39e jaargang nr juni 2013

Transcriptie

1 39e jaargang nr juni 2013 Pagina 1

2 ASTRUIM is het enige ruimtevaart- en sterrenkundetijdschrift in het Nederlands in Nederland en België. Het is een uitgave van de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde. Het is bestemd voor jeugd, jongeren en volwassenen. Telefoon: Lidmaatschap-/abonnementsgeld: 20 euro voor een heel kalenderjaar. Verschijnt plm. 13 keer per jaar. Postgiro: t.n.v. G. Keijzers Postbus AA Oss Voor België: Bank Dexia - Neerpelt rekeningnummer Wil je geen lid of abonnee meer zijn? Zeg dan voor 1 december op, anders ben je verplicht opnieuw voor een jaar te betalen. Eindredactie Gerard Keijzers Lay-out - Theo Appeldoorn - Ruud van Asseldonk - Gerard Keijzers Internet realisatie Stephan Brands Neem de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde als een echt goed doel op in uw testament!!!!!! Foto voorpagina: NASA gaf onlangs deze fraaie opname vrij van een nevel met melkwegen gemaakt door de Hubble ruimtetelescoop. Vanaf de aarde gezien is het een speldenprik van het heelal. Nog steeds levert deze telescoop adembenemend mooie opnames van het universum af. INHOUD: Succesvolle Vega lancering met o.a.de Belgische Proba-V... 3 NASA koopt zes stoelen in de Russische Sojoezi... 5 ISS nieuws... 6 ESA-astronaut Luca Parmitano aangekomen bij het ISS... 9 Vierde ATV klaar voor lancering Marsnieuws Saturnusnieuws Paardenkopnevel in infrarood Ruimtetelescoop Kepler werkt niet meer Schitterende opnames van de zon Een asteroïde in een baan om de aarde brengen Nog een science fiction verhaal: Mars One Wat er aan de sterrenhemel te zien is deze periode Verenigingsnieuws Borstbeeld van ruimtevaarder Lodewijk van den Berg onthuld Pagina 2

3 SUCCESVOLLE VEGA LANCERING MET O.A. DE BELGISCHE PROBA-V Nadat de lancering een keer uitgesteld moest worden kon eindelijk kort na middernacht op maandag 7 mei een Vega raket het lanceerplatform in Kourou verlaten. Het bracht met succes drie kunstmanen in een omloopbaan om de aarde. Daaronder bevond zich o.a. de Belgische Proba-V (de V staat voor vegetatie) die de komende 2,5 jaar (niet uitgesloten wordt dat het er zelfs vijf jaar zullen worden) elke twee dagen een complete kaart van de bossen en planten op aarde maakt. Wel veel nauwkeuriger dan welke satelliet tot dusver. Wetenschappers willen zien wat de gevolgen zijn van de klimaatsverandering. Ook waar een hongersnood dreigt als ergens een misoogst ontstaat. De Proba-V is in Belgie gebouwd en weegt 160 kg. Dit toestel is beduidend zwaarder en groter dan zijn twee voorgangers. De Belgische kunstmaan Proba-V wordt hier op de adapter bevestigd. Eentje, zoals ze in Belgie zeggen, om fier op te zijn. Het vliegt in dezelfde baan als de Franse Spot-4 en -5, die sterk verouderd zijn. De Proba-V bestudeert in het zichtbare en in infrarood het gebied tussen graden noorderbreedte en graden zuiderbreedte, een werkbreedte van 2250 kilometer. Zeer succesvol was deze tweede lancering van de viertrapsraket Vega. Binnen twee uur na liftoff draaiden alle drie kunstmanen in een baan om de aarde Bij Arianespace, die de leiding heeft over de lancering, verkeerde iedereen in een jubelstemming. Tot het jaar 2015 staan nog vier Vega lanceringen op het programma. Vega raket klaar voor lancering De lancering had eigenlijk op 4 mei moeten gebeuren, maar vanwege krachtige winden kon die niet doorgaan en stond de volgende poging voor 7 mei gepland. Om 6 minuten over 4 Nederlandse tijd ving vlucht Vega VV02 aan. De eerste drie rakettrappen voerden hun taak vlekkeloos uit. Na het wegschieten van de Proba-V ontbrandde de bovenste rakettrap Pagina 3

4 opnieuw en kort daarna werd de adapter afgestoten. Opnieuw volgde een ontbranding nodig om de baanhoogte van 670 kilometer te bereiken. Na 1 uur en 57 min. in de vlucht werd de Vietnamese VNREDSat-1 losgekoppeld en 3 minuten later de Estlandse ESTCube-1. volgend jaar een groter exemplaar in de ruimte laten brengen. De minisatelliet ESTCube van Estland BION-1M TERUG OP AARDE De Vietnamese VNREDSat-1 De Vietnamese kunstmaan VNREDSat-1 is grotendeels gebouwd door westerse bedrijven. Het is de eerste satelliet van dat land voor aardobservatie. Het weegt ongeveer 125 kilo en de camera's zorgen voor een resolutie van 2,5 meter. Daarmee kunnen auto's en vrachtwagens vanaf een hoogte van ongeveer 650 kilometer waargenomen worden. De derde satelliet, de ESTCube-1 is afkomstig uit Estland, de eerste van dit land. Het is gebouwd door studenten van de Universiteit van Tartu. Het heeft tot taak de voortstuwing van het 'zonnezeil' te demonstreren. De Estlandse studenten werken nauw samen met de Finse studenten. Laatstgenoemden willen De Russische capsule Bion-1M met o.a. muizen, gekko's en gerbits is na een ruimtereis van ongeveer een maand op 16 mei weer veilig op aarde teruggekeerd. De capsule landde in de Russische regio Orenburg bij de grens met Kazachstan. De gegevens die zijn verzameld moeten helpen ooit een bemande vlucht naar Mars mogelijk te kunnen maken. De verkregen gegevens vertellen wetenschappers meer over de effecten van gewichtloosheid op skelet, zenuwstelsel, spieren en hart. Aan boord van het toestel dat op zo'n 575 kilometer om de aarde draaide, bevonden zich 8 Mongollse gerbits, 45 muizen, 15 gekko's, slakken, micro-organismen en planten. De beestjes in de BION-1M Pagina 4

5 NASA KOOPT 6 STOELEN IN DE RUSSISCHE SOJOEZI Hoe het verder zal gaan met de Dragon en Cygnus is allemaal nog onzeker. Wel zeker is dat ze op korte termijn nog niet gebruikt kunnen worden om ruimtevaarders naar het ISS te brengen en na hun missies weer veilig op aarde te laten terugkeren. En dus zat er voor NASA niets anders op dan met de Russen om te tafel te gaan zitten om te onderhandelen over zitplaatsen voor Amerikanen om die in Sojoezcapsules te lanceren en na enige maanden weer veilig op aarde te laten landen. Wat voor deal zou het worden? Wel, die deal is gesloten en tegen een betaling van 324 miljoen dollar weet NASA dat het zes Amerikanen in 2016 en tot juni 2017 een ruimtevlucht mag laten maken. In dat bedrag zit de training, lancering, de landing en het bergen van de capsule e.d. Daarin is niets veranderd. Wel in de prijs. Nu moet voor elke ruimtevaarder 70,7 miljoen dollar betaald gaan worden. Dat is 8 miljoen meer. Ook Europese, Japanse, en Canadese ruimtevaarders moeten dat bedrag gaan betalen. beschikken die dan al ingericht zouden zijn om personen naar het ISS te brengen. NASA kampt met geldproblemen: te weinig geld voor vluchten met de Sojoez en te weinig geld om met de Dragon en Cygnus verder te kunnen gaan. Om dat toch te kunnen blijven doen, moet er geld uit andere projecten gehaald worden. Wat NASA en de V.S. verre van lekker zit, is dat ze gebruik moeten maken van de alsmaar duurder wordende Sojoezvluchten. Pijnlijk voor ze, maar op dit moment is er geen andere mogelijkheid voor ze. In dat opzicht heeft Rusland de touwtjes in handen. En welk land zou dan niet van 'die macht' gebruik maken? De Sojoez raket NASA kampt echter met een groter probleem: het Congres geeft steeds minder geld uit voor de ruimtevaart. Als dat zo doorgaat, zou dat wel eens kunnen betekenen dat de V.S. na half juni in 2017 opnieuw met de Russen om de tafel moeten gaan zitten voor vluchten met de Sojoez na dat tijdstip. Ongetwijfeld komt er dan een hogere prijs per lancering uit. Dat is (en zou) absoluut niet nodig zijn wanneer het Congres niet gekort had in de uitgaven van NASA en zelfs meer geld had toegezegd, aldus Bolden hoofd van de NASA. In dat geval kunnen de V.S. over hun eigen Dragon en Cygnus Pagina 5

