OPNAME VAN DE BROEIKASGASEMISSIES VAN DE INTERNATIONALE SCHEEPVAART IN HET EUROPESE EMISSIEHANDELSSYSTEEM: FICTIE OF WERKELIJKHEID?

Transcriptie

1 Faculteit Rechtsgeleerdheid Universiteit Gent Academiejaar OPNAME VAN DE BROEIKASGASEMISSIES VAN DE INTERNATIONALE SCHEEPVAART IN HET EUROPESE EMISSIEHANDELSSYSTEEM: FICTIE OF WERKELIJKHEID? Masterproef van de opleiding Master in de rechten Ingediend door Frederik Devos (studentennr.: ) (major: nationaal-internationaal publiekrecht) Promotor: Prof. Dr. Frank Maes Commissaris: Mevr. Lin VanPoucke

2 2 WOORD VOORAF Ik heb het genoegen gehad begeleid te worden door Prof. Dr. Frank Maes en Mevr. Lin Vanpoucke. Zij zijn dankzij hun raadgevingen en het doorspelen van talloze documenten, een onmisbare hulp geweest bij de totstandkoming van deze masterproef. Bovendien hebben zij mij de kans geboden om mij te verdiepen in een zeer boeiend, actueel onderwerp met een grote maatschappelijke relevantie. Ik zou mijn vrienden willen bedanken voor de ontelbare uren die zij samen met mij in de bibliotheek hebben doorgebracht. Hierdoor is het schrijfproces een stuk aangenamer verlopen. Tot slot een speciaal dankwoord aan mijn ouders en familie voor de onvoorwaardelijke steun die zij mij doorheen mijn volledige studentencarrière hebben geboden.

3 3 INHOUDSOPGAVE LIJST MET AFKORTINGEN:... 7 INLEIDING:... 8 DEEL 1. HET ALGEMEEN KLIMAATBELEID: EEN OVERZICHT... 9 HOOFDSTUK 1.1. HET INTERNATIONAALRECHTELIJK KLIMAATBELEID Algemeen Het prille begin en de Stockholm Conferentie International Panel on Climate Change en de world conference on the changing atmosphere United Nations Framework Convention on the Climate Change Algemeen De politieke context Inhoud De algemene principes De verplichtingen Het institutionele kader Kyoto Protocol De totstandkoming Inhoud Artikel 2.2 Kyoto Protocol De burden sharing agreement en artikel 4 Kyoto Protocol De flexibele marktmechanismen A De emissiehandel (artikel 17 Kyoto Protocol) B Clean Development Mechanisms (artikel 12 Kyoto Protocol) C Joint Implementation (artikel 6 Kyoto Protocol) Post-Kyoto; het Bali actieplan en de COP HOOFDSTUK 1.2. HET EUROPEESRECHTELIJK KLIMAATBELEID Juridische grondslag EU-standpunt binnen de UNFCCC Het EU klimaatbeleid ETS-richtlijn EU Emission Trading Scheme Linking directive A Het verbinden van verscheidene verhandelbare klimaatinstrumenten B De richtlijn 2004/101/EC Verhouding met de EFTA-lidstaten Omzetting ETS-richtlijn in de Belgische rechtsorde HOOFDSTUK 1.3. EEN KRITISCHE NOOT BIJ HET HUIDIG KLIMAATBELEID DEEL 2. HET SECTOREEL KLIMAATBELEID; DE INTERNATIONALE SCHEEPVAART... 33

4 4 HOOFDSTUK 2.1. ALGEMEEN De internationale politieke context: Artikel 2.2 Kyoto Protocol Algemeen institutioneel overzicht Het verdragrechtelijke spoor: UNCLOS Het institutionele spoor: het IMO De verhouding van het IMO en UNCLOS; Reeds genomen milieumaatregelen in de maritieme sector Emissiereductiemaatregelen binnen het IMO-kader A Annex VI MARPOL verdrag B De IMO-studies betreffende de broeikaseffecten van de scheepvaart C Resolutie A.963(23) en haar gevolgen D MEPC 59: een nieuwe wind? EU-maatregelen Specifieke uitdagingen en struikelblokken van de maritieme sector Het jurisdictieprobleem A De vlagstaat B De havenstaat C De kuststaat D Conclusie De interpretatie van artikel 2.2 Kyoto protocol Het tweesporenbeleid Een gebrek aan informatie Overige problemen HOOFDSTUK 2.2. HET OPTIMALE BELEIDSNIVEAU VOOR DE REDUCTIE VAN BROEIKASGASEMISSIES Binnen een internationaal kader International Maritime Organization A Nieuw verdrag B Nieuwe annex in het MARPOL 73/78-verdrag C Amenderen annex VI Marpol UNFCCC, Kyoto of een nieuw protocol A Amenderen of annexeren van de UNFCCC B Amenderen van het Kyoto Protocol C Opstellen van een nieuw protocol Allocatiemogelijkheden Binnen een Europeesrechtelijk kader Conclusie HOOFDSTUK 2.3. VERSCHEIDENE OPTIES VOOR DE REDUCTIE VAN BROEIKASGASEMISSIES De rechtssubjecten Technische en beleidsmaatregelen Overzicht technische maatregelen De indexering van emissies van de scheepvaart A De Energy Efficiency Design Index (EEDI)... 70

5 5 B De Energy Efficiency Operational Index (EEOI) Overzicht van de technische maatregelen ter bevordering van de energieefficiëntie van schepen A Energie-efficiëntie door het ontwerp en de operatie van een schip B Energie-efficiëntie door het gebruik van hernieuwbare energiebronnen C Emissiereductietechnologieën D combinatiemogelijkheden? Overzicht beleidsmaatregelen Algemeen Unilaterale maatregelen van een havenstaat: een differentiatie in bestaande taksen of het opleggen van toelatingsvoorwaarden Standaarden International GHG Fund A Het voorstel van Denemarken B Het voorstel van Japan cap and trade of baseline and credit A Het Maritime Emissions Trading scheme B Kenmerken METS C Differentiatiemogelijkheden METS? Cap and charge A Taxatie van emissies B IMERS: het International Maritime Emission Reduction Scheme C De begeleidende principes D Het belasten; de algemene principes E Het belasten; de technische uitwerking Effectiviteitsbeoordeling beleidsmaatregelen HOOFDSTUK 2.4. EEN EUROPESE OPLOSSING? Verscheidene onderzochte beleidsopties Opname van de broeikasgasemissies van de internationale scheepvaart in het Europees emissiehandelssysteem Gelijkenissen met de burgerluchtvaart? A Algemene kenmerken van de burgerluchtvaart B Europese druk op de International Civil Aviaton Organization C Richtlijn 2008/101/EG D Kritische noot E Vergelijkende conclusie Specifieke problemen; evasie door het beperkte geografische toepassingsgebied Specifieke ontwerpelementen De concurrentiepositie van de Europese havens De juridisch-technische benadering A Procedures B Amenderen bestaande regelgeving

