrale jeugdhulp. Voor de artsen en de verpleegkundigen van het CLB zijn er twee verdiepingsdagen waarvan één huiswerkdag begeleid door e-modules en een terugkomdag die dieper ingaat op de standaarden en werkingsprincipes voor de medische consulten. Tabel 5 geeft de verdeling van de deelnemers volgens het toegewezen ambt of combinatie van ambten. De som op de horizontale lijnen geeft het aantal unieke deelnemers aan een opleidingsdag in het leertraject aan. Eén deelnemer kan verschillende dagen volgen, daarom is de som van de kolommen niet gelijk aan het aantal deelnemers aan het leertraject maar wel aan het aantal deelnamen. Tabel 5: deelnemers aan het leertraject volgens het ambt. ADM = administratief medewerker, ICMW = intercultureel medewerker, LK = leerkracht, MW = maatschappelijk werker, KC = kwaliteitscoördinator, PPC = psychopedagogisch consulent, PPW = psychopedagogisch werker, PMW = paramedisch werker Rijlabels DAG 1: INTRODUCTIE IN HET WERKEN IN EEN CLB VAN HET GEMEENSCHAPSONDERWIJS DAG 2: INTRODUCTIE IN DE JEUGDGEZONDHEIDSZORG VOOR HET MULTIDISCIPLINAIRE TEAM DAG 2: INTRODUCTIE IN DE ONDERWIJSLOOPBAANBEGELEIDING DAG 3: HANDELINGSGERICHTE DIAGNOSTIEK EN DE PRODIA- PROTOCOLLEN (deel 1) DAG 4: HANDELINGSGERICHTE DIAGNOSTIEK EN DE PRODIA- PROTOCOLLEN (deel 2) ADM/ICM W ADM-HSO ARTS LK MW MW/KC MW/PPC PMW PMW/MW PPC PPC/PPW PPW Eindtotaal DAG 5: KANSENBEVORDERING DAG 6: BEROEPSGEHEIM EN DEONTOLOGISCHE CODE CLB DAG 7: INTEGRALE JEUGDHULP DAG 8: DECREET RECHTSPOSITIE VAN DE MINDERJARIGE (DRM) EN LARS DAG 9: JEUGDGEZONDHEIDSZORG VOOR ARTSEN EN VERPLEEGKUNDIGEN (huiswerkopdracht) Op de vragen naar tevredenheid kan geantwoord worden met een tevredenheidsscore: Score 4 = zeer veel Score 3 = veel Score 2 = weinig Score 1 = helemaal niet Permanente Ondersteuningscel Centra voor Leerlingenbegeleiding GO! 19/30 Huis van het GO! Willebroekkaai Brussel F AA Tekst of syllabus _Jaarverslag_POC_2017_2018.docx

21 De deelnemers zijn doorgaans erg tevreden met het aanbod en de scores 3 en 4 overheersen steeds. Bij wijze van voorbeeld wordt hier de tevredenheidsbevragingen gepresenteerd van (1) de introductiedag en (2) de tweedaagse handelingsgericht werken, handelingsgerichte diagnostiek en de Prodiaprotocollen. De volledige statistieken van alle dagen zijn terug te vinden in bijlage. Figuur 1: tevredenheidsgrafieken voor de introductiedag van het leertraject en de tweedaagse over handelingsgerichte diagnostiek en de Prodiaprotocollen. Evaluatie: de vraag naar vormingsdagen in het leertraject is groot waardoor er een wachtlijst ontstaat. Daarom werd het aantal deelnemers per sessie uitgebreid. De maximumcapaciteit per sessie is bereikt om de interactiviteit te kunnen waarborgen. Bijsturing: Belangrijk is dat we blijven benadrukken dat het leertraject bedoeld is voor startende CLBmedewerkers. Sommige medewerkers geven aan dat ze niet veel hebben bijgeleerd omdat ze reeds langer in dienst zijn. Het onmiddellijk volgen van het leertraject bij indiensttreding is wenselijk. Medewerkers die meer dan een jaar werken in een CLB geven aan dat het leertraject onvoldoende aansluit bij hun noden. Zij kunnen beter intekenen op het reguliere aanbod. Permanente Ondersteuningscel Centra voor Leerlingenbegeleiding GO! 20/30 Huis van het GO! Willebroekkaai Brussel F AA Tekst of syllabus _Jaarverslag_POC_2017_2018.docx