6 Chris Cassidy (boven) en Tom Marshburn (onder) bezig met het vervangen van de ammoniapomp, die het had laten afweten RUIMTEWANDELING NODIG VOOR DICHTEN VAN LEKKAGE Rond uur Nederlandse tijd op donderdag 9 mei ontdekten bemanningsleden dat er witte vlokken ammonia buiten wegdreven. Er moest dus een lekkage zijn. Deze stof is nodig voor de koeling van de stroomvoorziening. Al vrij snel werd besloten om een reparatie uit te voeren. Hiervoor moest dan het koelsysteem voor een aantal uren stilgelegd worden. En zo gebeurde het dat de astronauten Chris Cassidy en Tom Marshburn op zaterdagmiddag 11 mei hun ruimtepakken aantrokken en zich via de luchtsluis naar buiten begaven om het lek te gaan dichten. Deze twee ervaren ruimtewandelaars moesten een afstand van zo'n 50 meter overbruggen om bij het lek te komen. Allereerst hadden zij de opdracht om precies de plek van lekkage vast te stellen en vervolgens te bekijken hoe dat te repareren. NASA gaf hen daarvoor 6,5 uur de tijd. Gevaar leverde die klus geen moment op. Tijdens hun EVA-21 (Amerikaanse ruimtewandeling) werd de pomp vervangen en hield het lekken op zoals later bleek. Zowel in Houston als in het ISS was men zeer tevreden over de succesvolle reparatie. Dit was de 168e ruimtewandeling die met het ISS te maken had. Daarmee kwam de totale tijd op 1061 uur en 9 minuten. Voor Marshburn kwam dat op 24 uur en 29 min. en voor Cassidy op 23 uur en 35 min. Pagina 6

7 ZO WERKT HET KOELSYSTEEM IN HET ISS Pagina 7

8 EXPEDITIE 35 LANDDE VEILIG OP AARDE Commandant Chris Hadfield uit Canada, de Rus Roman Romanenko en de Amerikaan Thomas Marshburn ontkoppelden op dinsdag 14 mei hun Sojoez TMA-07M van het ruimtestation ISS. Langzaam dreef hun toestel weg van het ISS. Eenmaal op veilige afstand werd de remraket gedurende 4,5 minuten ontstoken en begonnen de drie ruimtevaarders aan de afdaling naar de aarde. Een half uur later volgde de splitsing van de Sojoezcapsule in drieen en alleen het landingsdeel kon de wrijvingshitte door de dampkring overleven. Nadat het voldoende was afgeremd, ontplooide een oranjekleurige parachute en kwam de Sojoez met de ruimtevaarders met een smak neer in de steppe van Kazachstan niet ver van Karaganda. Het weer was prima en al spoedig konden de drie bemanningsleden uit de capsule gehaald worden en in hun gereedstaande stoelen geheven worden. Het hele gebeuren was live op de televisie te volgen. Na een tijdje van rust werden ze naar Karaganda gebracht. Hier volgde de gebruikelijke persconferentie. Chris Hadfield vertelde hier o.a. dat hij drie doelen voor ogen had voordat hij aan deze ruimtevlucht begon. Dat waren: dat de bemanning goed gezond bleef, dat hij het ruimtestation in goede staat zou achterlaten en dat hij heel veel wetenschappelijke taken kon uitvoeren. Vol trots kon hij dan ook mededelen dat het hem was gelukt. Vele experimenten hadden te maken met het bestuderen van het gedrag van gassen en vloeistoffen in de gewichtloze ruimte. Vervolgens vloog Romanenko door naar Sterrenstad bij Moskou en de Amerikaan en de Canadees met een NASA-toestel naar Houston. Hun ruimtereis zat er op na ongeveer 2300 baantjes om de aarde gedraaid te hebben, waarbij ze een afstand aflegden van 98 miljoen kilometer in 144 dagen. Op het einde van hun verblijf in de ruimte trokken twee gebeurtenissen bijzondere aandacht: de reparatie van een lek en de een videoclip die in het ISS was gemaakt en op Youtube werd geplaatst. Hadfield, Romanenko en Marshburn na hun landing in de steppe van Kazachstan Pagina 8

9 ESA-ASTRONAUT LUCA PARMITANO AANGEKOMEN BIJ HET ISS ESA Het Sojoez-ruimteschip met aan boord ESAruimtevaarder Luca Parmitano is op 29 mei veilig aangekomen bij het internationale ruimtestation ISS. Het vertrok vanuit Kazachstan en bracht Parmitano en zijn twee reisgezellen naar het ruimtestation, waar ze gedurende vijf maanden zullen leven en werken. Luca Parmitano maakt zijn vlucht aan boord van het ISS op kosten van de Italiaanse ruimtevaartorganisatie ISA. Dit is een overeenkomst tussen ISA en NASA. Samen met Luca gingen de Russische Sojoez-commandant Fjodor Joertsjsjichin en NASA-astronaut Karen Nyberg de ruimte in. Ze zullen als vluchtingenieurs deel uitmaken van de expeditie 36 en 37 van het ISS. De missie van Luca kreeg de naam 'Volare', wat in het Italiaans 'vliegen' betekent. Deze naam symboliseert de zoektocht naar nieuwe grenzen en de mogelijkheid om nieuwe ontdekkingen te doen. De lancering van het ruimteschip Sojoez TMA- 09M vond plaats op de lanceerbasis Baikonoer in Kazachstan op 28 mei te uur ( uur plaatselijke tijd op 29 mei) en de Sojoez kwam negen minuten later in een baan om de aarde. Na vier banen om de aarde en een reeks manoeuvres koppelde het toestel amper 5 uur en 46 minuten na de lancering met de Russische Rassvetmodule van het ruimtestation. Het is pas de tweede bemande missie die zo snel werd uitgevoerd, acht keer vlugger dan de vroegere die twee dagen in beslag namen. Luca is de eerste Europese vluchtingenieur die tijdens deze snele nadering copiloot is. De Sojoez koppelde zoals gepland om uur (onze tijd) met het ISS en het luik naar het nieuwe kosmische huis van de bemanning ging open om uur. ISS-commandant Pavel Vinogradov van Roskosmos en de andere bemanningsleden Aleksander Misoerkin (eveneens Roskosmos) en Chris Cassidy (NASA) verwelkomden de nieuwe ploeg aan boord van het internationale ruimtestation. Sojoez TMA-09M op weg naar het lanceerplatform Pagina 9

10 De bemanning v.l.n.r. Karen Nyberg (V.S.), Fyodor Yurchikhin (Rusland) en Luca Parmitano (Italië) De nieuwe bemanningsleden hadden een week de tijd om zich aan te passen aan de unieke sensatie van het leven in gewichtloosheid. Daarna kon Luca aan een druk programma voor de komende 166 dagen beginnen. Zijn terugkeer naar de aarde staat gepland op 10 november. Luca zal wetenschappelijke experimenten uitvoeren op allerlei gebieden, die aan boord van het ruimtestation plaatsvinden. Het gaat onder meer om ongeveer 30 ESAexperimenten, waaronder medisch en biologisch onderzoek, onderzoek op het vlak van vloeistoffysica, materiaalonderzoek en technologische experimenten. In zijn hoedanigheid als vluchtingenieur zal Luca ook van de partij zijn bij de koppeling van het vierde Automatic Transfer Vehicle (ATV), Albert Einstein, met het ISS. De lancering daarvan is voorzien voor 5 juni. De onbemande ATV-ruimtevrachtschepen zijn de grootste die momenteel het ruimtestation bevoorraden. Ze leveren levensnoodzakelijke vracht, sturen het station af en toe in een hogere baan en zijn in staat het gehele gevaarte van 420 ton uit de buurt van ruimterommel te houden. Luca zal ook nauw betrokken zijn bij het aanmeren van andere ruimtevrachtschepen: de Japanse HTV, Dragon van SpaceX en het nieuwe Cygnusruimteschip van Orbital Sciences Corporation. De Volare-missie omvat nog een aantal andere hoogtepunten, waaronder twee ruimtewandelingen waarbij hij een camera op het Japanse Kibo-laboratorium zal vervangen en wetenschappelijke apparatuur ophalen. Ook de aankomst van de Russische Multipurpose Laboratory Module later dit jaar wordt tijdens een van de ruimtewndelingen voorbereid. Met deze nieuwe module komt ook de Europese ESA-robotarm bij het station aan. Die zal rond de buitenkant van het ISS kunnen bewegen. Luca zal vanuit zijn woon- en werkomgeving in de ruimte ook kinderen onderwijzen en inspireren. Hij zal kinderen over heel de wereld aanmoedigen om een fit en gezond leven te leiden via de internationale Mission-X wedstrijd. Oudere kinderen krijgen een uitdaging op het vlak van Europese ruimterobotica. Ze moeten van op afstand bediende robots ontwikkelen die moeten Pagina 10