6 6 C Opstellen van een nieuwe richtlijn Conclusie CONCLUSIE BIBLIOGRAFIE

7 7 LIJST MET AFKORTINGEN: AA: Assigned Amount AAU: Assigned Amount Units AWG-KP: Ad Hoc Working Group Kyoto Protocol AWG-LCA: Ad Hoc Work Group on Long-Term Cooperative Action BDN: Bunker Delivery Note CAEP: Committee on Aviation Environmental Protection CDM : Clean Development Mechanism CER: Certified Emission Reductions CLIA: Cruise Line International Association COP: Conference Of the Parties DOE: Designated Operational Entity EEDI: Energy Efficiency Design Index EEOI: Energy Efficiency Operational Indicator ERU: Emission Reduction Unit ET: Emission Trading EU ETS: European Union Emission Trading System GEF: Global Environment Facility GISIS: Global Integrated Ship Information System GT: Gross Tonnage GWP: Global Warming Potential ICAO: International Civil Aviation Organization IMERS: International Maritime Emission Reduction Scheme IMO: International Maritime Organization IPCC: International Panel on Climate Change IPTA: International Parcel Tankers Association JI: Joint Implementation MEPC: Marine Environment Protection Committee MOP: Meeting Of the Parties to the Protocol OCIMF: Oil Companies International Marine Forum SBI: Subsidiary Body for Implementation SBSTA: Subsidiary Body for Scientific and Technological Advice SECA: SO x Emission Control Area SEEMP: Ship Energy Efficiency Management Plan UNEP: United Environment Program UNFCCC: United Nations Framework Convention on Climate Change WMO: World Meteorological Organization

8 8 INLEIDING: Sinds de industriële revolutie is de hoeveelheid CO 2 in de atmosfeer van 280 ppm tot 383 ppm gestegen. Dit is hoofdzakelijk het gevolg van de grootschalige verbranding van fossiele brandstoffen, zoals ruwe olie. Het verhoogd CO 2 -gehalte in de atmosfeer heeft, samen met de andere broeikasgassen( waterdamp, methaan, ozon ), een invloed op de steeds duidelijker wordende klimaatswijzigingen. Broeikasgassen absorberen de warmte die de aarde uitstraalt en kaatsen die vervolgens terug naar het aardoppervlak. Bovendien laten ze de warmte die de zon uitstraalt, ongemoeid de atmosfeer binnendringen. Hierdoor warmt onze aarde op en deze veranderingen van het klimaat worden over het algemeen onder één noemer geplaatst; het broeikaseffect. De internationale scheepvaart is, afhankelijk van de gebruikte berekeningswijze, verantwoordelijk voor 1,8 à 3,5% van de globale CO 2 -emissie. Bovendien blijft de uitstoot, zowel in absolute als in relatieve cijfers, stijgen. Jaarlijks wordt er 350 miljoen ton olie door de internationale scheepvaart verbrandt, wat een totale CO 2 -emissie van maar liefst 1100 miljoen ton tot gevolg heeft. Tot op heden werden er geen effectieve maatregelen genomen om een halt toe te roepen aan deze zware vervuiling. De autoriteiten worden zich echter langzamerhand bewust van het niet te onderschatten effect dat de internationale scheepvaart op het milieu ressorteert en het is duidelijk dat de huidige situatie onhoudbaar is geworden. Vooraleer er echter kan worden overgegaan tot het nemen van maatregelen, dienen allerhande juridische, economische en politieke obstakels te worden overwonnen. In dit werkstuk wordt er onderzoek verricht naar de mogelijkheden om de emissies van de internationale scheepvaart op het Europees of internationaal niveau te reduceren. Er wordt eerst een overzicht geschetst van het bestaande klimaatbeleid, waarna er wordt gefocust op het klimaatbeleid inzake de scheepvaart. In dat verband worden er enkele cruciale vragen onderzocht: Waarom blijkt het zo moeilijk te zijn om een internationaal akkoord betreffende de reducties van de scheepvaart op te stellen? Welke instanties zijn het best geplaatst om dit complex probleem ter harte te nemen? Over welke beleids- en technisch-juridsche opties beschikken deze instanties om een degelijk klimaatbeleid op te stellen? Er zal moeten worden geconcludeerd dat, hoewel het in theorie perfect mogelijk is om een internationaal, effectief en efficiënt klimaatbeleid voor de internationale scheepvaart op te stellen, er enkele struikelblokken bestaan die voorlopig niet door een politiek compromis werden omzeild of opgelost. Ook de EU is zich bewust van dit probleem en heeft daarom het heft in eigen handen genomen. Zij heeft aan de internationale gemeenschap een ultimatum opgelegd om voor eind 2011 een oplossing te bereiken. Indien dit niet lukt, zal zij unilateraal optreden. Gezien de huidige stand van zaken en de omslachtige procedures die op het internationaal niveau dienen te worden gevolgd, is het zeer waarschijnlijk dat de EU haar belofte zal moeten nakomen. De beleidsmakers hebben vooral een opname van de emissies van de internationale scheepvaart in het Europese emissiehandelssyteem, naar analogie met richtlijn 2008/101/EG betreffende de burgerluchtvaart, op het oog. In dit geval dringen zich de volgende vragen op: leent de maritieme sector zich wel tot een regionale regulering? In hoeverre kunnen de bepalingen van richtlijn 2008/101/EG worden gekopieerd? Bestaan er specifieke elementen waar de instanties rekening mee moeten houden bij de opname van de internationale scheepvaart in het EU ETS?

