Brahms romantisch vioolconcert

Transcriptie

1 vrijdag 4 november t/m zondag 6 november Brahms romantisch vioolconcert Antonello Manacorda dirigent Baiba Skride viool

2 vrijdag 4 november t/m zondag 6 november Antonello Manacorda dirigent Baiba Skride viool PROGRAMMA Johannes Brahms ( ) Vioolconcert in D opus 77 Allegro non troppo Adagio Allegro giocoso, ma non troppo vivace Poco più presto Pauze Symfonie nr. 4 in e opus 98 Allegro non troppo Andante moderato Allegro giocoso Allegro energico e passionato Johannes Brahms

3 BIOGRAFIE Antonello Manacorda In november 2009 stond Antonello Manacorda voor het eerst voor Het Gelders Orkest. Een gepassioneerde Italiaan met een gedrevenheid die indruk maakte op de musici en het publiek. Twee jaar en vier schitterende programma s later kon hij zich chef-dirigent noemen van Het Gelders Orkest. Manacorda studeerde aanvankelijk viool, bij onder anderen Herman Krebbers in Amsterdam. In 1997 richtte hij met Claudio Abbado en enkele andere leden van het Gustav Mahler Jugend Orchester het Mahler Chamber Orchestra op, waar hij als concertmeester optrad. In 2002 besloot hij zich op het dirigeren toe te leggen en volgde twee jaar lessen bij Jorma Panula. In 2006 volgde zijn eerste vaste verbintenis als chef-dirigent bij het ensemble I Pomeriggi Musicali in Milaan. Hier oogstte hij veel lof voor zijn creatieve en intelligente programmering. In september 2010 werd Manacorda benoemd tot chef-dirigent van de Kammerakademie Potsdam, waar hij nog steeds aan verbonden is. Daarnaast trad hij als gast op bij een groot aantal orkesten waaronder het BBC Philharmonic Orchestra, het Mozarteumorchester Salzburg en het Sidney Symphony Orchestra. Op operagebied maakte hij naam bij theaters als De Munt in Brussel, La Fenice in Venetië en de Komische Oper Berlin. Ook op cd is Manacorda veelvuldig te beluisteren. Nog onlangs kwam zijn opname uit van de Vierde symfonie van Mahler met Het Gelders Orkest die Luister treffend omschreef: Deze cd is een uitstekende gelegenheid om duidelijk te maken dat Nederland ook buiten de Randstad uitstekende orkesten heeft. Antonello Manacorda

4 BIOGRAFIE Baiba Skride Baiba Skride verbaasde de wereld met haar overtuigende winst tijdens de befaamde Koningin Elisabethwedstrijd in Brussel in Het opende voor haar talloze deuren van grote concertzalen in de wereld, zoals het Wiener Konzerthaus en het Amsterdamse Concertgebouw. De afgelopen jaren concerteerde zij met gerenommeerde orkesten als het Boston Symphony Orchestra, het London Philharmonic Orchestra en de Berliner Philharmoniker, waar zij dirigenten als Neeme Järvi, Jukka-Pekka Saraste en Yannick Nézet-Séguin ontmoette. Afgelopen seizoen maakte zij haar debuut bij het Koninklijk Concertgebouworkest. In september 2013 trad zij voor het eerst op bij Het Gelders Orkest. De uit Letland afkomstige Baiba Skride komt uit een zeer muzikale familie, waar zij ook beroepsmatig warme contacten mee heeft. Met haar pianospelende zuster Lauma vormt zij al lange tijd een duo voor wie de Deense componist Hans Abrahamsen een Dubbelconcert voor viool, piano en orkest componeerde. Haar andere zuster Linda speelt altviool en samen met andere musici treden zij regelmatig in diverse bezettingen op. Inmiddels heeft de violiste diverse cd s op haar naam staan waaronder een opname met Lauma Skride gevuld met kamermuziek. De cd met de vioolconcerten van Szymanowski leverde haar de Preis der Deutschen Schallplattenkritik op. Baiba Skride

5 TOELICHTING Ik ben bang dat jij niet vrijpostig genoeg bent Brahms Vioolconcert zou aanvankelijk vier delen hebben, maar Brahms schrapte de twee middelste en verving ze door een nieuw Adagio dat vooruit lijkt te wijzen naar de Sapphische Ode van En hij bracht een hommage aan de Oostenrijks-Hongaarse violist Joseph Joachim voor wie hij het concert schreef: de finale kreeg het karakter van een Hongaars getint zigeunerrondo. Heden ten dage wordt het niet ten onrechte beschouwd als een van de belangrijkste en populairste soloconcerten voor viool uit de Romantiek. Dat laat onverlet dat niet alle tijdgenoten van Brahms even enthousiast waren over zijn jongste compositie. Dat de altijd zuinige dirigent Hans von Bülow opmerkte dat Brahms in zijn verbeeldingskracht maar op halve kracht gezeild had was misschien te verwachten, maar opmerkelijk genoeg klonk er ook kritiek uit Brahms directe omgeving. Zo was Josef Hellmesberger van mening dat het concert tegen de viool geschreven was in plaats van voor het instrument en beschouwde muziekcriticus Eduard Hanslick het werk als een van Brahms minder geslaagde stukken. En ook het publiek gaf zich niet meteen gewonnen. Brahms componeerde zijn Vioolconcert in de zomer van 1878, toen hij verbleef aan de idyllische Wörthersee. Juist om te voorkomen dat het concert tegen het instrument geschreven zou worden, betrok hij van meet af aan Joachim zeer nauw bij het scheppingsproces. Uit hun correspondentie blijkt dat Brahms Joachim stimuleerde om met alternatieven te komen als bepaalde passages wellicht iets minder violistisch lagen: Voor elke ossia (alternatieve versie) zou ik heel dankbaar zijn. Ik zou het met een mindere violist dan jij door moeten lopen, omdat ik bang ben dat jij niet vrijpostig en streng genoeg Joseph Joachim bent. Zelfs na de première van het Vioolconcert op