11 helpen om een maquette van de ATV Albert Einstein uit te laden. Luca is de eerste ruimtevaarder die een vlucht maakt van de groep ruimtevaarders die in 2009 werd gekozen. Drie ESA-ruimtevaarders van dezelfde groep bereiden zich momenteel voor op langdurige ruimtemissies aan boord van het ISS. Het gaat om Alexander Gerst (expeditie 40/41, lancering in mei 2014), Samantha Christoforetti (expeditie 42/43, lancering in november 2014) en Tomothy Peake (expeditie 46/47, lancering in november 2015). De twee overige astronauten uit die groep zijn Andreas Mogensen en Thomas Pesquet. Zij zullen in de periode een ruimtevlucht uitvoeren. TWEE GEOS WEER- SATELLIETEN NOAA heeft aan Lockheed Martin de opdracht gegeven nog eens twee GEOSweersatellieten te bouwen. De bedoeling is dat ze in 2019 en 2024 gelanceerd dienen te worden. Deze Geos-T en GEOS-U kunstmanen zullen vrijwel precies hetzelfde zijn als de GEOS-R en de GEOS-S die momenteel door Lockheed Martin worden gebouwd. Zo ziet de tekenaar straks de GEOS-R om de aarde draaien Liftoff van Sojoez TMA-09M op weg naar het ISS Met die nieuwe weersatellieten weet NOAA, National Oceanic and Atmospheric Administration, dat het tot het jaar 2036 waarnemingen over het weer kan blijven uitvoeren. Die gegevens zijn nodig voor weersverwachtingen, waarschuwingen voor het ontstaan en naderen van zware stormen, orkanen en andere weersystemen. Zoals de plannen nu liggen zal de bijna 150 miljoen euro kostende GEOS-T in april 2019 gelanceerd worden. In oktober 2024 volgt dan de iets goedkopere (ruim 100 miljoen euro) GEOS-U. De GEOS-R moet met een Atlas 5 raket in oktober 2015 de ruimte in worden geschoten. In februari 2017 volgt dan de GEOS-S die eveneens van een Atlas 5 gebruik maakt. Deze vier nieuwe kunstmanen zijn ook uitgerust met een detector die weerlichten bestudeert en sensoren die de activiteiten op de zon monitoren. Pagina 11

12 VIERDE ATV KLAAR VOOR LANCERING Herman Bosman Op de Europese ruimtevaartbasis bij Kourou in Frans-Guyana zijn de voorbereidingen in volle gang van de lancering van de vierde Automated Transfer Vehicle of ATV. De bestemming van dit vrachtschip is het Internationaal Ruimtestation ISS. Op 10 mei is de ATV uit Europa bovenop een Ariane-5-raket gezet. Eerder dit jaar hebben technici vracht geladen in de ATV. De tanks van het vrachtschip worden gevuld met brandstof, water, lucht en zuivere zuurstof. Ook vullen technici het vrachtruim van de ATV, dat Integrated Cargo Carrier of kortweg ICC heet, met het inladen van 40 zakken met onder meer vers voedsel in de ICC Als eind mei alle vracht ingeladen is, gaat de ICC dicht en wordt er een beschermkap van ongeveer 5,30 meter breed over de ATV geplaatst. Dan begint ook het vullen van de tanks van de bovenste trap van de Ariana-5-raket met hydrazine en stikstoftetroxide, brandstoffen die makkelijk lang kunnen worden bewaard. Op 4 juni wordt de raket naar het lanceerplatform gebracht en de dag erna, om 23,37 uur Nederlandse tijd moet de lancering plaatsvinden. Op 15 juni moet de ATV aankoppelen aan het ISS. De ATV is de vierde in een reeks van vijf die in Europa voor rekening van het Europese ruimtevaartbureau ESA worden gebouwd en gelanceerd en heet Albert Einstein. Het zal dan het zwaarste ruimteschip zijn dat ooit door Europa is gelanceerd. Het heeft namelijk volgens de ESA een gewicht van bijna kilo. Het is tevens ook het grootste ruimteschip dat ooit naar het ISS is gestuurd sinds de Amerikaanse Space Shuttles met pension zijn gestuurd. Het heeft een lengte van iets meer dan 18,60 meter en een doorsnede van 4,50 meter. De vier zonnepanelen van het ATV meten 22 meter van uiteinde tot uiteinde zodra ze in de ruimte zijn uitgevouwen en een grote letter X vormen. Met een ATV kan driemaal zoveel gewicht aan lading naar het ISS worden gestuurd als met een Russische Progress-vrachtcapsule en tweemaal zoveel als met een Dragon-capsule van SpaceX. Terwijl de Dragon dat wel kan, is het met een ATV niet mogelijk om vracht van het ISS terug naar de aarde te brengen. Als een ATV zijn missie heeft volbracht, valt hij terug in de dampkring van de aarde boven een omwille van de veiligheid afgesloten gebied in de Stille Oceaan en verbrandt hij met alle afval dat er dan in is gestopt. De ATV Albert Einstein werd afgelopen jaar naar de Europese ruimtevaartbasis bij Kourou in Frans-Guyana overgebracht. ATV Albert Einstein in de testhal Het is echter niet zeker dat de lancering op 5 juni zal plaatsvinden. Technici vermoeden namelijk dat er een probleem is met een instrument aan de koppelpoort van de Zvezda dat de ATV op koers moet helpen houden als die de koppelpoort nadert. Dat probleem kan zijn ontstaan op 26 april toen een Progresscapsule aan de Zvezda aankoppelde. Van die Progress was één van de vijf antennes niet uitgeklapt (zie ook Astruim van 5 mei 2013). Tijdens de koppeling kan deze antenne een spiegel hebben beschadigd die aan de achterkant van de Zvezda is bevestigd. Deze Pagina 12

13 en andere spiegels worden samen met een lasergestuurd navigatiesysteem van de ATV om de afstand tussen dit vrachtschip en het ISS te meten, de stand van het vrachtschip en zijn naderingsnelheid. De meetresultaten gaan naar computers in de ATV die het vaartuig zelfstandig naar een koppeling met het ISS moeten leiden. Er zitten 26 van die spiegels aan het achtereinde van de Zvezda. Deze spiegels kaatsen laserlicht terug dat de ATV uitzendt en het teruggekaatste licht valt op sensors op het vrachtschip. Dat teruggekaatste licht vormt patronen die door camera s aan boord van het vrachtschip worden opgevangen en herkend. De ATV kan ook een reservesysteem met hoekmeters gebruiken om aan het ISS te koppelen. Deze hoekmeters zenden laserlicht uit, maar dan van een andere golflengte en in uiterst korte pulsen, tot tienduizend per seconde aan toe. De kosmonauten Pavel Vinogradov en Roman Romanenko vervingen één van de 36 spiegels tijdens een ruimtewandeling die ze op 10 april maakten. Technici vonden dat nodig omdat de oude reflector misschien vuil was geworden. De spiegel waar technici nu bezorgd over zijn, is niet de nieuwe spiegel die de kosmonauten hebben aangebracht, maar een spiegel die op een andere plek bevestigd is en een andere functie heeft Zolang de Progress die op 26 april is aangekoppeld nog niet vertrokken is van het ISS, kan de spiegel alleen worden bekeken als er iemand een ruimtewandeling voor maakt. Daarna is er hiervoor geen ruimtewandeling meer nodig. Nu is men van plan een camera aan boord van de Progress te gebruiken om de spiegel te bekijken als de Progress op 11 juni afkoppelt van het ISS. In afwachting van wat er aan het mogelijke probleem van de spiegel kan en moet worden gedaan, blijft men ernaar streven om de Albert Einstein op 5 juni te lanceren. Oorspronkelijk zou de lancering van de Albert Einstein in april plaatsvinden. De ESA besloot echter om een ondeugdelijk onderdeel in de ATV te vervangen waarmee de ATV op koers gehouden wordt. Hiertoe moest het vrachtschip wel uit elkaar worden geschroefd, weer in elkaar gezet en getest, en dat kostte nogal wat tijd. De lancering schoof bijna twee maanden op. Begin april werd begonnen met het vullen van tanks van de Albert Einstein met brandstof, water en gas, een klus die een maand in beslag neemt. Dat vullen ging in stappen. Eerst werden er water, zuurstof en lucht in de tanks gepompt. Daarna volgde ruim tien ton brandstof voor de motoren van de ATV. Een deel van de brandstof zal worden verbruikt om de omloopbaan van de ISS op te hogen, de rest wordt overgepompt naar brandstoftanks van de Zvezda. De Albert Einstein is net als de vier andere ATV s gebouwd door Astrium Space Transportation. De vrachtruimen hiervan zijn gebouwd door Thales Alenia Space in Italie. In een fabriek van Astrium in de Duitse stad Bremen is de drukcabine van de ATV samengevoegd met het dienstenmodule van de ATV. De vijfde ATV moet in april 2014 gelanceerd worden. Astrium en de ESA werken aan een dienstenmodule die lijkt op die van de ATV maar bevestigd moet worden aan de bemande Orion-capsule van de NASA. In 2017 zal de combinatie van Orion en Europese dienstenmodule een onbemande testvlucht maken. Zo ziet de tekenaar de ATV-4 op weg naar het ISS Iedere missie van een ATV kost volgens de ESA ongeveer 450 miljoen euro, of omgerekend bijna 600 miljoen dollar. Pagina 13