9 9 DEEL 1. HET ALGEMEEN KLIMAATBELEID: EEN OVERZICHT HOOFDSTUK 1.1. HET KLIMAATBELEID INTERNATIONAALRECHTELIJK ALGEMEEN In het eerste deel van dit werkstuk wordt een algemeen overzicht van de belangrijkste mijlpalen inzake de bescherming van het klimaat geschetst. Er zal hierbij nadruk worden gelegd op de principes, regels en feitelijke omstandigheden die gevolgen hebben voor het klimaatbeleid dat van toepassing is op de internationale scheepvaart. Technische details zullen voornamelijk in het tweede deel betreffende de scheepvaart worden uitgediept. Tegenwoordig begrijpt elke milieuactivist dat vervuiling inherent is aan economische productie en dat een verbod op vervuiling een volledige ineenstorting van zowat elke economie ter wereld tot gevolg zou hebben. Daarom heeft men in de loop van de vorige eeuw enkele flexibele beleidsinstrumenten uitgewerkt die vervuiling binnen de perken kunnen houden: licenties en heffingen. Deze hebben beiden echter een ernstig nadeel: licenties kunnen niet garanderen dat de inspanningen van bedrijven kostenefficiënt zullen verlopen, terwijl heffingen niet kunnen garanderen dat het nagestreefde resultaat wordt bereikt. 1 Om aan deze problemen tegemoet te komen werd in de VS in 1990 een nieuw beleidsinstrument uitgewerkt: de handel in emissierechten, waarbij vervuiling telkens onder een bepaalde grens blijft, maar de allocatie van de vervuilingsrechten volledig efficiënt gebeurt. Dit maakte deel uit van het zogenaamde acid rain Program en bleek zo succesvol te zijn, dat het in 1997 voor de tot op heden grootste vooruitgang in het internationaalrechtelijk klimaatbeleid zou zorgen: de opname van de emissiehandel in het Kyoto Protocol. 2 De weg daarheen is echter zeer lang gebleken en was niet zonder valkuilen: HET PRILLE BEGIN EN DE STOCKHOLM CONFERENTIE De Stockholm Conventie van 1972 luidde een nieuw tijdperk in voor het internationaal milieubeleid. Voor de eerste maal werd er gestreefd naar een coherent en ambitieus milieubeleid. 3 Dit project werd opgestart door de Algemene Vergadering van de VN, 4 als antwoord op het Torrey Canyon incident. Deze World Conference on the Human Environment resulteerde in de Stockholm Declaration on the Human Environment, een actieplan dat 109 aanbevelingen aan de lidstaten en een resolutie betreffende voorgestelde institutionele en financiële verbintenissen in hoofde van de VN, bevat. Hoewel de conventie hoofdzakelijk sectoraal van aard is, wordt ze algemeen beschouwd als de allereerste samenhangende, universele verklaring betreffende internationale bekommernis rond de bescherming van het milieu. Tot op heden spelen veel principes die hier voor het eerst geformuleerd werden een belangrijke rol in het internationaal milieurecht. 1 De Mulder, J., Maes, F., Verhandelbare emissierechten in het klimaatbeleid : een inventarisatie van de juridische aspecten., Universiteit Gent, 2006, p Button, J., carbon; commodity or currency? The case for an international carbon market based on the currency model, Harvard Environmental Law Review, 2008, vol. 32, p Kiss, A., Shelton, D., guide to international environmental law, Martinus Nijhoff Publishers, Leiden, 2007, p Resolutie 2398 (XXIII) Algemene Vergadering VN, problems on the human environment, 3 december 1968.

10 10 Twee principes die vandaag niet weg te denken zijn uit het klimaatbeleid zijn de duurzame ontwikkeling en de voorloper van de common but differentiated responsibilities (gemeenschappelijke, maar gedifferentieerde verantwoordelijkheden). Duurzame ontwikkeling houdt in dat ecologische bescherming en economische ontwikkeling hand in hand dienen te gaan, dat alle natuurlijke grondstoffen op een adequate wijze dienen te worden beheerd rekening houdend met de belangen van zowel de levende als de toekomstige generaties en dat elke staat soeverein over haar natuurlijke grondstoffen kan beschikken. 5 Het prototype common but differentiated responsibilities -principe is te vinden in principe 23 dat bepaalt dat iedere staat maatregelen dient te nemen, rekening houdend met haar beperkingen. Het werd echter wachten tot de milieutop van Rio de Janeiro in 1992, vooraleer ook de klimaatverandering een prominente stek kreeg op de agenda van het internationaalrechtelijk milieubeleid INTERNATIONAL PANEL ON CLIMATE CHANGE EN DE WORLD CONFERENCE ON THE CHANGING ATMOSPHERE Reeds voor de top van Rio werden er een aantal internationaalrechtelijke initiatieven genomen in de strijd tegen de klimaatswijziging. Het belangrijkste initiatief is de oprichting van het International Panel on Climate Change (IPCC) in Het IPCC werd opgericht door de World Meteorological Organization (WMO) en het United Environment Program (UNEP) in november Alle leden van de voornoemde organisaties hebben het recht zich aan te sluiten bij het IPCC. 7 Veeleer dan een politiek orgaan, vormt het IPCC een wetenschappelijk panel. Haar voornaamste taak is dan ook het verzamelen en onderzoeken van wetenschappelijke, technologische en socio-economische informatie. Opvallend is dat het IPCC zelf geen onderzoek verricht of rechtstreeks data verzameld, maar zich uitsluitend baseert op uitgegeven publicaties. Het IPCC bestaat uit honderden wetenschappers en andere autoriteiten op het vlak van klimaatswijziging 8 en heeft lange tijd gewerkt in een sfeer van wetenschappelijke onzekerheid. In het begin van de jaren 1990 was er geen sluitend bewijs voorhanden dat het klimaat aan het veranderen was, laat staan dat de mens hier invloed op heeft. Het is dan ook verwonderlijk dat de IPCC met haar First Assessment Report van mei 1989, de Algemene Vergadering ertoe heeft aangezet de onderhandelingen rond het opstellen van het UNFCCC op te starten. 9 Hiervoor werd, ondanks het pleiten van de geïndustrialiseerde landen om deze taak toe te wijzen aan het IPCC, een specifiek forum voor onderhandelingen ingericht 10, het Intergovernmental Negotiating Committee. 11 Het belangrijkste wapenfeit van de IPCC is echter haar Second Assessment Report van Het is een samenhangend en behoorlijk 5 United Nations Conference on the Human Environment Declaration of the United Nations Conference on the Human Environment, Stockholm 1972, preambule. 6 Resolutie 43/53 Algemene Vergadering, Protection of global climate for present and future generations of mankind of 6 December International panel Climate Change, Structure of the IPCC, ( 8 Leal Arcas, R., The Kyoto protocol, an adequate agreement? European environmental law review, oktober 2001, pg UNEP governing council doc. 15/36, "Global Climate Change", 25 mei Handl, G., Yearbook of international environmental law, Oxford university press, Oxford, 1992, p Resolutie 45/212 Algemene Vergadering, Protection of global climate for present and future generations of mankind, 21 december 1990.