22 Het nieuwe decreet leerlingenbegeleiding dient geïntegreerd te worden in het leertraject. De introductie in de onderwijsloopbaanbegeleiding werd van een halve naar een hele dag uitgebreid waardoor er meer tijd is voor interactieve oefeningen die sterk werden geapprecieerd. Als beginnend CLB medewerker heb ik heel veel bijgeleerd over een handelingsgericht traject. Zowel de concrete voorbeelden, bijlagen met materiaal als de oefeningen waren heel leerrijk en kan ik elke dag gebruiken. De werking met de Onderwijskiezer verraste me in de positieve zin. Ook complexere vragen of problemen kan ik nu oplossen door het correcte gebruik van de onderwijskiezer. De deelnemers aan Beroepsgeheim en de deontologische code van het CLB zijn zeer tevreden. De CLB-medewerker is gehouden aan het beroepsgeheim. Het beroepsgeheim garandeert enerzijds de vertrouwelijkheid van de werkrelatie met de leerlingen en de ouders maar kan anderzijds spanning zetten op de werkrelatie tussen de CLB-medewerker en de leerkracht die gehouden is aan het ambtsgeheim. Het zoeken naar de professionele balans tussen beroepsgeheim en transparant samenwerken met de school, leerlingen en ouders is een voortdurende uitdaging. Figuur 2: tevredenheidsgrafiek voor de dag over het beroepsgeheim en de deontologie van de CLB-medewerker. Score 4 = zeer veel - Score 3 = veel - Score 2 = weinig - Score 1 = helemaal niet Evaluatie: de deelnemers zijn zeer tevreden over de wijze waarop dit moeilijk thema wordt toegelicht. Bijsturing: dit PI wordt opgenomen in het basisaanbod voor alle CLB-medewerkers. Een werkgroep Beroepsgeheim werd opgestart om de gelijkgerichtheid van werken in de GO! CLB s te bevorderen. Alles. Het werd zeer vlot en met aangepaste voorbeelden gebracht. We kregen veel mogelijkheden om vragen te stellen en deze werden steeds grondig beantwoord. De casussen waren zeer zinvol. Tot nu toe de meest interessante dag van het leertraject, met zeer belangrijke informatie. Deze informatie zou niet alleen aan startende CLB-medewerkers moeten worden gegeven, maar af en toe herhaald moeten worden bij alle medewerkers Het gelaagde aanbod voor alle medewerkers Per kernactiviteit worden één of enkele PI s besproken. Meer gedetailleerde informatie is te lezen in de respectieve fiches, te raadplegen via de GO! pro-kalender of via de publicatie Aanbod Professionalisering CLB-medewerkers. Permanente Ondersteuningscel Centra voor Leerlingenbegeleiding GO! 21/30 Huis van het GO! Willebroekkaai Brussel F AA Tekst of syllabus _Jaarverslag_POC_2017_2018.docx

23 SCHOOLONDERSTEUNING Opleiding CLB-medewerker in Basisonderwijs: schoolondersteuning binnen fase 0 en 1 De opleiding bestaat uit 6 opleidingsdagen/modules waarbij telkens één aspect of kernproces van de leerlingenbegeleiding wordt uitgediept. Tabel 6: aantal unieke deelnemers aan het PI Opleiding CLB-medewerker in Basisonderwijs: SO binnen fase 0 en 1 volgens ambt PI MW MW/PPC PMW PPC PPW PPW/MW Stagiair Eindtotaal Opleiding CLBmedewerker in Basisonderwijs: SO binnen fase 0 en Figuur 3: de verdeling van de tevredenheidsscores voor de 6 sessies van het PI samen en 86 evaluatieformulieren. Score 4 = zeer veel - Score 3 = veel - Score 2 = weinig - Score 1 = helemaal niet Evaluatie: de deelnemers waren tevreden over de gastsprekers en de begeleiders van het PI. De variatie in werkvormen en interactie komt tegemoet aan de diverse leerstijlen van de deelnemers. Bijsturing: gezien het nieuwe decreet leerlingenbegeleiding en de verschuiving van de opdracht inzake schoolondersteuning naar signaalfunctie en consultatieve leerlingenbegeleiding, zal dit aanbod worden omgevormd naar een PI Signaalfunctie en een PI Consultatieve leerlingenbegeleiding. Met collega's van andere centra van gedachten wisselen is altijd zeer verrijkend, zeker als dit ondersteund wordt door 'mensen met kennis van zake. Een realistischere kijk op de samenwerking met en de ondersteuning van scholen. De praktische aanpak en de link met de vorming van ZoCo's sprak mij zeker aan. DIAGNOSTIEK Het gebruik van ICF-CY in de handelingsgerichte diagnostiek. De opleiding bestaat uit drie sessies aangevuld met twee halve dagen huiswerkopdrachten die respectievelijk tussen dag 1 en 2 en dag 2 en 3 worden ingevoegd. De deelnemers sturen na elke huiswerkdag hun resultaten naar de lesgevers die in feedback voorzien. De sessies zijn zeer interactief en deelname in multidisciplinair teamverband wordt sterk aangemoedigd. Permanente Ondersteuningscel Centra voor Leerlingenbegeleiding GO! 22/30 Huis van het GO! Willebroekkaai Brussel F AA Tekst of syllabus _Jaarverslag_POC_2017_2018.docx

