za 20 mei 2017 Klassieke Meesterwerken uur Noord Nederlands Orkest Antony Hermus dirigent Alexander Gavrylyuk piano Leo van Doeselaar orgel

Transcriptie

1 za 20 mei 2017 Klassieke Meesterwerken uur Noord Nederlands Orkest Antony Hermus dirigent Alexander Gavrylyuk piano Leo van Doeselaar orgel JOHAN WAGENAAR Ouverture Cyrano de Bergerac, op. 23 (1905) SERGE RACHMANINOFF Rapsodie op een thema van Paganini, op. 43 (1934) voor piano en orkest Introduction: Allegro vivace Variatie 1 (Précédente) Thema: L istesso tempo Variatie 2: L istesso tempo Variatie 3: L istesso tempo Variatie 4: Più vivo Variatie 5: Tempo precedente Variatie 6: L istesso tempo Variatie 7: Meno mosso, a tempo moderato Variatie 8: Tempo I Variatie 9: L istesso tempo Variatie 10: Poco marcato Variatie 11: Moderato Variatie 12: Tempo di minuetto Variatie 13: Allegro Variatie 14: L istesso tempo Variatie 15: Più vivo scherzando Variatie 16: Allegretto Variatie 17: Allegretto Variatie 18: Andante cantabile Variatie 19: L istesso tempo Variatie 20: Un poco più vivo Variatie 21: Un poco più vivo Variatie 22: Un poco più vivo (Alla breve) Variatie 23: L istesso tempo Variatie 24: A tempo un poco meno mosso pauze vervolg op pagina 2 1

2 CAMILLE SAINT-SAËNS Derde symfonie in c kl.t., op. 78 (1886) Orgelsymfonie Adagio Allegro molto Poco adagio Allegro molto Presto Maestoso Allegro begin van de pauze ca uur einde van het concert ca uur TOELICHTING WAGENAAR: OUVERTURE CYRANO DE BERGERAC In 1907 ontspon zich een discussie naar aanleiding van de publicatie van het laatste deel van de Geschiedenis van het Nederlandsche volk van P.J. Blok. In zijn bespreking van de diverse kunstvormen in de Nederlandse samenleving beweerde deze Leidse historicus dat muziek niet in staat is nationale eigenschappen te bezitten. Tot degenen die het daarmee niet eens waren behoorde de componist Johan Wagenaar. Hij wees op onder meer de voorkeur voor scherpe ritmes en stoere melodieën en het gevoel voor het gemoedelijke en humoristische in de Nederlandse muziek. Daarmee gaf hij meteen enkele opvallende kwaliteiten in zijn eigen werk prijs. Als conservatoriumdirecteur in successievelijk Utrecht en Den Haag, organist van de Utrechtse Domkerk, koordirigent en compositieleraar was Wagenaar een persoon van gewicht. Daarnaast zag hij kans een niet bescheiden, maar rijk geschakeerd, fantasierijk oeuvre te componeren, met onder meer een groot aantal koorwerken. Opvallend daarbij is het vrijwel ontbreken van grote traditionele vormen als de symfonie, het strijkkwartet, het soloconcert, de sonate et cetera. Zijn eerste grote succes, de cantate De schipbreuk, gebaseerd op nonsensrijmen van De Schoolmeester, maakte het Nederlandse muziekpubliek meteen duidelijk dat Johan Wagenaar moeilijk binnen een traditie viel te plaatsen. Terwijl men zich in die tijd in Nederland meer thuis voelde bij Johannes Brahms werd hij meer aangetrokken door componisten met een rijk klankenpalet als Hector Berlioz en Richard Strauss. Het was een selectie uit die orkestwerken waarmee het Koninklijk Concertgebouworkest en zijn toenmalige chef-dirigent Riccardo Chailly ruim twintig jaar geleden via een cd een belangrijke bijdrage leverden 2