11 11 allesomvattend rapport over het bestaan en de gevolgen van de klimaatwijziging en de mogelijke beleidsopties. Dit assessment report werd op de COP2 erkend als de belangrijkste wetenschappelijke basis waarop acties op globaal, regionaal en nationaal niveau moeten genomen worden. 12 Er werd algemeen aanvaard dat de mens een zichtbare invloed heeft op de klimaatswijziging en dat indien er niet adequaat gehandeld zou worden een gevaarlijke verstoring van de atmosfeer onvermijdelijk is. Parallel aan voornoemde feiten organiseerden verscheidene wetenschappers vanaf 1985 drie jaar lang samenkomsten rond de klimaatswijziging. Deze leidden tot een wetenschappelijk akkoord over de gevolgen van de opwarming van de aarde, dat de rechtstreekse aanleiding was voor de World Conference on the Changing Atmosphere in Toronto, Deze conferentie werd gesteund door de VN en het WMO, waardoor verscheidene beleidsmakers aanwezig waren. De Toronto-conferentie was dan ook de allereerste internationale samenkomst die wetenschap aan politiek koppelde. Op de conferentie werd er gekozen voor een algemene aanpak waarbij alle aspecten van de bescherming van de atmosfeer ter sprake kwamen; zure regen, de aantasting van de ozonlaag, andere vervuiling, klimaatswijziging, enz. Wat laatstgenoemd probleem betreft werd het volgende geconcludeerd: Humanity is conducting an unintended, uncontrolled, globally pervasive experiment whose ultimate consequences could be second only to a global nuclear war. 13 Er werd op gewezen dat een CO 2 -emissiereductie van 20% ten aanzien van 1988, noodzakelijk zou zijn om de gevolgen van het veranderde klimaat binnen aanvaardbare grenzen te houden. Dit wordt het Toronto target genoemd. Tot een algemeen luchtrecht, vergelijkbaar met het zeerecht uit 1982, hebben deze conventie en haar opvolgers helaas nooit geleid UNITED NATIONS FRAMEWORK CONVENTION ON THE CLIMATE CHANGE Algemeen De United Nations Framework Convention on Climate Change (UNFCCC) is een verdrag dat op 9 mei 1992 in New York werd opgesteld en goedgekeurd, maar pas op de milieutop van Rio voor ondertekening werd opengesteld. Het verdrag trad in werking op 21 maart De UNFCCC is slechts een van de vijf officiële documenten die het resultaat zijn van de, volgens velen tot op heden meest succesvolle, klimaattop. Deze documenten zijn; Agenda 21, the Rio Declaration on Environment and Development, the Convention on Biological Diversity en the Statement of Forest Principles. Kenmerkend voor de top van Rio nieuwe geïntegreerde, universele aanpak. Hiervan getuigen vooral het brede toepassingsgebied van Agenda 21 en de Rio Declaration on Environment and Development. De UNFCCC en de Convention on Biological Diversity zijn specifiek gericht op de twee grootste milieuuitdagingen van onze hedendaagse maatschappij; de gevolgen van energieverbruik en de grootschalige uitputting van natuurlijke bronnen. Beide verdragen weerspiegelen zeer duidelijk de moeilijke beleidskeuzes die regeringen moeten maken wanneer ze economische, ecologische en sociale doelstellingen integreren in hun milieupolitiek Report of the Conference of the Parties on its second session, held at Geneva from 8 to 19 july 1996 FCCC/CP/1996/15/Add.1, 29 oktober 1996, annex, p Conference statement, World Conference on the Changing Atmospher, Toronto, Juni Birnie, P., Boyle, A., Redgewell, C., international law and the environment, Oxford university press 2009, p

12 De politieke context De onderhandelingen van de milieutop te Rio zijn niet van een leien dakje gelopen. De hele top werd overschaduwd door een breuk tussen de geïndustrialiseerde en de ontwikkelingslanden, de zogenaamde North-South divide. De breuk is een indirect gevolg van het ineenstorten van de USSR en de hiermee gepaard gaande opgang van het nationalisme 15, waardoor veel Staten zich zeer zelfverzekerd en competitief opstelden. Het gevolg is dat bij de onderhandelingen op de Rio-top het tot voor kort dominante Noorden voor het eerst in de geschiedenis op een assertief, haast agressief Zuiden 16 stootte. De geïndustrialiseerde Staten werden ervan beschuldigd zich eco-imperialistisch op te stellen, terwijl de ontwikkelingslanden onder geen beding hun economische ontwikkeling bedreigd wouden zien. De grootste verdiensten van de milieutop zijn dan ook niet zozeer de aanvaarde verdragen, maar wel enerzijds het aanwakkeren van een universele, publieke bezorgdheid over de dreigende milieuproblematiek en anderzijds het blootleggen van de werkelijke intenties van de betrokken regeringen. 17 Door de weigering de Convention on Biological Diversity te ondertekenen, heeft de VS zichzelf in een diplomatiek isolement gestort ende kans om zich als enige overblijvende supermacht te profileren als wereldleider op vlak van milieupolitiek, gemist. 18 De onderhandelingen rond de UNFCCC verliepen door de wetenschappelijke onzekerheid, overigens nog een pak moeilijker dan de overige milieuonderhandelingen. Dit blijkt bijvoorbeeld uit de uitspraak van President George Bush Senior, die weigerde te tolereren dat the extremes of the environmental movement to shut down the US on science that may not be as perfected as we in the US could have it. 19 Hoewel er vandaag overweldigend veel bewijsmateriaal bestaat dat op de gevolgen van het veranderende klimaat en de menselijke hand hierin wijst 20 en dit bovendien door de regeringsleiders officieel is erkend, 21 blijven de internationale onderhandelingen even moeizaam verlopen als voorheen. Dit is omdat de oorzaken en effecten van deze emissies zeer diep geworteld zijn in onze maatschappij en de nauwe band met economische groei, haast onoverkomelijke obstakels zijn bij alle klimaatonderhandelingen. 22 Het verbruiken van fossiele brandstoffen raakt de absolute kern van veel industriële sectoren 23, waaronder niet in het minst de scheepvaart. 15 Panjabi, R., idealism and self-interest in international environmental law: the rio dilemma, California western international law journal, fall 1992, p. 2. (hierna verkort: Panjabi, R., the Rio-dilemma ) 16 Panjabi, R., the Rio-dilemma, p Panjabi, R., the Rio-dilemma, p Panjabi, R., the Rio-dilemma, p Fletcher, M., Oakley, R., major cautions against too much optimism over Rio, The Times, Londen, 2 juni 1992, Stern, N., Stern Review on the Economics of Climate Change, Great Britain treasury, 2007, p.2. ( 21 Report of the Conference of the Parties on its second session, held at Geneva from 8 to 19 july 1996 FCCC/CP/1996/15/Add.1, 29 oktober 1996, annex, p Birnie, P., Boyle, A., Redgewell, C., international law and the environment, Oxford university press 2009, p Danish, K., an overview of the international regime addressing climate change, Sustainable Development Law & Policy, Winter 2007, p.1. (hierna verkort: Danish, K., an overview of the international regime addressing climate change )