24 Tabel 7: aantal unieke deelnemers aan het PI Concreet aan de slag met het ICF-CY-raamwerk en de toepassing bij handelingsgerichte diagnostiek. MW = maatschappelijk werker, PMW = paramedisch werker, PPC = psychopedagogisch consulent, PPW = psychopedagogisch werker Concreet aan de slag met het ICF-CYraamwerk en de toepassing bij handelingsgerichte diagnostiek ARTS MW PMW PPC PPC/PPW Eindtotaal Figuur 4 de verdeling van de tevredenheidsscores voor de vorming ICF en 47 evaluatieformulieren. Score 4 = zeer veel - Score 3 = veel - Score 2 = weinig - Score 1 = helemaal niet Evaluatie: de intense samenwerking en interactiviteit aan de hand van fictieve en reële casussen draagt bij tot de grote tevredenheid over het opleidingstraject. De kritische stemmen gaan niet over de opleiding maar over de haalbaarheid en de tijdsinvestering van de methodiek in de dagelijkse praktijk. De inhoud is zeer bruikbaar en biedt een grote meerwaarde, doch de implementatie zal niet evident zijn. Ik stel mij vragen bij de haalbaarheid, gezien de hoeveelheid van aanmeldingen om dergelijke tijdsintensieve (maar uitermate goede --> met ogenschijnlijk meer opbrengst nadien) werkwijze toe te passen. Bijsturing: Tijdens het traject aandacht blijven houden voor de lokale aspecten die van invloed zijn op het werkelijke gebruik van ICF-CY tijdens de diagnostische trajecten. Remmende factoren voor de toepassing ervan zullen voorgelegd worden op het samenwerkingsverband met de directeurs CLB GO! De CLB s zijn vragende partij voor verderzetting van een soortgelijke opleiding en indien mogelijk lokaal in de centra in de plaats van het centrale (in Brussel) of regionale opleidingstraject. Gezien de permanente instroom van nieuwe medewerkers werd er gezocht naar een duurzame oplossing. Deze werd gevonden in een opleidingstraject dat in de centra zelf begeleid kan worden door een ICF-mentor of referentiepersoon aan de hand van een uitgewerkte handleiding, werkbundel en elektronische leermodules. Dit lokale traject zal worden afgerond met een sessie die regionaal wordt aangeboden en begeleid door de POC. Alle materialen zijn beschikbaar/downloadbaar en een opleiding voor de ICF-mentoren wordt begin van het schooljaar aangeboden. Het meerdaags opleidingstraject werd aangevuld met 3 bijeenkomsten in een lerend netwerk voor gevorderden in het gebruik van ICF-CY. De feedback uit deze groep heeft bijgedragen tot het ontwikkelen van de e-modules en de ICF-mentorenopleiding. Ten behoeve van de diagnostiek werden nog elektronische modules uitgewerkt: Een e-module is een online te raadplegen leerboek waarin het onderwerp op dynamische wijze wordt gepresenteerd: kennisoverdracht wordt afgewisseld met reflectie/oefeningen en multiple choice Permanente Ondersteuningscel Centra voor Leerlingenbegeleiding GO! 23/30 Huis van het GO! Willebroekkaai Brussel F AA Tekst of syllabus _Jaarverslag_POC_2017_2018.docx