14 Met de Albert Einstein gaat meer vracht mee dan met de drie voorgaande ATV s. Dat is mogelijk omdat er verbeteringen zijn aangebracht aan de Ariane-5-raket en aan het vrachtschip zelf. Alleen aan de verbeteringen aan de raket zorgen ervoor dat er 100 kilo meer vracht in de ATV kan. Het is niet de eerste keer dat er verbeteringen zijn aangebracht aan de ATV s. Dat gebeurde al na de lancering van de eerste, dan weer omdat er mankementen aan het licht kwamen die in de volgende ATV voorkomen dienden te worden, dan weer omdat er mogelijkheden bleken te zijn om de ATV beter te laten werken. Dus kun je niet zeggen dat de ATV s die al gelanceerd zijn of nog gelanceerd moeten worden volkomen identiek aan elkaar zijn. ATLAS LANCEERDE GPS-2F-4 Opnieuw boekte een Atlas raket succes met de lancering van een satelliet. Ditmaal op 15 mei met het in de ruimte brengen van een Global Positioning System kunstmaan. Hiervan kunnen zowel militairen als burgers gebruik maken. Als de Albert Einstein aan het ISS is gekoppeld, blijft hij vier maanden aangekoppeld. Gedurende die tijd zal er ongeveer 850 kilo brandstof uit het vrachtschip worden overgepompt in de brandstoftanks van het ISS. Ook worden ongeveer 600 kilo water en 100 kilo lucht en zuivere zuurstof overgepompt. De Albert Einstein heeft nog een nieuwigheid vergeleken met de voorgaande ATV s: de ICC is zó ingericht dat werkers erin kunnen terwijl de ATV al vertikaal op de Ariane-5-raket is gezet. Bij de vorige ATV s kon je in de ICC via een luik. Daar konden geen grote stukken vracht doorheen. Van de ICC in de Albert Einstein is de toegang groter zodat het makkelijker wordt om kleine en grote stukken vracht het ruim in te brengen en de ruimte er op doelmatige wijze mee te vullen. Zo wordt het ook nog makkelijker om vlak voor de lancering van de ATV vracht onder te brengen in de ICC dat alsnog aan de te vervoeren items wordt toegevoegd. Een Atlas raket verlaat het lanceerplatform Statig liet de tweetrapsraket, de Atlas 5, gevuld met de brandstoffen kerosine, vloeibare zuurstof en vloeibare waterstof, het mobiele lanceerplatform op Cape Canaveral onder zich. Vier minuten later was de eerste trap al leeggebrand en kon de tweede trap de lancering afronden. Dat deed de tweede trap door twee keer te ontbranden. Drie uur en 24 minuten later bereikte de ongeveer 6800 kg wegende navigatiesatelliet zijn omloopbaan om de aarde. De 31e GPS kunstmaan kon na de nodige testen aan zijn werk beginnen. Pagina 14

15 SPACESHIPTWO SLAAGDE VOOR DE 1 E TESTVLUCHT Voor het eerst maakte het ruimtevliegtuig SpaceShipTwo een testvlucht. Dat gebeurde op maandag 29 april vanaf de lucht- en ruimtevaarthaven in de Mojave-woestijn in Californië. In het toestel zaten de piloten Mark Stucky en Mike boven op het WhiteKnightTwo vliegtuig. Na ongeveer 45 minuten werd de SpaceShipTwo losgelaten en enkele seconden later ontbrandde de raketmotor gedurende 16 seconden. in die tijd doorbrak het de geluidsbarriere en bereikte het een snelheid van Mach 1,2. hiermee bezig willen zijn, maar de werkzaamheden kosten veel meer tijd dan de bedoeling was. Tijdens de eerste echte vlucht zal hij met zijn familie die historische missie gaan uitvoeren. Daarna komen de overige betalende bezoekers ( dollar per persoon). Over aanmeldingen mag hij niet klagen: al ruim 500 klanten hebben al een zitplaats geboekt. Het ruimtevliegtuig is na een succesvolle vlucht bezig te landen STURCKOW WORDT PILOOT VAN SPACESHIPTWO SpaceShipTwo is los van de WhiteKnightTwo en de raketmotor is tot ontbranding gekomen De 51-jarige ex-space shuttle piloot Rick Sturckow is toegevoegd aan de groep piloten bij Virgin Galactic voor vluchten met de SpaceShipTwo. Dat werd op 7ei bekend gemaakt. Sturckow vloog vier maal met een space shuttle missie, twee keer als piloot en twee keer als commandant. De laatste keer in In totaal verbleef hij 51 dagen in de ruimte. Hij meldde zich bij Virgin Galactic aan omdat hij heimwee had naar de ruimte, naar het adembenemende uitzicht. Virgin Galactic heeft tot het corps eveneens toegevoegd Michael Masucci. Een zeer ervaren piloot. Hij heeft meer dan 9000 vlieguren op zijn naam staan in meer dan 70 verschillende vliegtuigen en glijders. SCHEUR IN ORIONCAPSULE SpaceShipTwo is op weg naar een recordhoogte Het ruimtevliegtuig was uitgerust met alle belangrijke onderdelen en systemen. Volgens de baas van het bedrijf Virgin Galactic, Richard Branson, was deze testvlucht een groot succes. Volgens hem moet eind volgend jaar dit toestel de ruimte bereiken d.w.z. boven de 100 kilometer komen. Branson wil zo snel mogelijk met het ruimtetoerisme beginnen. Hij had al enkele jaren geleden Tijdens een van de testen om te zien of er scheurtjes in de Orioncapsule zouden zitten of kunnen ontstaan, bleek dat wel het geval te zijn. Technici repareerden deze in de aluminum bulkhead van de module.. Dat schild bestaat uit olijfgroene aluminum-lithium metalen panelen. Deze testen, die plaatsvinden van 3 mei tot in juni, zijn bedoeld om na te gaan of de capsule bestand is tegen de druk tijdens de lancering, de terugkeer in de dampkring en de plons in de oceaan. Pagina 15

16 Nadat de drie trappen van de Proton haar werk hadden gedaan was het de beurt aan de Breeze M speciale bovenste rakettrap. Vijf keer werd die tot ontbranding gebracht om de geosynchrone baan te bereiken. Het hoogste punt tot de aarde bedroeg toen ongeveer km met als laagste punt ongeveer 6720 km. Daarbij maakte het een hoek met de evenaar van 17,6 graden. De Orioncapsule in de testhal De eerste onbemande lancering, genaamd Exploration Flight Test-1, staat gepland in december Een krachtige Delta 4 raket zal de capsule richting ruimte schieten, waarna het terugkeert in de dampkring om vervolgens veilig in de oceaan neer te komen. Bij deze test gaat het vooral om of het hitteschild een temperatuur van ruim 4000 graden Fahrenheit doorstaat. De snelheid waarmee de Orion van een hoogte van 5700 kilometer terugkeert, is veel groter dan toen de Apollo's van hun maanreis terugkeerden. PROTON LANCEERDE EUTELSAT 3D Een Russische drietrapsraket Proton bracht op 14 mei de Eutelsat 3D in een baan om de aarde. Dat gebeurde vanaf lanceerbasis Baikonoer in Kazachstan. Na 9 uren had de raket de klus geklaard. De 6000 kg wegende kunstmaan draaide toen in een sterk ellipsvormige baan om de aarde. Lancering van een Proton met in de neuskegel de Eutelsat 3D De komende 15 jaar zal het de communicatie verzorgen in en tussen Europa, Noord-Afrika, het Midden-Oosten en Centraal-Azie. Dat zal gebeuren vanaf 3 gr. O.L. waarheen deze satelliet inmiddels is gemanoeuvreerd. Tot in 2014, want na de lancering van de Eutelsat 3B gaat deze die positie innemen en verhuist de Eutelsat 3D naar 7 gr. O.L. Pagina 16