13 Inhoud Het is dan ook begrijpelijk dat de UNFCCC een zogenaamd kaderverdrag is geworden waarbij er eerder gestreefd werd naar een algemene participatie van de Staten aanwezig op de top, dan naar het opleggen van effectieve maatregelen. De vage bewoordingen, het ontbreken van precieze doelstellingen en bindende reguleringen maken van de UNFCCC vooral een instrument dat bij verdere regulering en samenwerking als uitgangspunt kan worden aangewend. Ook de ruime mogelijkheden om het verdrag te amenderen, annexeren en er protocols aan toe te voegen, 24 wijzen er op dat de opstellers van het verdrag inzagen dat het UNFCCC op zichzelf geen voldoende uitgewerkte basis voor het tackelen van de klimaatswijziging was. De ultieme doelstelling van het verdrag is te vinden in artikel 2; (...) een stabilisering van de concentraties van broeikasgassen in de atmosfeer, op een niveau waarop gevaarlijk antropogene verstoring van het klimaatsysteem wordt voorkomen. (...) binnen een tijdsbestek dat toereikend is om ecosystemen in staat te stellen zich op natuurlijke wijze aan te passen aan klimaatverandering, te verzekeren dat de voedselvoorziening niet in gevaar komt en de economische ontwikkeling op duurzame wijze te doen voortgaan. Dit artikel blijft niet beperkt tot het verdrag zelf, maar wordt uitgebreid naar alle toekomstige beslissingen die door de Conference Of the Parties (COP) zullen genomen worden. Dit blijft een doelstelling en impliceert op geen enkele wijze dat hier juridische verplichtingen aan verbonden zijn De algemene principes Om bovenvermeld doel te bereiken werden in artikel 3 van het verdrag een aantal begeleidende principes opgenomen, die eigenlijk een rode draad doorheen alle Riodocumenten vormen. Het belangrijkste principe is het principe van de common but differentiated responsibilities. 25 Deze erkennen dat klimaatverandering een mondiaal probleem is, maar reflecteren tegelijkertijd het algemeen besef dat de geïndustrialiseerde landen historisch gezien de grootste vervuilers zijn en dus de grootste verantwoordelijkheid dienen te dragen wanneer er actie wordt ondernomen. 26 Dit wordt aangevuld door het respective capabilities -principe, 27 dat haast hetzelfde effect ressorteert, maar het probleem vanuit een andere inhoudelijke invalshoek benadert; iedere staat dient naar best vermogen actie te ondernemen, rekening houdend met zijn economische capaciteiten. Op basis van deze twee vuistregels werden de landen ingedeeld in annex 1-landen en niet-annex 1-landen. De groep annex 1-landen bestaat uit alle geïndustrialiseerde staten (de leden van de OECD) en de staten die zich op dat moment in een transitieperiode van staatseconomie naar markteconomie bevonden (de voormalige Sovjet-Unie). 28 Dit zijn uiteraard de landen die, historisch gezien, verantwoordelijk zijn voor het grootste deel van de broeikasemissies. 29 Binnen de annex 1- landen werden de meest geïndustrialiseerde landen (de leden van de OECD) opgenomen in een extra categorie; de annex 2-landen. Het merendeel van de artikels in de UNFCCC zijn 24 Art. 15, 16, 17 United Nations Framework Convention on Climate Change, (hierna verkort: UNFCCCverdrag) 25 Art UNFCCC-verdrag. 26 Danish, K., an overview of the international regime addressing climate change, p Art UNFCCC-verdrag. 28 Annex 1 UNFCCC-verdrag. 29 Wittneben, B. F. The Clean Development Mechanism: Institutionalizing New Power Relations, Rotterdam, april 2007, p.9. (

14 14 gericht aan alle lidstaten, sommige zijn echter enkel van toepassing op de annex 1- of annex 2-landen. Artikel 3 bevat naast the common but differentiated responsibilities de overige fundamentele principes waarop iedere genomen actie dient gebaseerd te zijn. Zo wordt duurzame ontwikkeling opgenomen in zowel artikel 3.1. als 3.4. Het concept duurzame ontwikkeling is haast het uithangbord van de nieuwe geïntegreerde milieupolitiek, die haar hoogtepunt bereikte op de top van Rio. Andere principes zijn de morele verplichting voor de geïndustrialiseerde landen om de leiding te nemen in de strijd tegen de klimaatsverandering 30 en de constante aandacht voor de speciale situatie waarin de ontwikkelingslanden zich bevinden 31. Het precautionary principle van artikel 3.3., komt tegemoet aan de toen heersende wetenschappelijke onzekerheid. Deze onzekerheid mag door de lidstaten niet als reden worden aangewend om geen maatregelen te nemen. Deze algemene principes vormen in feite een reflectie van the Rio Declaration De verplichtingen Alle lidstaten zijn onderworpen aan een algemene verplichting om de klimaatverandering tegen te gaan. Dit is uiteraard een zeer vage bepaling en heeft dan ook weinig om het lijf. Op technische aangelegenheden na, ontbreken specifieke verplichtingen in het verdrag. Iedere lidstaat is verplicht een inventaris op te maken van haar uitstoot van broeikasgassen en deze door te sturen naar het Secretariaat. 33 Deze geïnventariseerde data dienen door de annex 1- landen te worden aangevuld met een gedetailleerd overzicht van de maatregelen die de staat zal nemen en de verwachte effecten hiervan. 34 Voor de landen die niet-annex 1-landen zijn opgenomen, geldt de veel vagere verplichting dat zij een algemeen stappenplan dienen voor te leggen aan het Secretariaat. 35 Annex 2-landen worden daarenboven verplicht om de ontwikkelingslanden bij te staan in hun proces naar een klimaatvriendelijke economie. 36 Zij dienen te voorzien in financiële middelen die de kosten gemaakt door de ontwikkelingslanden om te voldoen aan hun verplichting uit artikel 12.1 UNFCCC, dekken. 37 Bovendien dienen zij de ontwikkelingslanden via technologietransfers en andere vormen van praktische bijstand te begeleiden en ondersteunen om het verdrag te implementeren en te respecteren. 38 De technologietransfers en financiële bijstand, worden gekenmerkt door een klassieke benadering van het bijstandidee. Het Noorden doneert het geld dat nodig is om het systeem draaiende te houden en het Zuiden bij te staan. Vervolgens selecteren het Secretariaat en de Global Environment Facility (GEF, opgericht door de Wereldbank) alle projecten die naar hun mening effectief zullen zijn, waarna deze door de Wereldbank, het UNEP en het UNDP worden uitgevoerd. In dit proces heeft het Zuiden slechts een ontvangende functie en wordt er aan deze staten enkel inspraak geboden door hen de mogelijkheid om nieuwe projectideeën 30 Art 3.1. UNFCCC-verdrag. 31 Art 3.2. UNFCCC-verdrag. 32 Principes 15, 7, 3, Rio Declaration on Environment and Development, U.N. Conference on Environment and Development, U.N. Doc. A/ Conf.151/26/Rev.1 (Vol.1), Art. 4.1 a) en 12 UNFCCC-verdrag. 34 Art en 4.2 UNFCCC-verdrag. 35 Art UNFCCC-verdrag. 36 Art. 4.3 UNFCCC-verdrag. 37 Art. 4.3 UNFCCC-verdrag. 38 Art. 4.4 en 4.5 UNFCCC-verdrag.