3 Karikatuur van Nicolò Paganini; Whittall Collection, Library of Congress 3

4 aan de hernieuwde belangstelling voor Wagenaars muziek. Van die composities wordt de Ouverture Cyrano de Bergerac het meest gespeeld. De componist heeft verklaard dat hij niet de intentie had in dit stuk de inhoud van de gelijknamige comédie héroïque van Edmond Rostand weer te geven. Het is de hoofdpersoon, de officier en dichter zelf, die hier wordt uitgebeeld door middel van zeven thema s die de verschillende karaktertrekken van Cyrano representeren. Om met Wagenaar te spreken: De zeven karakteristieke thema s heldenmoed, liefde, poëzie, blijmoedigheid, ridderlijkheid, humor en satire dienen louter als aanduidingen zonder meer ( ). De sterk contrasterende thema s worden na elkaar geïntroduceerd alvorens ze in een levendige dialoog verwikkeld raken. Voor de onmiddellijk na het joviale begin optredende grote, lyrische melodie, die de onbaatzuchtige liefde van Cyrano voor Roxane uitbeeldt, had Berlioz zich niet hoeven schamen. Aad van der Ven RACHMANINOFF: RAPSODIE OP EEN THEMA VAN PAGANINI Het spelen van covers is een gewoonte in de jazz- en popwereld, maar het is bepaald niet nieuw. Eeuwen geleden al imiteerden muzikanten elkaar, maakten ze gebruik van elkaars melodische vondsten, breidden ze bestaande muziek uit en veranderden ze de bezetting naar believen. De opkomst van uitgevers- en auteursrechten heeft die gewoonte nogal ingedamd, maar het schrijven van variaties over een pakkend gegeven van een andere componist is van alle tijden. De violist Nicolò Paganini je kunt hem het eerste echte podiumbeest noemen verbijsterde zo n tweehonderd jaar geleden zijn publiek met zelfgeschreven vioolstukken, zó hels moeilijk dat ze gecomponeerd leken te zijn door de duivel zelf althans volgens sommigen. Eentje daarvan heeft zo n pakkende melodie dat vele latere componisten ermee aan de haal zijn gegaan, onder wie Serge Rachmaninoff. Rachmaninoff was zelf een duivelskunstenaar als pianist dan en componeerde zijn beste muziek voor piano, al dan niet met orkest. Hij groeide op in het oude, tsaristische Rusland en vluchtte voor de Revolutie van 1917 naar het Westen. Uiteindelijk vestigde hij zich in Amerika waar hij in zijn levensonderhoud voorzag door middel van afmattende concerttournees. Vaak introduceerde hij daarbij eigen composities en altijd weer kwam dezelfde reactie: geweldige pia- 4

5 nist, achterhaalde muziek. Inderdaad bleef Rachmaninoff altijd schrijven in een hoogromantische (en zeer Russische) stijl die velen in de jaren 1930 hopeloos ouderwets vonden. Achteraf hebben die Amerikaanse critici moeten toegeven dat heel wat Hollywood-filmmuziek zwaar beïnvloed is door Rachmaninoffs smachtende muzikale taal. Met de Paganini-variaties echter boekte hij meteen een daverend succes en niet alleen omdat dat basisthema van Paganini niet stuk kan. Rachmaninoff maakt het zich volkomen eigen: hij onderwerpt het aan grillige metamorfoses, speelt het in spiegelbeeld en rekt het uit, met een caleidoscopisch effect. Tevens vlecht hij er een autobiografisch elementje in: halverwege het werk citeert hij het gregoriaanse kerklied Dies irae ( Dag des Oordeels ), een motief dat in bijna al zijn composities wel ergens verstopt zit, als een soort bezwering van onheil. Hier hielp het hem: zijn tanende carrière als componist kreeg door dit werk een nieuwe impuls. Michiel Cleij SAINT-SAËNS: ORGELSYMFONIE Camille Saint-Saëns had heel wat pijlen op zijn boog. Hij wist het een en ander over astronomie, archeologie en filosofie, schreef toneelstukken en gedichten en onderscheidde zich uiteraard op zijn echte vakgebied: de muziek. Als klein jongetje liet hij al volop zien dat hij piano kon spelen én kon componeren. Naar eigen zeggen leefde hij in muziek zoals een vis in het water en componeerde hij zoals een appelboom appels voortbrengt. In zijn betrekkelijk lange leven produceerde hij inderdaad heel wat muzikale fruitmanden met uiteenlopende, door de zon gerijpte vruchten. Saint-Saëns was een uitstekend vakman, die zich liet inspireren door de klassieke meesters en streefde naar helderheid in zijn elegante en toegankelijke muziek. De beroemdste werken van de conservatieve Fransman zijn ongetwijfeld zijn Carnaval des animaux, de Danse macabre en de Derde symfonie in c klein. Saint-Saëns schreef de symfonie in 1886 voor de Londense Philharmonic Society en beschouwde die zelf als zijn beste compositie: Hiermee heb ik alles gegeven wat ik kon geven. Een werk als dit zal ik nooit meer schrijven. Saint- Saëns excelleerde niet alleen op de piano maar ook op het orgel en in deze symfonie geeft hij beide instrumenten een plaats; de duidelijke aanwezigheid van een majestueus symfonisch orgel zorgde ervoor dat het werk nu be- 5

