KONINKLIJK CONCERTGEBOUWORKEST

Transcriptie

1 KONINKLIJK CONCERTGEBOUWORKEST concertprogramma 20, 21 en 23 april 2017 Iván Fischer dirigent Jörgen van Rijen trombone Béla Bartók Hongaarse schetsen (Magyar képek), Sz. 97 (1931) Een avond in het dorp Berendans Melodie Een beetje dronken Varkenshoedersdans James MacMillan 1959 Tromboneconcert (2016) wereldpremière; geschreven in opdracht van het Koninklijk Concertgebouworkest, de Koninklijke Filharmonie van Vlaanderen, het Orchestre de la Suisse Romande, Oulu Sinfonia, het Philharmonisches Orchester des Staatstheater Cottbus en het Dallas Symphony Orchestra pauze Antonín Dvořák Symfonie nr. 7 in d kl.t., op. 70 ( ) Allegro maestoso Poco adagio Scherzo: Vivace Poco meno mosso Finale: Allegro vervolg op pagina 2 1

2 begin van de pauze ca uur resp uur einde van het concert ca uur resp uur Het concert van vrijdag 23 april wordt live uitgezonden door NPO Radio 4. op TOELICHTING BARTîK: HONGAARSE SCHETSEN Nadat de vader van de zevenjarige Béla Bartók op jonge leeftijd stierf, verhuisde het gezin met grote regelmaat naar verschillende streken in het grote Hongaarse rijk, op zoek naar werk voor moeder en goede scholing voor de kinderen. Vanuit Poszony (nu Bratislava in Slowakije) bezocht Bartók als tiener het conservatorium in Wenen, waar hem onmiddellijk een beurs aangeboden werd. Hij koos echter voor Boedapest, waar hij piano en compositie studeerde en onder de indruk raakte van componisten als Franz Liszt, Richard Wagner en Richard Strauss. Zijn interesse in volksmuziek ontstond na zijn studie, op het platteland van Slowakije in de zomer van Met zijn vriend Zoltán Kodály begon hij dat jaar met het verzamelen van volksmelodieën. Vanaf die tijd trok Bartók er elk jaar in de zomer op uit met zijn Edison fonograaf. Zelfs toen in augustus 1919 Roemeense soldaten zijn huis bezetten, kon hij het niet laten hen te laten zingen en hun melodieën op te schrijven. In de winter speelde hij de wasrollen af, noteerde en ordende hij de muziek en studeerde hij Roemeens en Slowaaks. Componeren deed hij voornamelijk s nachts. Tussen 1908 en 1911 schreef hij een groot aantal korte werken voor piano solo, zijn stijl werd sterk beïnvloed door de volksmuziek. Aan het begin van de grote depressie kon het gezin Bartók de eindjes maar met grote moeite aan elkaar knopen en Bartók besloot in 1931 een aantal van zijn meest populaire pianocomposities uit deze vroege periode te orkestreren onder de titel Hongaarse schetsen. Over de Berendans schreef hij in 1928 vanuit Amerika aan zijn moeder: De muziek maakt hier tot nu toe iedereen aan het lachen. Het is de verklanking van een beer die danst naar het lied van zijn temmer en gromt op het slaan van de trommel. De Varkenshoeders- 2