15 15 voor te stellen, te bieden. Deze benadering zou het in het Kyoto Protocol, met de invoering van de Clean Development Mechanisms volledig verlaten worden. 39 Artikel 4, 2 (b) UNFCCC voorziet ook in de verplichting voor de annex 1-lidstaten om hun broeikasgasemissies voor het jaar 2000 te reduceren to het niveau van Zoals reeds eerder vermeld is dit geen bindende juridische verplichting, wat ook uit de bewoordingen van dit artikel valt af te leiden. De verplichting wordt namelijk afhankelijk gemaakt van economische structuren en rijkdommen, de noodzaak een sterke en duurzame economie te handhaven, de beschikbare technologieën en nadere individuele omstandigheden. Het betreft eerder een inspanningsverbintenis in hoofde van de annex 1-lidstaten Het institutionele kader De belangrijkste innovaties van de UNFCCC zijn niet te vinden in de materiële principes en verplichtingen, maar in het institutionele kader dat verdere samenwerking vergemakkelijkt. Naast de COP (zie infra) werd er een resem aan subsidiaire mechanismen en instituten uitgewerkt, die de internationale samenwerking in goede banen dienen te leiden. De belangrijkste voorbeelden hiervan zijn het oprichten van een financieel mechanisme en twee subsidiaire organen; een voor wetenschappelijk en technologisch advies (SBSTA, Subsidiary Body for Scientific and Technological Advice) 40 en een voor het assisteren van de lidstaten bij het implementeren van het verdrag (SBI, Subsidiary Body for Implementation) 41. Het financieel mechanisme is geen orgaan, 42 maar eerder een uitgewerkt systeem dat onder de auspiciën van het COP werkt en wordt geoperationaliseerd via verscheidene internationale organisaties. Het financieel mechanisme zorgt ervoor dat de overdracht van financiële middelen en technologieën tussen de annex 2-landen en de ontwikkelingslanden in goede banen loopt. Het duidelijkste voorbeeld van het institutionele kader is de Conference Of the Parties (COP). Deze COP is een jaarlijkse vergadering die de vooruitgang in de strijd tegen de klimaatswijziging onderzoekt. De COP is het voornaamste orgaan van de Framework Convention en heeft zowel een haast wetgevende bevoegdheid als een monitorende bevoegdheid. Onder de monitorfunctie valt onder andere de bevoegdheid om de implementatie van de UNFCCC en de naleving van de verplichtingen door de lidstaten te controleren. De informatie die hieruit wordt verkregen, wordt samen met de nationale inventarisatie van de emissies getoetst aan het doel van het verdrag, waarna de ondernomen acties worden geëvalueerd. De beslissingsnemende bevoegdheid van de COP is ten dele impliciet erkend door artikel 7.2 (m) dat aan de COP alle bevoegdheden toekent die vereist zijn om het doel van de UNFCCC te bereiken. Naast artikel 7.2 (m) zijn er verspreid over het verdrag ook andere artikels (zoals 7.2 (k), 13 of 17) te vinden die aan de COP een beslissingsgevende bevoegdheid toekennen. 39 The Clean Development Mechanism: Institutionalizing New Power Relations, Bettina B.F. Wittneben, p Art. 9 UNFCCC-verdrag. 41 Art. 10 UNFCCC-verdrag. 42 Art. 11 UNFCCC-verdrag.

16 16 Op basis van deze bevoegdheden heeft de COP op haar allereerste samenkomst in 1995 onder andere het Berlijn Mandaat opgesteld en aanvaard. 43 Dit mandaat gaf aan de COP de bevoegdheid om artikel 4.2 (a) en (b) van de UNFCCC te herwerken, wat uiteindelijk tot het Kyoto protocol zou leiden. De aanleiding voor deze beslissing was een herziening van de voormelde artikelen, waaruit bleek dat ze allesbehalve adequaat waren in de strijd tegen de klimaatwijziging. 44 Er werd dan ook een ad hoc-werkgroep 45 opgericht die onder andere tot taak had de verplichtingen voor de annex I-landen te verstrengen en kwantificeren voor de periode na KYOTO PROTOCOL De totstandkoming Twee jaar na het Berlijn mandaat was het Kyoto protocol een feit en werd het op de COP van 1997 opengesteld voor ondertekening. Een jaar voordien werd op COP2 het second assessment report van het IPCC aanvaard. 46 De werkgroep die door het Berlijn Mandaat was opgericht, heeft dan ook, overeenkomstig met de gegeven richtlijnen, een protocol opgesteld dat specifieke maatregelen voor een bepaalde periode oplegt aan de geïndustrialiseerde landen. 47 Er werden echter geen nieuwe verplichtingen opgelegd aan de overige staten, 48 zoals China dat in absolute cijfers de op een na grootste uitstoter ter wereld is, wat gedeeltelijk geleid heeft tot de niet-ratificatie van het protocol door de VS en Australië. De niet-ratificatie door beide landen heeft zeer grote implicaties: Wanneer men bijvoorbeeld een geamendeerd Kyoto Protocol als juridische basis voor klimaatmaatregelen binnen de scheepvaartsector zou willen gebruiken, betekent dit dat de VS toch zal moeten toetreden tot het protocol, wat behoorlijk onwaarschijnlijk is. Bovendien plaatste de niet-ratificatie het voortbestaan van het Kyoto Protocol in 2002 op een helling. Het aanvaardingsquorum vereiste ratificatie door een totaal van 55 lidstaten die op zijn minst 55 procent van het totaal aantal uitgestoten CO 2 in 1990 vertegenwoordigden 49. Lange tijd werd dit quorum niet behaald, totdat Rusland, op voorwaarde dat de EU-landen haar toetredingsaanvraag tot het WTO steunden, het Protocol in november 2004 ratificeerde. Het protocol trad op 16 februari 2005 in werking en de specifieke maatregelen slaan op de periode Ondanks het feit dat het protocol door de lidstaten, inclusief de VS en Australië, in 1997 werd ondertekend, werd er nadien op verscheidene COP s nog aan gesleuteld. In 1998 werd bijvoorbeeld het Buenos Aires action plan aangenomen, dat bestond uit een lijst van 140 maatregelen die noodzakelijk waren voor het ratificeren van het Protocol. Deze maatregelen varieerden van het opstellen van een handhavingregime tot het uitwerken van regels voor de emissierechtenhandel. In 2001 werden achtereenvolgend de Bonn Agreements en de Marrakesh accords door de leden van de COP aangenomen. Na de ondertekening van deze 43 Decision 1/CP.1, The Berlin Mandate: Review of the adequacy of Article 4, paragraph 2 (a) and (b), of the Convention, including proposals related to a protocol and decisions on follow-up, FCCC/CP/1995/7/Add.1., (hierna verkort: Berlin Mandate) 44 Art. 2, a) Berlin Mandate. 45 Art. 6 Berlin Mandate. 46 Report of the Conference of the Parties on its second session, held at Geneva from 8 to 19 july 1996 FCCC/CP/1996/15/Add.1, 29 oktober 1996, annex, p Art II, 2 a. Berlin Mandate. 48 Art II, 2 b. Berlin Mandate. 49 Art. 25, 1 UNFCCC-verdrag.