17 GROOT-BRITTANNIË KRIJGT ESA-ASTRONAUT Groot-Brittannië krijgt eindelijk een ESAastronaut. Officieel heet dat in dat land 'voor koning en vaderland'. De Europese Ruimtevaartorganisatie deed deze mededeling op 20 mei. Het is geworden de 41-jarige Timothy Peake, een voormalige test[piloot en majoor in de Britse luchtmacht. Timothy Peake Zoals het er nu naar uitziet, zal hij deel gaan uitmaken van Expeditie 46 en 47. Zijn lancering zal geschieden eind 2015 met een Sojoez-raket vanaf lanceerbasis Baikonoer in Kazachstan. In het ruimtestation ISS zal hij zo'n zes maanden verblijven. In Engeland is men erg blij met zijn uitverkiezing. Gehoopt wordt dat zijn ruimtevlucht de belangstelling voor techniek en wetenschap met name onder jeugd en jongeren sterk zal vergroten. "Majoor Tim" zoals hij al liefkozend wordt genoemd, speelt ook gitaar en zingt zelfs daarbij. Hij liet al weten dat zijn gitaarspel niet met die van Chris Hadfield vergeleken mag worden. En zijn zingen wil hij niemand meer aandoen. Tim Peake werd geselecteerd uit de ruim 8000 aanmeldingen na een oproep van ESA voor een nieuwe selectieronde in Overigens wordt Timothy Peake niet de eerste Brit in de ruimte. In 1991 was het Helen Sharman die hem voor ging. Zij verbleef toen in het Sovjet ruimtestation MIR. De komende tijd zal Peake Europese, Amerikaanse, Russische, Japanse en Canadese trainingscentra bezoeken om zich verder voor te bereiden op zijn ruimtevlucht. Hij heeft al leren werken in de Russische Orlan en de Amerikaanse EMU ruimtepakken. De laatste in het geval dat hij een ruimtewandeling,mag maken. Tijdens zijn ruimtevlucht staan drie koppelingen op het programma, twee maal een Dragon capsule en eenmaal een Japanse HTV. Of hij daarbij zal assisteren is nu nog niet bekend. De keuze voor Peakes ruimtevlucht legt ESA geen windeieren. Voor de komende vijf jaar heeft Groot-Brittannië maar liefst dollar extra toegezegd. KEPLER ONTDEKTE AARDACHTIGE PLANETEN De ruimtetelescoop Kepler heeft opnieuw planeten ontdekt waarop best mogelijk leven kan voorkomen. Die planeten draaien op een zodanige afstand om die ster, zodat er een oppervlaktetemperatuur moet heersen waarop water in vloeibare vorm kan voorkomen. Of dat inderdaad ook het geval is, weten de wetenschappers niet. Tot dusver wordt er altijd vanuit gegaan dat water onmisbaar is om leven te kunnen laten bestaan. Deze nieuw ontdekte planeten draaien om twee sterren buiten ons zonnestelsel. Ver van de aarde verwijderd op maar liefst 1200 lichtjaar van ons vandaan. Ze zijn alle ook groter dan onze planeet. Kepler-62f zo'n 40%, Kepler-62e zelfs 60% en Kepler-92c spant de kroon met liefst 70%. STUKKEN METEORIET GEVONDEN Een Russische geoloog denkt drie stukken van de meteoriet te hebben gevonden die in 1908 boven Siberie explodeerde. Dat zouden dan de eerste brokstukken zijn van die zeer raadselachtige Toengoeska meteoriet. Deze spatte destijds op grote hoogte uiteen en verwoestte door de enorme luchtdruk zo'n 80 miljoen bomen. Tot dusver is van die meteoriet nooit iets teruggevonden. De drie brokstukken vertonen smeltsporen van verbranding. Pagina 17

18 door Michel van Pelt MARS VAAK GETROFFEN Uit een zoektocht naar recente kraters in de opnamen van NASA's Mars Reconnaissance Orbiter blijkt dat de rode planeet nog vaak door grote meteorieten wordt getroffen. De MRO satelliet heeft inmiddels zeven jaar lang hoge-resolutie foto s van Mars genomen, en op de vele opnamen zijn 248 inslagkraters ontdekt die minder dan tien jaar geleden zijn ontstaan. De meeste zijn gevormd door de inslag van objecten die niet groter waren dan ongeveer twee meter. Op aarde hebben we geen last van dat soort meteoroïden, omdat die in de dampkring verbranden. Maar omdat de dampkring van Mars veel dunner is bereiken ze daar wel het oppervlak. Door systematisch naar een enkel gebied op Mars te kijken werd voor de hele planeet een geschatte frequentie van tweehonderd inslagen per jaar gevonden. KIEZELSTENEN WIJZEN OP STROMEND WATER Curiosity heeft kleine kiezelsteentjes gevonden die bewijs vormen dat er een paar miljard jaar geleden op Mars gedurende lange tijd water heeft gestroomd. Onderzoekers van het Deense Niels Bohr Institute bestudeerden ruim 500 kleine kiezels met afmetingen van 4 tot 40 millimeter die door de grote NASA rover zijn gefotografeerd. Uit de afgesleten, ronde vorm konden ze afleiden dat de steentjes zijn gevormd in stromend water met een diepte van 10 tot 100 centimeter en met een stroomsnelheid van een paar kilometer per uur. STRALINGSGEVAAR MARSREIZIGERS MAAR NIET EXTREEM VOOR GROOT Een retourtje Mars verhoogt je kans op kanker met ongeveer vijf procent. Dat blijkt uit metingen met het RAD-instrument (Radiation Assessment Detector) onderweg naar Mars en op het oppervlak van de planeet door de Curiosity rover. Het gevaar komt voornamelijk van kosmische straling uit onze Melkweg (extreem energierijke elektrisch geladen deeltjes) en deeltjesstraling van uitbarstingen op de zon. Tijdens een retourvlucht naar Mars zou een astronaut bijna 1 sievert aan straling ontvangen; veel, maar minder dan tot nu toe vaak werd gedacht. De straling vormt zeker een belangrijk risico, maar betekent dus niet dat Marsreizigers zeker vroegtijdig aan kanker zullen komen te overlijden. A: kiezels op Mars (door Curiosity gefotografeerd) B: vergelijkbare steentjes op aarde. [NASA/NBI] Pagina 18

19 OPPORTUNITY BREEKT AMERIKAANS AFSTANDSRECORD Op 15 mei 2013 brak het Marswagentje Opportunity een veertig jaar oud NASA-record door een totale afgelegde afstand van 35,76 kilometer te halen. Het vorige Amerikaanse record voor afgelegde weg op een ander hemellichaam was 35,744 kilometer en stond op naam van de Apollo 17-astronauten Eugene Cernan en Harrison Schmitt. Zij legden in december 1972 met hun maanauto deze afstand in slechts drie dagen af. Opportunity deed er echter meer dan negen jaar over. Het internationale record, 37 kilometer, is nog steeds in handen van de onbemande Russische maanrover Loenochod 2, die dit in 1973 bereikte. Het lijkt erop dat Opportunity ook dat record eindelijk gaat verbreken. Esperance is de lichtgekleurde steen bovenaan deze foto waarin Opportunity bijzondere kleimineralen vond. [NASA/JPL-Caltech/Cornell/Arizona State University] OPPORTUNITY VINDT BIJZONDER KLEI Het echte doel van Opportunity is natuurlijk niet afstandsrecords breken, maar het doen van onderzoek. Zo heeft het aan de rand van de 14 kilometer grote krater Endeavour nog meer aanwijzingen gevonden voor de langdurige inwerking van vloeibaar water. Opportunity bestudeerde daar een gebarsten steen die de Marsonderzoekers Esperance hebben genoemd. Deze steen blijkt relatief veel aluminium en silicium en weinig calcium en ijzer te bevatten, en wijkt daarmee af van alles wat er in de afgelopen negen jaar door de NASA rover is onderzocht. Bijzonder is dat Esperance kleimineralen blijkt te bevatten die laten zien dat er ooit niet alleen voldoende water was om deze mineralen te produceren, maar ook om de daarbij gevormde ionen (elektrisch geladen atomen) weg te spoelen. Opportunity reist momenteel van Cape York naar Solander Point, waar de rover de komende Marswinter gaat doorbrengen. Hopelijk overleeft het wagentje ook ditmaal de winter en gaat het in de lente weer vrolijk verder. Pagina 19

20 SATURNUS' NOORDPOOL ALS ROOS Toen het Amerikaanse ruimtevaartuig Cassini in 2004 planeet Saturnus bereikte, was de Noordpool in duisternis gehuld. Daar was het toen winter. Er viel niets te zien. Inmiddels is dat veranderd. Het noordpoolgebied is in het zonlicht gekomen. Camera's hebben inmiddels schitterende opnames gemaakt, waarvan bovenstaande foto er eentje van is. Maar pas op: er zijn enkele kleurenfilters gebruikt, zodat de structuren daardoor heel wat beter te zien zijn. Wat een schitterende draaikolk van wolken om de Noordpool.. Zoiets is nog nooit van Saturnus gefotografeerd, ook niet toen de Voyager 2 deze planeet in 1981 passeerde. Dankzij filters en o.a. ook in het nabije infrarood, kwam deze opname tot stand. De eerste indruk is van een roos. Uit metingen door Cassini werd duidelijk dat deze gigantische grote wervelwind een doorsnede meet van zo'n 2000 kilometer. Daarin zijn wolken die een snelheid bereiken van 150 meter per seconde. Pagina 20

