Hoofstuk 22: Plaaslike gesondheidsprobleme Sleutelwoorde: simptome vloeistof aansteeklik

Transcriptie

1 Hoofstuk 22: Plaaslike gesondheidsprobleme Sleutelwoorde: simptome vloeistof aansteeklik ontlasting Tuberkulose en diarree tekens, aanduiders iets wat vloeibaar is versprei van een persoon na 'n ander, oordraagbaar afvalstowwe uit jou maag Gesondheidsprobleme is oral om ons. As ons weet wat om te doen, kan ons keer dat kieme van die een persoon na 'n ander oorgedra word. Tuberkulose (TB) Baie mense sterf elke jaar aan tuberkulose, maar dit is 'n siekte wat genees kan word. Die siekte ontwikkel stadig. Dit is belangrik om die tekens van tuberkulose te ken en dit vroeg te behandel. Dit kan baie maklik van een persoon na 'n ander oorgedra word. Wat is die simptome van tuberkulose? Iemand hoef nie al die simptome te hê om tuberkulose te hê nie. Die simptome is: 'n hoes wat baie lank aanhou swakker en maerder word soos die weke verbygaan moeg voel wil nie eet nie sweet in die nag. Bl 2 van 15 LV PSW Graad 5 (Kw4) Hoofstuk 22 Wat is die behandeling vir tuberkulose? Mense wat dink hulle het TB moet na 'n kliniek gaan. Van die persoon se spoeg sal ondersoek word om te kyk of daar tuberkulose-bakterieë is. Soms word daar 'n X-straal van die borskas geneem. As die persoon TB het, kry hy/sy pille om dit te behandel -dit moet elke dag vir minstens ses maande gedrink word -soms selfs vir twee jaar. Soms hou persone met tuberkulose op om die pille te drink omdat hulle beter voel. Dit is gevaarlik, want die tuberkulose-bakterieë is nog nie dood nie -die persoon kan weer siek word, en dan word die bakteriee weerstandig teen die medisyne. (Gaan dit nie so maklik regkry om die bakterieë 'n tweede keer dood te maak nie.) Hoe kan ons keer dat ons tuberkulose kry? Die BCG-inenting voorkom die siekte. Geïnfekteerde persone moet hul monde bedek wanneer hulle hoes, en mag nooit op die grond spoeg nie. As iemand in 'n huis tuberkulose het, moet almal in daardie huis vir tuberkulose getoets word. Indien moontlik moet die persoon met tuberkulose apart van die ander slaap Bl 1 van 15 LV PSW Graad 5 (Kw4) Hoofstuk 22