17 17 akkoorden was het protocol gebruiksklaar en was het enkel wachten op de ratificatie door de lidstaten Inhoud Centraal in het Kyoto protocol staan de verbintenissen van 38 geïndustrialiseerde landen (inclusief Australië en de VS) en de EU om de totale uitstoot van 6 broeikasgassen met 5,2% te reduceren in vergelijking met de emissies van 1990 voor de periode van Annex B van het Kyoto Protocol vermeldt voor iedere staat de toegelaten hoeveelheid emissierechten (Assigned Amount, AA) voor de periode Het getal 5,2% heeft geen enkele wetenschappelijke waarde en is enkel een product van politiek getouwtrek, waarbij economische en ecologische motieven de grootste drijfveren vormden. 51 Deze reductieverplichting is van toepassing op een mand van 6 verschillende broeikasgassen; CO 2, CH 4, N 2 O, HFC, PFC en SF Aangezien de verwarmende effecten verschillen van gas tot gas, heeft het IPCC aan elk van hen een zogenaamd carbondioxide-equivalent toegekend. 53 De verbintenissen van de partijen worden in deze carbondioxide-equivalenten uitgedrukt en geven aan de annex 1-lidstaten enige flexibiliteit om te bepalen wat voor hen de meest kostenefficiënte combinatie van reducties vormt. 54 Het is belangrijk er op te wijzen dat het Kyoto Protocol nog steeds dezelfde categorisering tussen landen als in de UNFCCC gebruikt. Dit betekent uiteraard dat wanneer men een nieuw annex 1-land wil toevoegen aan het Kyoto Protocol, men ook meteen de UNFCCC zal moeten amenderen. Door enkele gebeurtenissen stemt de lijst met annex 1-landen niet geheel overeen met de landen vermeld in annex B. Turkije (een annex 1-land) ontbreekt in annex B, omdat zij pas lid is geworden van de UNFCCC nadat de onderhandelingen rond het Kyoto Protocol voltooid waren. Ondertussen heeft Turkije het Kyoto Protocol onder Europese druk geratificeerd, maar werd zij niet opgenomen in annex B, waardoor zij voor 2012 geen specifieke reductieverplichting heeft. 55 Ook Wit-Rusland (een annex 1-land) is pas toegetreden tot het Kyoto Protocol in 2005 en valt daardoor niet onder annex B. 56 Het Kyoto Protocol bouwt volledig verder op de UNFCCC en voorziet hoofdzakelijk in een uitdieping van de daarin opgenomen mechanismes en regelingen. Men heeft vooral inspanningen geleverd om de afdwinging te verbeteren. Dit is gebeurd door de invoering van een volledig nieuw controlesysteem dat nauw verband houdt met de flexibele marktmechanismen (zie infra). Op het einde van de verbintenissenperiode is iedere annex 1- lidstaat verplicht om een voldoende aantal credits te bezitten. Dit systeem wordt aangevuld door enkele mechanismen die informatie over het aantal credits waarover een lidstaat 50 Art Kyoto Protocol to the United Nations Framework Convention on Climate Change, (hierna verkort: Kyoto Protocol) 51 Michaelowa, A., Dutschke, M., Climate policy and development. Flexible instruments and developing countries. Elgar, Cheltenham, Annex A Kyoto Protocol. 53 IPCC Third Assessment Report, Climate Change 2001, GRID-Arendal, 2003, hoofdstuk 6.12: the scientific basis. ( 54 Danish, K., an overview of the international regime addressing climate change, p Hurriyet, At long last Turkey signs Kyoto protocol, Hurriyet daily news, 2008, ( 56 UNDP welcomes Belarus' decision to accede to Kyoto Protocol, ( html).