21 Op het moment dat deze foto werd genomen, op 27 november 2012, bevond het toestel zich op een afstand van kilometer van de planeet. Daarbij maakte het een hoek met de evenaar van 94 graden. Het kleinst zichtbare detail meet altijd nog een doorsnede van 2 kilometer. Voor nog meer fraaie opnames van deze planeet, zie: MAAN ENCELADUS Maan Enceladus Opnieuw seinde het Amerikaanse ruimtevaartuig Cassini een interessante foto van Saturnus' maan Enceladus over. Dat gebeurde op 18 januari 2013 toen het toestel op een afstand van kilometer van deze maan bevond. Het zonlicht reflecteert in een grote pluim van fijne ijsdeeltjes die omhoog wordt 'geblazen'. Het kleinst zichtbare detail van deze in het zichtbare licht gemaakte opname, meet altijd nog 5 kilometer. WATER OP MAAN EN AARDE HETZELFDE Uit een nieuw wetenschappelijk onderzoek blijkt dat het water op de maan waarschijnlijk van dezelfde bron afkomstig is als het water op aarde. De samenstelling van water uit maangesteentes vertoont sterke overeenkomsten met water in zogenaamde koolstofrijke chrondrieten. Ook het chemisch profiel van het water op aarde lijkt op water dat is aangetroffen in deze meteorietensoort. Vermoedelijk is dat water dan ook afkomstig van dezelfde bron. De wetenschappers kwamen tot hun bevindingen door gesteentes van de maan te onderzoeken die de bemanningsleden van de maanmissies Apollo 15 en Apollo 17 in de jaren zeventig meebrachten naar de aarde. In de monsters bleken minieme waterdeeltjes opgesloten te zitten. Door de moleculen in dit water te analyseren achterhaalden de onderzoekers de waarschijnlijke afkomst van de deeltjes. De grote vraag is nu hoe het water op de maan is terecht gekomen. De meeste wetenschappers nemen aan dat de maan 4,5 miljard jaar geleden is ontstaan uit een schijf van puin die rond de aarde achterbleef na een botsing met een object ter grootte van Mars. De simpelste verklaring is dat er al water op de aarde was ten tijde van deze grote inslag. Mogelijk verspreidde het aanwezige water zich door de botsing naar de maan, die werd gevormd uit het puin. Volgens de wetenschappers is het echter ook niet uitgesloten dat de maan en de aarde vlak na hun scheiding werden getroffen door dezelfde koolstofrijke chrondrieten, die water achterlieten. Pagina 21

22 PAARDENKOPNEVEL IN INFRAROOD Er zullen niet veel mensen zijn die op bovenstaande foto de bekende paardenkopnevel herkennen. Veel eerder de kop van een bidsprinkhaan. Maar toch is het die beroemde nevel in het sterrenbeeld Orion. Deze keer niet gefotografeerd in het bekende zichtbare licht maar in het infrarood en dan komt die nevel er heel anders uit te zien. Dat geldt voor vrijwel alle nevels die in het infrarood worden gefotografeerd. Deze opname maakte de Hubble ruimtetelescoop ter gelegenheid van het feit dat het nu al 23 jaar om de aarde draait. Een cadeau aan de aardbewoners. De Hubble maakt het best opnames in het zichtbare licht, maar zijn opvolger, de James Webb-ruimtetelescoop in het infrarood. Met die nieuwe telescoop krijgen we dus vanaf 2018, als die dan gelanceerd is, hele andere plaatjes te zien. De Paardenkopnevel bestaat uit stof en gas en ligt op een afstand van 1600 lichtjaar van ons vandaan. Voor astronomische begrippen dichtbij. Het is ook een van de objecten die door (amateur)astronomen veel wordt gefotografeerd. Ter gelegenheid van zijn verjaardag roept Hubble Heritage Foundation amateurastronomen op om foto's die ze zelf hebben gemaakt op te sturen. Deze worden dan op flickr geplaatst zodat er een fraaie tentoonstelling ontstaat waaraan over de gehele wereld is deelgenomen. Pagina 22

23 RUIMTETELESCOOP KEPLER WERKT NIET MEER NASA had op 15 mei een trieste mededeling: de ruimtetelescoop Kepler is onbruikbaar geworden. Een dag eerder hadden de technici dat opgemerkt. Een van de wielen, die er voor moet zorgen dat de telescoop precies op een hemellichaam gericht blijft, doet het niet meer. Ondanks alle pogingen met radiosignalen, het wiel blijft vastzitten. toestel minder nauwkeurig te richten en verbruikt daardoor ook veel meer stuwstof. De levensduur voor Kepler was bedoeld voor drie en een halfjaar, maar werd enkele maanden geleden verlengd tot in Kepler bevindt zich op een afstand van 64 miljoen kilometer van de aarde. Vanaf onze planeet gezien in de sterrenbeelden Zwaan en Lier. Zo ziet de tekenaar de ruimtetelescoop aan het werk Ontzettend jammer, want de Kepler was speciaal gelanceerd om aardachtige planeten in het heelal op te sporen. Sinds zijn lancering in 2009 heeft de 450 miljoen euro kostende Kepler al 132 planeten rond andere sterren ontdekt. Daarnaast nog eens ruim 2700 hemellichamen die echt nader onderzocht moeten worden. Geheel onverwachts komt dit probleem ook weer niet. In juli 2012 liet de eerste van de vier wielen het al afweten. Dat vormde toen geen probleem, want met drie kon het ook goed blijven functioneren. Ze werden zelfs een keer tien dagen stilgezet, zodat de smeer die nodig is om het wiel soepel te laten draaien, zich weer helemaal zou verdelen. Helaas dat gebeurde niet en het wiel begon alsmaar stroever te draaien. Slijtage op bepaalde plekken is kennelijk het probleem. Twee wielen van de vier zijn nu onbruikbaar. Technici geven de moed nog niet op en gaan door met hun pogingen. Dat gebeurt o.a. door het wiel zowel linksom als rechtsom te laten draaien en te versnellen. Op die manier trachten zij de weerstand te breken. Tot dusver nog tevergeefs. Een mogelijkheid is ook nog gebruik te maken van de stuurraketjes. Maar daarmee is het Kepler in de testhal voordat het gelanceerd werd Pagina 23

24 IJSHALO'S ROND DE ZON In de meeste gevallen zien we een of twee halo's om de zon. Onlangs, op 6 mei 2013, fotografeerde een Amerikaan er maar liefst zes tegelijk. Heel bijzonder dus. Wat zijn halo's? Het zijn lichtgevende bogen en of ringen rond de zon. Vele lijken op een stukje regenboog. De kleuren kunnen opvallend fel zijn. Schitterend om te zien. Ze ontstaan doordat het zonlicht verstrooid wordt in de ijskristallen in dunne hoge wolken. NOORDERLICHT OP 7 MEI 2013 Een inwoner in Michegan (V.S.) was op 7 mei 2013 getuige van schitterend noorderlicht (aurora) aan het firmament. Een fantastisch mooi gezicht. Daarbij had hij ook een passende omgeving gekozen: bomen op de voorgrond en op de achtergrond is het meer Superior te zien. Duidelijk schitteren de sterren aan het uitspansel. Deze fotograaf had ook wel alle geluk aan zijn zijde in deze maanloze nacht. Helaas krijgen wij op onze breedtegraad dit mooie natuurverschijnsel maar heel zelden te zien. Pagina 24

25 FILAMENTEN OP DE ZON Op 9 mei 2013 vielen op de westelijke rand van de zon hele fraaie filamenten op. Ze waren enkele dagen te zien en bereikten een maximale hoogte van kilometer. Zulke zonnevlammen volgen de magnetische lijnen van de zon. Deze opname is van NASA's Solar Dynamics Observatory. RINGVORMIGE ZONSVERDUISTERING In Australië, Nieuw-Zeeland en een deel van Indonesië konden de bewoners genieten van een ringvormige zonsverduistering in de vroege ochtend van 10 mei. De Maan stond te ver van de aarde voor een totale zonsverduistering. Vandaar die lichtende ring rond de zwarte plek (de Maan dus). Nu werd 95% van de zon door de Maan bedekt. Pagina 25