6 kend is als de Orgelsymfonie. Officieel heeft de symfonie twee delen volgens Saint-Saëns om eindeloze herhalingen te vermijden maar eigenlijk zijn het er gewoon vier: een introductie, het eerste deel, een scherzo en een finale. In feite is er maar één hoofdthema, dat in allerlei varianten in de hele symfonie opduikt. Dit thema doet enigszins denken aan het aloude gregoriaanse Dies irae-motief. Saint-Saëns droeg de symfonie op aan Franz Liszt, die in zijn Pianosonate in b klein ook al had laten horen dat je met één thema een indrukwekkend bouwwerk kon maken. Toen Charles Gounod de Orgelsymfonie had gehoord, noemde hij Saint- Saëns bewonderend le Beethoven français. Dirk Luijmes BIOGRAFIE NOORD NEDERLANDS ORKEST Het Noord Nederlands Orkest bestaat sinds 1862 en is daarmee Nederlands langst bestaande professionele orkest. Het gezelschap brengt symfonische muziek tot leven in de drie noordelijke provincies, met zo n 120 concerten per seizoen: in concertzalen, in de openlucht, tijdens festivals en voor scholen. Ook treedt het op op podia elders in het land, zoals De Doelen in Rotterdam en Het Concertgebouw. Het repertoire bevat naast klassieke muziek ook hedendaagse composities en crossovers met popmuziek. Er is een nauwe samenwerking met diverse andere kunstinstellingen, het Prins Claus Conservatorium in Groningen en de conservatoria van Amsterdam en Den Haag. Stefan Asbury (chef-dirigent tot eind 2014/15) is honorair dirigent, Antony Hermus is vaste gastdirigent en Michel Tabachnik dirigent emeritus. Daarnaast werkte het orkest bijvoorbeeld met Jan Willem de Vriend, Michail Jurowski en Stefan Vladar. Onder de internationale solisten met wie het orkest optrad zijn Diana Damrau, Eva-Maria Westbroek, Daniel Hope, Shlomo Mintz, Laurie Anderson en Steve Vai. De vorige optredens van het Noord Nederlands Orkest in Het Concertgebouw waren in november Symfonic Echoes of Queen en op Valentijnsdag Classics at the Movies met presentator Eric Corton. Op 28 mei aanstaande speelt het orkest Mahlers Eerste symfonie (de versie inclusief Blumine) in Het Zondagochtend Concert. 6