3 dans was in 1908 een van de eerste composities waarin Bartók putte uit zijn volksmuziekcollectie. MACMILLAN: TROMBONECONCERT Het katholieke geloof speelt een belangrijke rol in de muziek van Sir James MacMillan, net als zijn Schotse achtergrond. Zo ook in het trombone concert dat hij componeerde op verzoek van Jörgen van Rijen, solo trombonist van het Koninklijk Concertgebouworkest. Aan het begin van dit eendelige werk klinkt een thema van zeven noten in drie verschillende toonhoogtes, alsof de muziek uit een hogere wereld tot ons komt. In de langzame opening herhaalt dit heilige thema zich in verschillende verschijningsvormen. De belangrijkste tegenstem is de hoge, expressieve melodie van de trombone. Deze melodie daalt af naar het normale bereik van de trombone, terwijl de begeleiding steeds onrustiger wordt. De passage mondt uit in een dansante, scherzo-achtige variatie op het openingsthema. Deze markante ritmische passage komt abrupt tot stilstand als de langzame tegenstemmen uit de opening terugkomen in de fluitpartij. Nu neemt een nieuw dansritme de muziek over, met de vloeiende bewegingen van een wals, opnieuw een variatie op de openingsmelodie. Beetje bij beetje wordt de breekbare elegan tie ondermijnd door snelle, gehaaste bewegingen in de lage instrumenten. De puls wordt steeds sneller, paniek breekt uit; tot een vierstemmig trombone-ensemble de rust laat terugkeren. Niet voor lang, want al snel raast de muziek weer voort onder het loeien van een sirene. Het vierstemmige kwartet dat eerder in de trombones klonk wordt nu vertolkt door altviolen: de aankondiging van het langzame deel van het concert. Wat begint met het karakter van een hymne, ontwikkelt zich tot een kamermuziekachtig gesprek tussen de solo trombone, een hoorn en twee cello s. De componist geeft hierbij aanwijzingen als delicaat en van ver, expressief en verdrietig. Aan het eind van deze passage klinkt een nieuwe, etherische versie van het openingsthema, de brug naar de laatste dansante passage met opdringerige strijkers en een virtuoze trombone. De slotcadens is niet zoals gebruikelijk voor de solo trombonist alleen, maar is eerder een half geïmproviseerd gesprek tussen de vier trombonisten. Een kort slot brengt de hymne achtige sfeer terug. Het concert is gecomponeerd ter nagedachtenis aan Sara Maria MacMillan, kleindochter van de 3

4 James MacMillan, foto: Philip Gatward 4

5 componist. Zij overleed begin ˇ DVORçK: SYMFONIE NR. 7 Muziek speelde in Antonin Dvořáks jeugd op het Boheemse platteland een belangrijke rol; bijna iedereen speelde wel zither, trompet of viool. Bij de Tsjechische Opera in Praag was Dvořák getuige van de eerste opera s van Bedřich Smetana, wat zijn liefde voor Tsjechische muziek deed opbloeien. Hij hechtte bovendien zeer aan zijn Tsjechi sche identiteit: een uitnodiging om lid te worden van de German Artists Club in Londen weigerde hij beleefd en met zijn uitgever Simrock maakte hij ruzie over de Duitse afkorting Anton van zijn naam op de partituren. Toen in 1884 een groep anti-habsburgse Hongaarse Tsjechen vanuit Boedapest per trein een bezoek bracht aan Praag voor een festival in het Nationaal Theater (een politiek getinte mani festatie), volgde Dvořák met belangstelling het wel en wee van de treinreizigers. In juni van dat jaar had hij juist een bijzonder eervolle opdracht gekregen van de London Philharmonic Society om een symfonie te componeren bij zijn benoeming als erelid. Boven het hoofdthema van het eerste deel schreef hij in het manuscript: Dit thema kwam in mij op toen de ceremoniële trein uit Pest in 1884 arriveerde op het station. En toch liet Dvořák juist voor deze symfonie de gewoonte los om uit de hem zo dierbare Slavische folklore te putten. Misschien was het omdat zijn goede vriend Johannes Brahms ervan uitging dat deze symfonie vast heel anders zou worden dan de voorgaande. Misschien dacht hij dat hij zich voor deze gelegenheid van een meer internationale muzikale taal moest bedienen. Het publiek bij de première op 22 april 1885 in St. James Hall gedirigeerd door Dvořák zelf was enthousiast. Een Londense criticus vond de symfonie zelfs beter dan de muziek van Brahms. Een triomftocht door Europa volgde, maar het zou nog tot 1925 duren voordat de muziek voor het eerst in Het Concertgebouw zou klinken. Een criticus van de Maasbode betwijfelde daags na het concert onder leiding van Pierre Monteux of Dvořáks symfonische werk voor alle komende tijden bewaard kan worden. Het Koninklijk Concertgebouworkest bewees zijn ongelijk: het speelde de symfonie inmiddels 75 maal. Carine Alders 5