25 vragen. De beschikbaarheid van dergelijke modules biedt de mogelijkheid aan CLB-medewerkers om zich op eigen tempo en zelfstandig verder te professionaliseren. E-module over vraagverheldering: voor de CLB-medewerker die zich wil bekwamen in de doelstelling en werkwijze bij het opstarten van een HGD-traject E-module ICF-toolkit bundelt het overzicht van materialen ten behoeve van de ICF-opleiding en de werkwijze van registratie in LARS 4 volgens het ICF-CY-raamwerk. E-module Vademecum M-decreet. Deze module bundelt algemene informatie over de regelgeving en aanpassingen aan het M-decreet, de typologieën en de verslaggeving. Deze module levert steeds de laatste versies van regelgeving en netoverstijgende afspraken. INFORMEREN EN ADVISEREN Voor het begeleidingsdomein Onderwijsloopbaanbegeleiding werden 3 sessies van het informatieplatform en lerend netwerk georganiseerd. De inhoud van de sessies werden in het voorafgaandelijke schooljaar met de deelnemers bepaald. Tabel 8: aantal unieke deelnemers aan het PI Lerend netwerk en informatieplatform onderwijsloopbaanbegeleiding opgedeeld per ambt. Lerend netwerk: Onderwijsloopbaanbegeleiding Leerloopbaancoach MW PMW PPC PPW Stagiair Eindtotaal Figuur 5: de verdeling van de tevredenheidsscores voor de 3 sessies van het infoplatform/lerend netwerk gebaseerd op 32 evaluatieformulieren. Score 4 = zeer veel - Score 3 = veel - Score 2 = weinig - Score 1 = helemaal niet 4 LARS staat voor Leerlingen Activiteiten en RegistratieSysteem, het elektronisch CLB-dossier. Permanente Ondersteuningscel Centra voor Leerlingenbegeleiding GO! 24/30 Huis van het GO! Willebroekkaai Brussel F AA Tekst of syllabus _Jaarverslag_POC_2017_2018.docx

26 Evaluatie: de tevredenheid van de deelnemers is zeer groot en de inhouden werden als zeer zinvol ervaren. Deelname maakt dat men op de hoogte is van de meest recente informatie ter zake. Bijsturing: er was een uitdrukkelijke vraag aan de POC om in het kader van de modernisering van het secundair onderwijs materialen te ontwikkelen, aan te passen en bij te sturen, die de CLB-medewerkers ondersteunen in hun informatieopdracht. Er werd op het einde van het schooljaar een werkgroep materialenontwikkeling samengesteld met deelnemers uit het lerend netwerk. Er was een goede afwisseling tussen overleg, groepjeswerk en meer 'klassikale' momenten met telkens voldoende ruimte voor vragen. BEGELEIDEN Waarom kiezen jongeren het radicale pad? is een onderdeel van een meerdaagse opleiding die wordt vervolledigd met Radicalisering, een handelingsgerichte aanpak en Verontrusting en radicalisering. Het aantal deelnemers was klein. Mogelijke verklaringen hiervoor zijn (1) dat het een herneming was van schooljaar , (2) dat gelijkaardige vormingen door de grootsteden worden georganiseerd en dat CLB-medewerkers verkiezen om op dit lokaal aanbod in te gaan en (3) dat de problematiek wat naar de achtergrond is verschoven. Tabel 9: aantal unieke deelnemers aan het PI Waarom kiezen jongeren het radicale pad? Introductie in radicalisering opgedeeld per ambt. ADM = administratief medewerker, ICMW = intercultureel medewerker, MW = maatschappelijk werker, PMW = paramedisch medewerker Waarom kiezen jongeren het radicale pad? Introductie in radicalisering ADM-HSO ICMW MW PMW Eindtotaal Evaluatie: de didactische aanpak en interactie werd positief geëvalueerd. Bijsturing: er zal aan de centra worden gevraagd hoe groot hun interesse is voor een nieuwe opleidingscyclus over radicalisering. In functie daarvan zal een aanbod worden uitgewerkt. De historische uitleg over de Islam van Khalid was goed! Graag nog meer voorbeelden en linken en concrete tips voor de leerkrachten en hulpverleners. Permanente Ondersteuningscel Centra voor Leerlingenbegeleiding GO! 25/30 Huis van het GO! Willebroekkaai Brussel F AA Tekst of syllabus _Jaarverslag_POC_2017_2018.docx