26 MINERALEN OP DE MAAN Zeldzame mineralen die zijn aangetroffen op het maanoppervlak lijken toch afkomstig te kunnen zijn uit de ruimte. Dat betekent dat er mogelijk ook restjes oude aardkorst vindbaar zijn op de maan. Tot nu toe werd verondersteld dat projectielen na een inslag op de maan verdampen door de enorme warmte en druk die tijdens deze inslag ontstaat, of dat de minuscule restanten heel ver weggeslingerd worden. Uit de nabootsingen door een Amerikaans en Chinees onderzoeksteam blijkt echter dat dit bij inslagen met een relatief lage snelheid niet het geval hoeft te zijn, Het gaat hierbij om snelheden lager dan 12 kilometer per seconde - nog altijd ruim kilometer per uur. Wanneer een uit de ruimte afkomstig object met die snelheid op het maanoppervlak knalt, vallen de resten terug in de krater, hebben onderzoekers berekend. Bij ongeveer een kwart van de asteroïden die op de maan zijn ingeslagen, is dit het geval. De nieuwe theorie verklaart de aanwezigheid van flinke hoeveelheden bijzondere mineralen die tijdens de laatste onbemande maanmissies zijn aangetroffen. Het gaat hier onder meer om spinel en olinine. Mogelijk zijn de aangetroffen mineralen ook afkomstig van onze planeet. Best mogelijk dat er nog miljoenen jaren oude aardmaterialen op de maan te vinden zijn. UPDATE KOMEET ISON: ACTIVITEIT IS WAT AFGENOMEN Vanaf de Gemini-sterrenwacht op Hawaï is een reeks opnamen gemaakt van komeet ISON (officiële aanduiding C/2012 S1), die eind november ongezond dicht langs de zon zal scheren. De Gemini-opnamen tonen de ontwikkeling van de komeet tussen februari en mei van dit jaar. vervolgens een heldere verschijning aan onze hemel zal worden, is echter nog zeer onzeker. Opname van komeet ISON, op 4 mei 2013 gemaakt met de Gemini-telescoop op Hawaï. (Gemini Observatory/AURA) Een eerste analyse van de Gemini-gegevens laat zien dat de komeet, die voor het eerst de binnenste regionen van het zonnestelsel betreedt, de afgelopen maand wat tot rust is gekomen. Dat kan erop wijzen dat zijn eerdere activiteit vooral te danken is geweest aan het in gasvorm overgaan van een dunne 'rijp-laag' van vluchtige stoffen. Het is denkbaar dat het ijs daaronder uit stoffen bestaat die minder snel verdampen. Nu komeet ISON zo langzamerhand het punt begint te bereiken dat ook bevroren water in dampvorm overgaat, zou zijn activiteit weer kunnen toenemen. De meeste kometen ontwikkelen immers pas een staart van betekenis als ze zich ongeveer 450 miljoen kilometer van de zon bevinden. Komeet ISON was dat betreft nogal voorlijk: hij bereikt die afstand pas begin juli, maar heeft allang een staart. Hoewel zijn afstand tot zon en aarde momenteel nog erg groot is, vertoont komeet ISON al flinke activiteit. Er ontsnapt veel stof en gas van het ongeveer vijf kilometer grote, ijsachtige hemellichaam, dat ook al een duidelijke 'staart' heeft ontwikkeld. Of hij zijn ontmoeting met de zon kan overleven en Pagina 26

27 EEN ASTEROIDE IN EEN BAAN OM DE AARDE BRENGEN Dat klinkt science-fictionachtig. Of hebben we hier weer te maken met plannen van een Amerikaans bedrijf die volop in de picture wil komen? Immers de laatste jaren komen steeds meer bedrijven met plannen, die geweldig klinken maar voorlopig nog heel lang niet uitvoerbaar zijn. Technisch niet mogelijk met de huidige middelen of er hangt een prijskaartje aan dat niet op te brengen is. Een asteroïde in een baan om de aarde brengen is volgens het bedrijf Gump wel degelijk op korte termijn mogelijk. Eigenaar David Gump vertelde dat zijn bedrijf in 2015 een ruimtescheepje van slechts 25 kilo naar een kleine ruimtekei wil sturen om die vervolgens een half jaar lang eromheen te laten draaien om op deze manier die uitvoerig te bestuderen. Eventueel kunnen er monsters van genomen worden. Dat gebeurt dan wel van een erg kleine asteroïde met een doorsnede van enkele meters. Van zulke kleintjes weten we helemaal niets. Foto's en bodemmonsters zijn dus erg welkom. Dat plan moet dan in 2018 helemaal uitgevoerd zijn. In 2020 wil Deep Space Industries een eigen raket lanceren uitgerust met een grijpinstallatie. Bij aankomst van zo'n rotsblok moet die vastgepakt worden en vervolgens in een baan om de aarde gebracht worden. Dan kan de mijnbouw ervan beginnen. Alleen al de hoeveelheid water zou zeer goed van pas komen voor de bemanning van het ISS. Daarbij wordt dan vanuit gegaan dat er grote hoeveelheden ijs erop aanwezig is. En wat voor brandstoffen bevatten die asteroïden mogelijk? Misschien wel die waarmee de geostationaire kunstmanen bijgevuld kunnen worden en daardoor weer bruikbaar worden of nog veel langer in bedrijf kunnen blijven. Daarover wordt wel gesproken maar lijkt vooralsnog weinig reëel. Veel waarschijnlijker lijkt het kunnen gebruiken van de aanwezige metalen en mineralen. Een gemiddelde asteroïde bestaat voor 10 tot 30 procent uit die metalen en mineralen. Mijnbouw op grote schaal van deze hemellichamen zal in de toekomst best wel gebeuren, maar dan zijn er toch wel weer enkele tientallen jaren verstreken. Het lijkt op het eerste gezicht heel simpel, maar in werkelijkheid veel minder. Pagina 27

28 NOG EEN SCIENCE-FICTION VERHAAL: MARS ONE Science-fiction verhalen blijven het altijd (nog steeds) goed doen. Dromen over reizen in de ruimte is wat de mens heel graag doet, wetende dat het voor hem of haar het toch bij dromen zal blijven. En wat is er mooier dan dromen over het niet bereikbare? Toch fantastisch te dromen over een hoofdprijs van enkele tientallen miljoenen euro's die je gewonnen hebt, over een droomhuis in een tropisch land enz.? Als dat toch eens zou kunnen... En wat te denken over een ruimtevlucht, of een vlucht naar een andere planeet? Fantastisch toch?! In dromen lukt alles, is alles mogelijk. Zelfs een ruimtevlucht naar Mars. Zelfs een stapje verdergaan, zelf al met de voorbereidingen beginnen. Dan heb je tenminste al iets in eigen hand. Ergens aan beginnen is geen kunst, maar het uitvoeren wel. In heel veel gevallen eindigen die plannen zoals het een nachtkaars vergaat. Half april vond er in New York het startschot plaats om mensen enthousiast te maken voor een bemande reis naar Mars. Dat moet wel letterlijk genomen worden, want terugkeren is er niet bij. Een klein groepje mensen verlaat de aarde in het jaar X, vliegt vervolgens naar de rode planeet, laat daar een aantal modules een zachte landing maken om er vervolgens zelf in af te dalen om er te wonen en te werken. Kortom, ze gaan erheen, verblijven daar en ze zullen er ook sterven. Iedereen kan zich voor deze reis, genaamd Mars One, inschrijven als je maar tenminste 18 jaar oud bent. Worden ze na een langdurige selectie uitverkoren, dan breekt er een lange tijd van wachten aan. Volgens de initiatiefnemer, de Nederlander Bas Lansdorp, minstens tien jaar. Heel optimistisch gedacht. Als dat plan uitgevoerd gaat worden, zullen er beslist wel meerdere tientallen jaren verstreken zijn. Hoe groot is dan nog het enthousiasme? Kunnen of willen ze hun partner, hun kinderen en hun kleinkinderen, dan nog wel missen? Zijn ze dan nog wel in leven? En hoe is het dan met hun lichamelijke en geestelijke gezondheid gesteld? Over de kosten ligt de initiatiefnemer evenmin wakker. Zoals het nu begroot is dan staat er op het prijskaartje zes miljard dollar. Uit ervaring met andere grote projecten, weten we dat het bedrag nog flink zal stijgen. Hoe hij denkt dat te financieren? Daar denkt hij heel luchtjes over. Via een mediaspektakel over de gehele wereld en tv-betalingen. Mocht deze marsmissie echt serieus van de grond komen, dan zal het inderdaad een geweldige publiciteit opleveren. Die beginnen al bij de voorrondes. Alleen die al zullen zijn bankrekening voor de komma aardig wat cijfers laten zien. Voorselecties zullen nodig zijn, want volgens Lansdorp hebben zich in een zeer korte tijd al enkele tienduizenden ingeschreven. De uitverkorenen zullen in 7 maanden de rode planeet bereiken. Tijdens hun reis zullen dag en nacht camera's op hen gericht zijn. Geen centje privacy. Op Mars zullen zij na korte of lange tijd sterven. Een terugkeer is namelijk onmogelijk, ook al is de heimwee nog zo groot. Heel anders is dat bij een al eerder gelanceerd plan. Ook een prive-onderneming. Die ruimtevaarders vliegen naar Mars, en na een rondje om de planeet gedraaid te hebben, keren ze terug naar de aarde om er veilig te landen. Zo, en nu is het wachten op de volgende fantast(en). Pagina 28