18 18 beschikt, genereren. 57 Bovendien wordt er voorzien in een onafhankelijke controle door teams van experts en het vestigen van een compliance committee waar klachtenprocedures kunnen worden ingesteld. 58 Wanneer een lidstaat er niet in slaagt haar verbintenis uit artikel 3 na te komen wordt zij hiervoor gestraft: In de periode na 2012, zullen de hoeveelheid toegewezen credits worden verminderd met het deficit van de periode en zal er een interest van 30% worden geëist Artikel 2.2 Kyoto Protocol Voor de maritieme sector is vooral artikel 2.2 Kyoto Protocol van belang. Daarin wordt de bevoegdheid om een allesomvattende oplossing voor het emissieprobleem te ontwikkelen overgeheveld naar het IMO. Hetzelfde wordt gedaan voor de luchtvaartsector, waarvoor het ICAO het aangewezen orgaan is. Doordat de enge verwoording van het artikel de indruk wekt dat het hier een verplichting voor de annex 1-landen betreft, bestaan er nogal wat juridische en politieke discussies hieromtrent (zie hoofdstuk 2.1). Wel kan er al op gewezen worden dat er in de aanloop naar de milieutop te Kopenhagen in de ad hoc werkgroep over de verdere verplichtingen van annex 1-landen onder het Kyoto protocol (AWG-KP) enkele voorstellen ingediend werden om het artikel 2.2 te wijzigen. 59 Hoewel geen enkele van deze voorstellen uiteindelijk tot een wijziging van het artikel heeft geleid, bewijzen zij toch dat deze discussie nog niet is opgelost. Twee voorstellen tot wijziging werden naar voor geschoven: Het eerste voorstel betrof het verwijderen van de woorden annex 1-parties waardoor het artikel aan alle partijen gericht werd en de juridische discussie rond de interpretatie van het artikel meteen verdwijnt. Het andere, meer radicale, voorstel was om de bevoegdheid van het IMO een grotere verankering in het Kyoto Protocol te geven. Het COP zou een controlerende functie uitoefenen en zou de implementatie van maatregelen genomen binnen het IMO garanderen. Bovendien bevatte dit voorstel specifieke emissiegrenzen voor de scheepvaartsector en werden de marktgebaseerde mechanismen meteen op de regelingen van het IMO van toepassing verklaard De burden sharing agreement en artikel 4 Kyoto Protocol In 1997, enkele maanden voor het Kyoto Protocol werd afgesloten, hebben de lidstaten van de EU een zogenaamde burden sharing agreement gesloten. 60 Deze overeenkomst voorzag in gedifferentieerde doelstellingen voor de verscheidene lidstaten, variërend van een stijging met 40% voor Portugal tot een reductie van 30% voor Luxemburg. Samengenomen leidde dit tot een algemene emissiereductie van 9,2%. 61 Het grote voordeel van deze overeenkomst was dat de EU als een blok naar de Kyoto-top kon trekken en bijgevolg een veel sterkere onderhandelingspositie had. Uiteindelijk heeft deze techniek haar vruchten min of meer afgeworpen en hebben de Europese staten, ondanks hevige weerstand en na zeer veel politiek 57 Art. 5 en 7 Kyoto Protocol. 58 Art. 8 Kyoto Protocol. 59 Note by the Chair, Documentation to facilitate negotiations among Parties, Addendum; Other proposed amendments to the Kyoto Protocol, FCCC/KP/AWG/2009/10/Add.2, 1 juli 2009, p Lefevere, J., the EU greenhouse gas emission allowance trading scheme in Yamin, F. (ed.) climate change and carbon markets, a handbook of emission reduction mechanisms, Londen, earthscan, 2005, p. 80. (hierna verkort: Lefevere, J., the EU greenhouse gas emission allowance trading scheme ) 61 Oberthür, S., Ott, H.E., the Kyoto protocol. international climate policy for the 21 st century. Berlijn, springer, 1999, p. 148.

19 19 getouwtrek, een algemene reductie van 5% in de wacht kunnen slepen. 62 Daarenboven heeft ze de invoering van artikel 4 Kyoto Protocol kunnen garanderen. Artikel 4 Kyoto Protocol voorziet in de mogelijkheid dat verscheidene annex 1-lidstaten hun verplichtingen, aangegaan onder artikel 3 Kyoto Protocol, gezamenlijk nakomen. Dit betekent dat de aan die staten toegewezen emissielicenties kunnen worden samengevoegd, waardoor er voor de staten een gezamenlijke verplichting ontstaat om onder deze grens te blijven. Als de drijvende kracht achter de invoering van deze regeling, heeft de EU uiteraard gebruik gemaakt van deze mogelijkheid. Een algemene verplichting voor een reductie van 8% binnen de EU was het resultaat. Uiteindelijk heeft men de verplichtingen van de lidstaten in de burden sharing agreement, aan deze 8%-doelstelling moeten aanpassen. 63 Door tijdsdruk (de overeenkomst diende voor 31 mei 2002 aan het secretariaat van de UNFCCC te worden meegedeeld) is dit gebeurd op basis van voorbarige gegevens. De EU heeft in een complementaire, politieke overeenkomst voorzien in de mogelijkheid om de verschillende verlichtingen via politieke weg alsnog aan te passen De flexibele marktmechanismen De grootste innovatie van het Kyoto Protocol is de invoering van de flexibele marktmechanismen. Dit zijn juridische instrumenten die het voor de annex 1-lidstaten mogelijk maken hun emissies niet effectief te verminderen en toch aan hun reductieverplichting te voldoen. Er dienen drie verscheidene mechanismen te worden onderscheiden: de emissiehandel (ET), de Joint Implementation (JI) en het Clean Development Mechanism (CDM). Het gemeenschappelijk kenmerk van deze instrumenten is dat zij aangepast zijn aan en inspelen op de vrije markt. Zij laten toe dat maatregelen voor de reductie van emissies genomen worden waar dit economisch het efficiëntst is. Dit vormt geen beperking van de effectiviteit van de milieumaatregelen, aangezien de effecten van broeikasgassen globaal merkbaar zijn en niet beperkt blijven tot een lokaal niveau. 64 De flexibele mechanismen exploiteren bijgevolg de specifieke kenmerken van broeikasgasemissies. Deze mechanismen kunnen slechts op aanvullende wijze aangewend worden. De annex 1- lidstaten zijn dan ook verplicht informatie te verschaffen over het subsidiair karakter van het gebruik van deze flexibele mechanismen. De binnenlandse maatregelen moeten een significant onderdeel van de inspanningen om de doelstellingen te halen, uitmaken. 65 Deze verplichting wordt omwille van politieke druk van de VS niet op kwantitatieve wijze uitgedrukt en is dan ook vooral een lege doos. De Marrakesh-akkoorden van 2001, aangenomen op de COP7, hebben de flexibele marktmechanismen van het Kyoto Protocol verder uitgewerkt. Zij vormen een bijna Oberthür, S. Interactions of the climate change regime with ICAO, IMO and the EU burden-sharing agreement., Project deliverable No. D 3, final draft, februari 2003, p. 15. (hierna verkort: Oberthür, S., interactions climate change regime with IMO, ICAO and EU ) 63 Beschikking 2002/358/EG, Raad, betreffende de goedkeuring, namens de Europese Gemeenschap, van het Protocol van Kyoto bij het Raamverdrag van de Verenigde Naties inzake klimaatverandering en de gezamenlijke nakoming van de in dat kader aangegane verplichtingen, 25 april Danish, K., an overview of the international regime addressing climate change, p UNFCCC, Report of the Conference of the Parties on its Seventh Session, Held at Marrakesh from 29 October to 10 November Addendum. Part Two: Action Taken By The Conference Of The Parties, FCCC/CP/2001/13/Add.1, 21 januari 2002, p. 19 (