27 PREVENTIEVE GEZONDHEIDSZORG Voor de preventieve gezondheidszorg (PGZ) werden naast de PI s voor alle CLB-medewerkers ook initiatieven genomen voor de verpleegkundigen en artsen die deelnamen aan het pilootproject PGZ. Het informatieplatform PGZ werd voor het eerst regionaal georganiseerd (Brussel en Gent) en gedifferentieerd voor verpleegkundigen en artsen. Evaluatie: de beoordeling is doorgaans positief dankzij het informeel contact met collega s en het reflecteren over de eigen werking, de verdieping in de werking, de aanzet tot samenwerking met Kind en Gezin, het anticiperend werken op de veranderingen die het nieuwe decreet veroorzaakt voor de PGZ-werking. Het PI Een kind komt niet naar school is een aanbod voor artsen. De aanleiding van het schoolverzuim wordt, gebaseerd op onderzoekscijfers toegelicht waarna de rol van de arts in de handelingsgerichte diagnostiek en begeleiding, in samenwerking met het CLB-team en (huis)artsen, wordt uitgewerkt volgens het M@zl-model. In het kader van een verschuiving van opdrachten voor de arts van de systematische contacten naar een meer vraaggestuurde werking in het multidisciplinair team werd dit aanbod erg gesmaakt door de artsen. Figuur 6: de verdeling van de tevredenheidsscores voor het PI Een kind komt niet naar school van 12 evaluatieformulieren. Score 4 = zeer veel - Score 3 = veel - Score 2 = weinig - Score 1 = helemaal niet Evaluatie: de deelnemers zijn erg tevreden. Eén van de deelnemers verwacht ondersteuning wanneer ze op praktische moeilijkheden zou stuiten bij het implementeren van de aanpak. Bijsturing: in wordt het PI aangeboden onder de vorm van een tweedaagse vorming, waarbij de deelnemers na dag 1 een huiswerkopdracht krijgen om de voorbereidende stappen te zetten voor de implementatie. Tijdens de tweede dag wordt de implementatie van de methodiek in september 2019 samen voorbereid. Deelname gaf mij ondersteuning ter benadering en bespreking van dit item intern en met de scholen. De aanpak was goed, eerst achtergrondinformatie en daarna praktisch oefenen met casussen. In het kader van het pilootproject PGZ was er een uitgebreid aanbod voor de verpleegkundigen en artsen van de deelnemende centra. Het aanbod voor verpleegkundigen bestond uit regionale lerende netwerken (Brussel, Gent, Beringen) waar de verpleegkundigen gelegenheid kregen om ervaringen uit te wisselen en kennis en vaardigheden te verwerven. Op basis van de ervaringen en noden werden documenten en syllabi ontwikkeld. De bijeenkomsten waren een verplichte opdracht voor de verpleegkundigen in het project. Permanente Ondersteuningscel Centra voor Leerlingenbegeleiding GO! 26/30 Huis van het GO! Willebroekkaai Brussel F AA Tekst of syllabus _Jaarverslag_POC_2017_2018.docx

28 Figuur 7: Tijdlijn van de diverse PI s voor de verpleegkundigen in het pilootproject aangevuld met de thematische doelen (horizontale pijlen) en de output onder vorm van bijkomend PI of document (verticale pijlen). Evaluatie: de eerste training in communiceren met ouders, die door een externe spreker werd gegeven, werd eerder negatief geëvalueerd in de zin dat de spreker onvoldoende rekening hield met de concrete praktijk van de systematische contacten. Bijsturing: er werd beslist om de samenwerking met de externe spreker stop te zetten en zelf een PI samen te stellen dat vertrok uit de concrete praktijk en werkflow tijdens het systematisch contact met een jonge kleuter en de ouders. Als tweede bijsturing werd het verplichtend karakter opgeheven. Dit initiatief werd tweemaal aangeboden op locatie van twee CLB s in het pilootproject die wilden intekenen. Onderstaande grafieken illustreren de omslag naar een positieve evaluatie. Figuur 8: de verdeling van de tevredenheidsscores voor het PI Communiceren met ouders gegeven door een externe spreker. Score 4 = zeer veel - Score 3 = veel - Score 2 = weinig - Score 1 = helemaal niet Permanente Ondersteuningscel Centra voor Leerlingenbegeleiding GO! 27/30 Huis van het GO! Willebroekkaai Brussel F AA Tekst of syllabus _Jaarverslag_POC_2017_2018.docx