7 ANTONY HERMUS, DIRIGENT Antony Hermus is vaste gastdirigent van het Noord Nederlands Orkest. Hij studeerde in Tilburg piano bij Jacques de Tiège en orkestdirectie bij Jac van Steen en Georg Fritzsch. In 2003 verwierf hij de positie van Generalmusikdirektor van de Duitse stad Hagen, waarmee hij muzikaal directeur werd van het operahuis en chef-dirigent van het Philharmonisches Orchester Hagen. Van 2009 tot 2015 bekleedde hij een vergelijkbare positie in Dessau, waar hij onder meer successen vierde met zijn eerste vertolking van Wagners Der Ring des Nibelungen. Antony Hermus bouwde ook als gastdirigent een grote naam op. Hij werd geëngageerd door bijvoorbeeld de Komische Oper Berlin, de Opéra National de Paris, de Nederlandse Reisopera, de Bochumer Symphoniker, het Philharmonia Orchestra, het Rotterdams Philharmonisch Orkest en het Taipei Symfonieorkest. Als orkesttrainer bij uitstek is Antony Hermus als dirigent en artistiek adviseur verbonden aan het Nationaal Jeugd Orkest. Hij leidde ook een aantal cd-opnamen: zo verscheen in 2016 een album met drie symfonische gedichten van Alphons Diepenbrock door de Bamberger Symphoniker. In Het Concertgebouw stond de dirigent eerder op de bok bij het Nederlands Philharmonisch Orkest, defilharmonie Antwerpen, het Radio Filharmonisch Orkest en het Koninklijk Concertgebouworkest. ALEXANDER GAVRYLYUK, PIANO Alexander Gavrylyuk is afkomstig uit Oekraïne, begon zijn pianostudie toen hij zeven was en maakte twee jaar later zijn professionele debuut. Hij was winnaar van het Horowitz Internationaal Piano Concours in Kiev en het Japanse Hamamatsu Piano Concours en viel in 2005 meervoudig in de prijzen tijdens de Arthur Rubinstein International Piano Master Competition in Tel Aviv. Sindsdien werd hij als solist uitgenodigd door gezelschappen als de New York en de Los Angeles Philharmonic, het Russisch Nationaal Orkest, het Filharmonisch Orkest van Seoul, de Stuttgarter Philharmoniker, het Bournemouth Symphony Orchestra en het Royal Scottish National Orchestra. Voor het geven van recitals reisde de pianist vorig seizoen naar onder meer New York, Minneapolis, Londen, Toulouse en Sydney. In 2009 debuteerde hij in de serie Meesterpianisten en soleerde hij bij het Nederlands Philharmonisch Orkest. Een jaar later was hij voor het eerst te gast bij het Koninklijk Concertgebouworkest, waar hij in 2013 en 2014 terugkeerde. De pianist soleerde in de Grote Zaal ook bij Amsterdam Sinfonietta 7

8 en het Radio Filharmonisch Orkest, en verzorgde er in maart 2016 een duorecital met Janine Jansen. Volgende maand speelt Alexander Gavrylyuk met het Koninklijk Concertgebouworkest in het Eerste pianoconcert van Prokofjev. Preludium publiceert in juni een interview met de pianist. LEO VAN DOESELAAR, ORGEL Leo van Doeselaar is organist, pianist en fortepianist. Binnen zijn veelzijdige muziekpraktijk houdt hij zich bezig met enkele eeuwen muzikaal repertoire. Als titulair organist van Het Concertgebouw trad hij in de Grote Zaal als solist op met vele bekende orkesten en ensembles, onder leiding van dirigenten als Mariss Jansons, Charles Dutoit, Ingo Metzmacher en Riccardo Chailly. Met laatstgenoemde dirigent en het Koninklijk Concertgebouworkest werkte Leo van Doeselaar bijvoorbeeld mee aan een opname van Hindemiths Kammermusik Nr. 7. Deze cd werd bekroond met een Grammy Award. Voor een opname van alle klavierwerken van Jan Pieterszoon Sweelinck, waar Leo van Doeselaar als organist van de Pieterskerk in Leiden bij betrokken was, kreeg hij zowel een Deutsche Schallplattenpreis als een Edison. Op het Maarschalkerweerdorgel van Het Concertgebouw geeft Leo van Doeselaar jaarlijks een solorecital als onderdeel van de Robeco SummerNights. Naast zijn solocarrière vormt Leo van Doeselaar al dertig jaar een duo met Wyneke Jordans. Het tweetal speelt op zowel historisch als modern instrumentarium en nam muziek op van onder anderen Schubert, Ravel en Stravinsky. Leo van Doeselaar geeft bovendien les aan de Universität der Künste Berlin. PRELUDIUM Dit concertprogramma is een uitgave van Preludium, het programmablad van Het Concertgebouw en het Koninklijk Concertgebouworkest. In Preludium vindt u toelichtingen op concerten, biografieën, achtergrondartikelen, interviews en het laatste nieuws rondom Gebouw en Orkest. Het blad verschijnt tien keer per jaar en is verkrijgbaar aan de kassa van Het Concertgebouw en in Het Concertgebouw Café. Op de middag of avond van een concert vindt u Preludium ook in de entreehal, bij de garderobe en bij de koffie balies. Alle concertprogramma's uit Preludium zijn ook digitaal verkrijgbaar. Bekijk de diverse abonnementsvormen op 8