29 WAT ER AAN DE STERRENHEMEL TE ZIEN IS IN DE PERIODE VAN 6 JUNI TOT EN MET 30 JUNI 2013 MERCURIUS In het sterrenbeeld Tweelingen is deze planeet in de eerste helft van juni zichtbaar. Kijk na zonsondergang in noordwestelijke richting laag boven de horizon. Het gebruik van een verrekijker is aan te raden. VENUS Als een heldere avondster boven de noordwestelijke horizon aan te treffen. Gaat ongeveer anderhalf uur na de zon onder. Venus staat in het sterrenbeeld Tweelingen, maar tegen het einde van de maand in het sterrenbeeld Kreeft. MARS Komt vlak voor de zon op, maar zal heel moeilijk te vinden zijn. Wie wil, kan het met een verrekijker proberen laag boven de horizon. JUPITER Bevindt zich achter de zon en is dus niet te zien. SATURNUS Deze planeet met zijn ringen is 's avonds tot ver na middernacht aan de sterrenhemel te zien in het sterrenbeeld Maagd. Maar pas op dat je de planeet niet verwart met Spica de helderste ster van dit sterrenbeeld, die er redelijk dichtbij staat. URANUS Is 's ochtends zo'n drie tot vier uur (einde van de maand) boven de oostzuidoostelijke horizon te zien in het sterrenbeeld Vissen. Het gebruik van een goede verrekijker is wel raadzaam. NEPTUNUS Met een sterrenkijker na middernacht en de rest van de nacht in het sterrenbeeld Waterman te vinden. VAN DAG TOT DAG 10 juni: Rechtsboven de maansikkel is Venus te vinden. 11 juni: Iets boven de Maan treffen we Mercurius aan. 12 juni: Maan Titan bereikt de grootste westelijke afstand tot Saturnus. 14 juni: Rechtboven de maansikkel zien we Regulus, de helderste ster van Leeuw. 18: Iets boven de Maan treffen we Spica aan, de helderste ster van het sterrenbeeld Maagd. 19 juni: Rechtsboven de Maan prijkt Saturnus. 20 juni: Maan Titan bereikt de grootste afstand ten oosten van Saturnus. 20 juni: Iets onder Venus kunnen we Mercurius vinden. Kijk tenminste met een verrekijker tegen uur. 21 juni: Te 7.04 uur begint de astronomische zomer. Vandaag dus de langste dag en de kortste nacht. 22 juni: Onder de Maan is Antares te zien, de helderste ster van Schorpioen. 27 juni: Einde van de bedekking van een sterretje van Steenbok. Dat sterretje komt tevoorschijn achter de donkere kant van de Maan te 3.45 uur. Een kleine sterrenkijker heb je wel nodig om dit te kunnen zien. 28 juni: Maan Titan bereikt de grootste westelijke afstand tot Saturnus. 'VALLENDE STERREN' We zullen tot eind juni moeten wachten voordat we weer een meteorenzwerm kunnen zien. Dan verschijnen de Juni-Bootiden. Erg boeiend zijn ze niet en met de Volle Maan aan de hemel zal het beslist tegenvallen. MAANFASEN Nieuwe Maan Eerste Kwartier Volle Maan Laatste Kwartier 08 juni 16 juni 23 juni 30 juni DE ZON OPKOMST ONDERGANG 05 juni 5.22 uur uur 15 juni 5.18 uur uur 25 juni 5.20 uur uur 30 juni 5.23 uur uur Pagina 29

30 OPEN DAG LUCHTMACHT Op vrijdagmiddag 14 juni houdt de Luchtmacht op vliegbasis Volkel een open dag voor familie, personeel en buurtbewoners. Op zaterdag 15 juni is het publiek de hele dag welkom. Er worden diverse vliegshows gegeven en demonstraties. De toegang is GRATIS. Onze vereniging is daar ook met een stand aanwezig en we hopen daar heel veel leden te mogen begroeten. ACTIVITEITEN KERNEN NIJMEGEN Bijeenkomst op vrijdagavond 21 juni bespreking nieuwtjes - waterraketten - bespreking project - bespreking excursie - wat verder ter tafel komt Aanvang: uur Einde: uur UDEN Bijeenkomst op vrijdagavond 21 juni 2013 Gezamenlijke bijeenkomst met kern Veldhoven in Eindhoven. - bespreking nieuwtjes - project tentoonstelling Ons Zonnestelsel - bespreking excursie - Wat verder ter tafel komt Aanvang: uur Einde: uur WUBBO OCKELS IS ERNSTIG ZIEK De 67-jarige Nederlandse ruimtevaarder Wubbo Ockels is ernstig ziek. Dat nieuws sloeg op 29 mei in als een bom toen het werd bekend gemaakt. Opnieuw had de kanker toegeslagen. Enkele jaren geleden (2008) stelden de doktoren vast dat hij aan een agressieve vorm van nierkanker leed. In eerste instantie werd hij succesvol behandeld en geopereerd en leken er geen uitzaaiingen te hebben plaatsgevonden. Toch kan dat wel gebeurd zijn, maar die worden dan pas na enkele jaren zichtbaar. Helaas, bleek dat wel het geval te zijn en wel naar de longen. Wubbo wordt momenteel in ziekenhuizen zowel in Amsterdam als in Houston behandeld. Het is afwachten of die behandelingen aanslaan. Maar dan nog heeft hij maar maximaal een tot twee jaren te leven, zoals hij zelf vertelde. Van 30 oktober tot 6 november 1985 maakte Wubbo een ruimtevlucht aan boord van space shuttle Challenger. Wij wensen ons erelid alle sterkte toe in zijn strijd tegen deze vreselijke vijand. VELDHOVEN Bijeenkomst op vrijdagavond 21 juni 2013 Gezamenlijke bijeenkomst met kern Uden in Eindhoven - bespreking nieuwtjes - project tentoonstelling Ons Zonnestelsel - bespreking excursie - Wat verder ter tafel komt Aanvang: uur Einde: uur De volgende ASTRUIM verschijnt op 30 juni 2013 Pagina 30

31 BORSTBEELD VOOR RUIMTEVAARDER LODEWIJK VAN DEN BERG Van 29 april tot 6 mei maakte Lodewijk van den berg als eerste Nederlander een ruimtevlucht. Aan boord van space shuttle Challenger draaide hij ongeveer 100 rondjes om de aarde en verbleef daarbij ruim 168 uur in de ruimte. onthullen. Daarvoor was hij speciaal uit de V.S. gekomen. Lodewijk van den Berg poseert hier met zijn vrouw naast zijn borstbeeld Zijn ruimtevlucht werd grotendeels door de Nederlandse pers doodgezwegen. Hij had immers toen de Amerikaanse nationaliteit en Wubbo Ockels die enkele maanden later een ruimtevlucht maakte, moest daardoor onze nationale ruimteheld worden. Maar Lodewijk moest in die tijd wel de Amerikaanse nationaliteit aannemen, maar in zijn hart bleef en voelde hij zich Nederlander. Dat is tot op de dag van vandaag zo gebleven. Hij komt nog steeds regelmatig in Nederland, beter gezegd in Sluiskil. Daar is hij geboren en groeide hij op. Later studeerde hij in Delft. Met zijn specialiteit, studie over kristalgroei, kon hij in Nederland vrijwel niets en dus verhuisde hij naar de V.S. In ASTRUIM van juni 1985 werd destijds ruime aandacht aan zijn vlucht besteed. Kort daarna gingen wij met een groep leden naar een lezing in Sluiskil. Het was een geweldige belevenis, die wij nimmer zullen vergeten. Waarom Lodewijk van den Berg in 1985 doodgezwegen moest worden, zal wel met politiek te maken hebben. Maar de inwoners uit het Zeeuwse Sluiskil zijn hem niet vergeten. Op 31 mei mocht hij tezamen met zijn vrouw een borstbeeld van hemzelf Het borstbeeld met een kleine informatie plaque Voor de schoolkinderen in Sluiskil was het ook een speciale dag. Lodewijk van den Berg bezocht opnieuw de school, waarop hij vroeger leerling was geweest. Natuurlijk nam hij de tijd om over zijn ruimtevlucht te vertellen en vragen van de kinderen te beantwoorden. Die leerlingen waren maar wat trots op zijn aanwezigheid. Voor de Zeeuwen bestaat geen enkele twijfel: Lodewijk van den Berg is de eerste echte Nederlandse ruimtevaarder. Pagina 31

32