29 Figuur 9: het PI Communicatie na bijsturing van het aanbod. Score 4 = zeer veel - Score 3 = veel - Score 2 = weinig - Score 1 = helemaal niet Evaluatie: de tevredenheid van de bijgestuurde sessie Communicatie was overwegend positief. De kleine groep en de vertrouwelijke sfeer werden als meerwaarde aangegeven. De concrete voorbeelden en de uitwisseling van ervaring was zinvol. De vorming draagt bij tot het vertrouwen om de gesprekken met de ouders van jonge kleuters aan te gaan. Bijsturing: er zal nog meer worden gewerkt met concrete casussen en extra ondersteuning worden geboden rond bepaalde, vaak voorkomende, opvoedingsthema s op deze jonge leeftijd. SECUNDAIRE PROCESSEN Het Lerend Netwerk voor directeurs van de GO! CLB s vindt maandelijks plaats en wordt gecombineerd met een overleg in het kader van het samenwerkingsverband tussen de directeurs en de POC en PBD- CLB. Voor beide initiatieven wordt een halve dag voorzien. Op het lerend netwerk worden thema s geagendeerd door de directeurs die eerder gericht zijn op het professionaliseren in hun leidinggevende opdracht. Het samenwerkingsverband is het forum om beleidsthema s te bespreken zoals vernieuwde regelgeving en standpuntbepaling. In de loop van ging de meeste aandacht naar de nakende veranderingen in het kader van het nieuw Decreet Leerlingenbegeleiding en bestuurlijke optimalisaties. Permanente Ondersteuningscel Centra voor Leerlingenbegeleiding GO! 28/30 Huis van het GO! Willebroekkaai Brussel F AA Tekst of syllabus _Jaarverslag_POC_2017_2018.docx

30 Evaluatie: de evaluatie is doorgaans positief wat te begrijpen valt uit het feit dat de agenda door de groep wordt opgesteld of dat het thema s behandelt waarover leidinggevenden moeten worden geïnformeerd. Bijsturing: door de aankomende decreetswijziging werd meer tijd geïnvesteerd in het samenwerkingsverband ten nadele van het lerend netwerk. Er moet gewaakt worden over een goed evenwicht tussen beiden om het persoonlijke professionaliseringsproces als leidinggevenden beter te ondersteunen. Interessant thema en cruciaal voor de verdere efficiënte werking van onze centra. Een aantal zaken die ik gehoord heb, doen me stilstaan bij de evolutie van ons eigen teamconcept. Een aantal zaken wil ik intern verder aftoetsen. ALGEMENE BIJSTURING De online evaluatietool zal worden aangepast en dit op maat van de vormingsdagen, lerende netwerken, werkgroepen en informatieplatformen. De scoring van 1-4 zal worden vervangen door een likertschaal van De vragen zullen zich niet enkel toespitsen op de tevredenheid maar nog meer op de bruikbaarheid voor de dagelijkse praktijk en de noden die medewerkers ervaren om het aangeleerde daadwerkelijk toe te passen Begeleiding van verandertrajecten (VT s) De POC begeleidde in samenspraak met de PBD-CLB 13 CLB s. Hiervan waren er 5 die meer dan één vraag naar begeleiding stelde. Dat brengt ons op 18 verandertrajecten voor het werkjaar De begeleiding beperkte zich soms tot een intakegesprek gevolgd door advies of ondersteuning onder vorm van informatie, literatuur of plan van aanpak. Andere begeleidingen bestonden uit meerdere gesprekken, observaties en coaching. De POC en PBD-CLB begeleidden iets meer dan de helft van alle GO! CLB s (n=24). Door de toenemende vraag naar ondersteuning vanwege de centra aan de PBD-CLB Permanente Ondersteuningscel Centra voor Leerlingenbegeleiding GO! 29/30 Huis van het GO! Willebroekkaai Brussel F AA Tekst of syllabus _Jaarverslag_POC_2017_2018.docx