6 1 januari 1879 met Brahms als dirigent en Joachim als solist bleven beiden nog maanden aan het werk sleutelen. In een brief van 22 juni ten slotte verzucht Brahms: Je zult er wel voor oppassen om nog een concert te vragen? Het scheelt iets dat het concert jouw naam draagt, en jij dus voor de vioolpartij een beetje verantwoordelijk bent. Pas geleidelijk aan verwierf het concert de reputatie die het heden ten dage bezit. Overigens zouden Brahms en Joachim ook later nog samenwerken, en wel bij het Dubbelconcert voor viool en cello: dat diende zelfs als verzoening nadat de twee een tijdje op minder goede voet hadden gestaan, toen Brahms na Joachims scheiding partij had getrokken voor diens ex. Als ik me zou kunnen voorstellen dat ik dit stuk zelf zou hebben geschreven... Brahms Vierde symfonie is onmiskenbaar geworteld in een lange traditie. Op het moment dat hij Bachs Chaconne voor viool solo had gearrangeerd voor piano, schreef Brahms: Als ik me zou voorstellen dat ik dit stuk zelf zou hebben geschreven, ingegeven zou hebben gekregen, dan was ik ongetwijfeld gek geworden van opwinding en verwarring. Zo n chaconne was in feite een variatievorm boven een bepaald bas- of harmonisch gegeven. Wellicht gaf Brahms bewondering voor Bachs Chaconne hem in om zijn Vierde symfonie te besluiten met zo n variatiereeks. Brahms had rond 1880 voor Von Bülow een deel van Bachs cantate Nach dir, Herr, verlanget mich (BWV 150) gespeeld. Volgens ooggetuige Siegfried Ochs speelde Brahms eerst de bas van de afsluitende chaconne en vervolgens de chaconne in haar geheel, maar Von Bülow luisterde hier met slechts koude bewondering naar. Bij die gelegenheid had Brahms opgemerkt: Wat zou je denken van het idee om op ditzelfde thema eens een symfoniedeel te Hans von Bülow

7 schrijven? Maar het is te zwaar, te rechtlijnig. Ik zou het op de een of andere manier chromatisch moeten aanpassen. Enkele jaren later kon de componist nonchalant aan dezelfde Von Bülow melden dat hij een paar entr actes had liggen wat men gewoonlijk samen een symfonie noemt. Hij was er de zomers van 1884 en 1885 mee zoet geweest, tijdens zijn verblijf in Mürzzuschlag. Inderdaad baseerde hij een deel van de symfonie op het gegeven van Bach. Hij veranderde er slechts een kleinigheid aan: hij bracht één chromatische alteratie aan en breidde het basgegeven ietwat uit. De dertig variaties op dit gegeven besluiten op monumentale wijze Brahms symfonische oeuvre. Heb je het geduld mijn finale uit te zitten? Hoe zeer Brahms twijfelde aan zijn Vierde symfonie, blijkt uit de wijze waarop hij commentaar leverde bij het manuscript dat hij stuurde aan vriendin Elisabeth von Herzogenberg: Ik vraag me af of je het geduld hebt om de finale uit te zitten. Brahms twijfels waren ongegrond, want de symfonie kreeg bij haar première op 25 oktober 1885 in Meiningen een positief onthaal en werd vervolgens uitgevoerd in Frankfurt, Essen en Wuppertal-Elberfeld. Meteen daarna hoorde ook Nederland haar, want dat najaar klonk ze in Utrecht, Amsterdam en Den Haag. En in de zomer van 1886 maakte ook Wenen kennis met het werk, maar daar was de ontvangst minder enthousiast. Een modernist als Hugo Wolf oordeelde zelfs: De kunst van het componeren zonder ideeën heeft in Brahms zijn allerbeste vertegenwoordiger gevonden Johannes Brahms Frits de Haen

8 Binnenkort in de concertzaal Nieuwsgierig wat er binnenkort speelt? Op vindt u het hele jaarprogramma. Inclusief biografieën en een uitgebreide toelichting op de te spelen stukken. Doric String Quartet Kamermuziek ARNHEM Koepelkerk, 7 november Mahlers Eerste symfonie ENSCHEDE Muziekcentrum, 9 november APELDOORN Orpheus, 12 november ZWOLLE De Spiegel, 13 november NIJMEGEN De Vereeniging, 17 november ENSCHEDE Muziekcentrum, 18 november ARNHEM Stadhuishal, 19 november Remy van Kesteren DOETINCHEM Amphion, 1 december NIJMEGEN De Vereeniging, 2 december ARNHEM Eusebiuskerk, 3 december Kaarten bestellen? Telefoon info@hetgeldersorkest.nl