6 BIOGRAFIE IVçN FISCHER, DIRIGENT Iván Fischer studeerde piano, viool, cello en compositie in Boedapest. Hij vervolgde zijn opleiding in Wenen met lessen orkestdirectie van Hans Swarovsky. Daarop was hij twee seizoenen lang assistent van Nikolaus Harnoncourt. In 1983 richtte Iván Fischer het Boedapest Festival Orkest op en hij boekte met dit gezelschap, waar hij nog steeds chef-dirigent van is, sindsdien veel succes. Sinds augustus 2012 is Iván Fischer bovendien chef-dirigent van het Konzerthaus Berlin en het Konzerthaus orchester. Als gastdirigent concerteert hij met de belangrijkste orkesten, waaronder zeer regelmatig met het Koninklijk Concertgebouworkest, waar hij al in 1987 debuteerde. Iván Fischer bekleedde in het verleden posten als music director van Kent Opera en principal conductor van het National Symphony Orchestra in Washington. Hij is oprichter van diverse festivals, waaronder het Boedapest Mahlerfeest, en bereikte met door hem geïnitieerde openluchtconcerten in Boedapest tienduizenden mensen. In 2006 kreeg hij de Kossuth Prijs, de meest prestigieuze Hongaarse cultuurprijs, in 2013 werd hem het erelidmaatschap van de Royal Academy of Music in Londen toegekend en in 2015 ontving hij de Abu Dhabi Festival Award. Iván Fischer is ook componist; zijn werk werd gespeeld in onder meer Duitsland, Oostenrijk, Nederland en de Verenigde Staten. In 2013 en 2014 leidde Iván Fischer het Concert gebouworkest in alle symfonieën van Beethoven, een cyclus die in april 2015 werd herhaald in Luxemburg en Seoul. Afgelopen seizoen leidde hij twee van vier concertprogramma s rond Bach en Brahms, en in januari 2016 stond hij voor het Concertgebouworkest met werken van Mozart en Beethoven. J RGEN VAN RIJEN, TROMBONE Naast zijn werk als solo trombonist van het Koninklijk Concert gebouworkest is Jörgen van Rijen een veelgevraagd solist, onder andere bij het Rotterdams Philharmonisch Orkest, het BBC Symphony Orchestra, het Tsjechisch Philharmonisch Orkest en het Residentie Orkest. Hij studeerde bij George Wiegel aan het Rotterdams Conservatorium summa cum laude af. Verder studeerde hij bij Michel Becquet in Lyon, waar hij ook baroktrombone 6

7 studeerde bij Daniel Lassalle. Daarnaast volgde hij lessen en master classes bij autoriteiten als Christian Lindberg, Joseph Alessi, fagottist Brian Pollard en cellist Anner Bijlsma. Er zijn veel nieuwe werken voor hem gecomponeerd, onder andere door Theo Verbey, Martijn Padding, Jacob ter Veldhuis en Jan van Vlijmen. In 2012 soleerde Jörgen van Rijen in de wereldpremière van Kalevi Aho s Tromboneconcert. Jörgen van Rijen maakt sinds 2007 deel uit van het Lucerne Festival Orchestra. Hij doceert aan het Conservatorium van Amsterdam en aan de Royal Academy of Music in Londen. Verder is hij actief als kamermusicus bij onder andere het New Trombone Collective, koperkwintet Brass United en muzikantencollectief Splendor. In 2004 ontving hij de Nederlandse Muziekprijs en in 2006 een Borletti- Buitoni Trust Award. Tijdens de inter nationale trombone concoursen van Guebwiller en Toulon won hij de eerste prijs. Eerder trad Jörgen van Rijen als solist op met het Concert gebouworkest in 2001, 2004, 2007, tijdens het Familieconcert in 2011 en in het AAA Festival pop art in juni PRELUDIUM Dit concertprogramma is een uitgave van Preludium, het programmablad van Het Concertgebouw en het Koninklijk Concertgebouworkest. In Preludium vindt u toelichtingen op concerten die deze maand plaatsvinden, aangevuld met biografieën, achtergrondartikelen, interviews en het laatste nieuws rondom Gebouw en Orkest. Het blad verschijnt tien keer per jaar en is verkrijgbaar aan de kassa van Het Concertgebouw en in Het Concertgebouw Café. Op de middag of avond van een concert vindt u Preludium ook in de entreehal, bij de garderobe en bij de koffie balies. Liever online? Op kunt u kiezen voor onbeperkt toegang tot digitale concertprogramma s die u kunt downloaden als pdf en gemakkelijk kunt printen. Bezoekt u regelmatig Het Concertgebouw? Misschien is een jaarabonnement op Preludium dan iets voor u. U ontvangt Preludium dan maandelijks gedurende de rest van het concertseizoen en kunt daarbij ook kiezen voor 7

8 onbeperkt toegang tot digitale concertprogramma s. Als u nu een abonnement afsluit krijgt u de eerste twee nummers gratis. 8