2 Simptome van diarree Molefi is siek -sy maag kramp en hy moet kort-kort toilet toe gaan. Elke keer wat hy toilet toe gaan, is sy ontlasting loperig en ruik dit anders as 'n normale stoelgang. Molefi het diarree -dit word veroorsaak deur kieme wat die liggaam deur die persoon se mond binnegaan. In baie plekke veroorsaak diarree die dood van groot getalle babas en klein kindertjies. Die hoofoorsaak vir hierdie kindersterftes is omdat hulle ontwater (dehidreer) voordat hulle by die kliniek of dokter uitkom. Om te ontwater beteken dat jy nie genoeg vloeistof in jou liggaam het om dit behoorlik te laat werk nie. Wanneer iemand ontwater, is hulle mond droog, en skei hulle min of geen urine uit nie. Wanneer hulle gedehidreer is, is hulle oë diep in hul oogkaste weggesak, het hulle geen trane nie en verloor hul vel sy rekbaarheid. Hoe om diarree te behandel Die belangrikste behandeling vir diarree is om water in die liggaam terug te sit. Die beste manier is om 'n spesiale drankie met water, suiker en sout te maak. Die water vervang die verlore vloeistof, die sout vervang die soute wat die liggaam verloor het, en die suiker help om die sout en water te absorbeer. Sodra ontwatering begin, moet die siek persoon dadelik iets kry om te drink. 'n Kind moet een glas water drink vir elke waterige stoelgang wat hy het, en 'n volwassene twee glase. Gee die drankie stadig, een teelepel elke vyf minute. Gebruik water wat gekook en afgekoel is om die drankie te maak. Hoe om gesonheidsprobleme te oorkom Die beste manier om te voorkom dat ons deur kieme van mense om ons geinfekteer (aangesteek) word, is om ons eie weerstand op te bou: deur gesond te eet, genoeg oefening en sonlig te kry, en genoeg te rus. Dit is ook goed om teen verskillende siektes ingeënt te word. Om so skoon moontlik te bly, soos om gereeld met genoeg water en seep te was, kan ook baie aansteeklike siektes voorkom. As jy jou hande deeglik was met genoeg seep, veral nadat jy die toilet gebruik het en voordat jy eet, sal miljoene kieme vernietig word. Bedek jou neus en mond met 'n sakdoek of lap wanneer jy nies of hoes. Onthou om nooit op die grond te spoeg nie. Hou vlieë weg van kos af en moenie kos eet wat sleggeraak het nie. Begrawe of verbrand vullis wat nie gereeld verwyder word nie. Sorg virjou liggaam wanneer jy 'n aansteeklike siekte het Wanneer jy 'n aansteeklike siekte het, is dit baie belangrik om in die bed te bly en te rus sodat jou liggaam die kieme wat jou aanval, kan beveg. 'n Dokter of die kliniek kan vir jou medisyne gee om jou te help om die siekte te beveg of jou beter te laat voel. Beheer aansteeklike siektes Wetenskaplikes bestudeer kieme en hoe hulle mense aansteek. Vandag affekteer sekere siektes mense nie so erg soos lank gelede nie. Daar is maniere waarop wetenskaplikes dit reggekry het om van die gevaarlike kieme te beheer, bv. melk word gepasteuriseer of gekook om die kieme wat diarree veroorsaak, dood te maak; al die melk wat 'n mens in winkels koop, is reeds gepasteuriseer. Die probleem van malaria en geelkoors in baie dele van die wereld is opgelos deur die gebruik van chemiese stowwe om muskiete en ander insekte wat siektes veroorsaak, dood te maak. Entstowwe word op jong kinders gebruik om hulle teen waterpokkies, masels en polio te beskerm: dit het hierdie siektes baie skaars gemaak. Antibiotikas kan siektes genees wat mense voorheen doodgemaak het. Dit kan ook gekeer word voordat hulle na ander mense versprei. Bl 3 van 15 LV PSW Graad 5 (Kw4) Hoofstuk 22 Bl 4 van 15 LV PSW Graad 5 (Kw4) Hoofstuk 22

3 Oorsake van gesondheidsprobleme, simptome en behandeling Lug Verkoues, hoes, griep en tuberkulose is siektes wat deur die lug versprei word. Die kieme word versprei wanneer die siek persoon hoes of nies. Waar baie mense dig opmekaar woon, versprei die siektes vinnig van een persoon na 'n ander deur die lug. Water Cholera, disenterie en tifus is siektes wat die ingewande aantas en word deur water versprei. Bilharzia word ook deur water versprei. Kieme kan saam met die urine en ontlasting in die water beland. As die water nie behandel word nie en mense drink dit, word hierdie siektes na die mense se liggaam versprei. Blokkiesraaisel Voedsel Insekte 3 Siektes word ook deur voedsel versprei. Voedsel (kos) word besmet as dit gewas word in water wat kieme bevat, as dit aangeraak word deur hande wat besmet is met kieme van ontlasting, as vuil messe gebruik word om die kos te sny, as vlieë op die kos beland, of as dit aangeraak word deur hande met besmette sere daarop. Kos moet altyd goed gaargemaak word. Hande moet voor die tyd gewas word en moet altyd skoon wees wanneer ons kos voorberei. Insekte versprei baie siektes. Muskiete versprei geelkoors en malaria. Die tsetsevlieg versprei slaapsiekte. Vlieë versprei peste en tifus. Vlieë dra ook ontlasting op hul pote na kos oor as hulle daarop gaan sit. Daar is baie kieme in ontlasting. Die kos word besmet en wanneer mense dit eet, word hulle geïnfekteer. Siektes soos polio, tifus en voedselvergiftiging word op hierdie manier versprei. 4 Bl 5 van 15 LV PSW Graad 5 (Kw4) Hoofstuk 22 Af: 1. Tekens, aanduiders 2. Mense wat dink dat hulle tuberkulose het moet dadelik na 'n gesondheids- _ toe gaan. 3. Simptome van hierdie siekte is maagkrampe en loperige ontlasting. 4. _ word op jong kinders gebruik om hulle teen waterpokkies, masels en polio te beskerm. Dwars: 1. Een van die simptome van tuberkulose is dat jy _ en maerder word soos wat die weke verbygaan. 2. Die hoofoorsaak van kindersterftes is omdat hulle _ voordat hulle by 'n dokter of kliniek uitkom. 3. As jy hoes en dit hou baie lank aan, jy nie wil eet nie en heeltyd moeg voel, moet jy vir _ getoets word. 4. Om te voorkom dat jy dehidreer, is dit belangrik om genoeg _ in te neem. Bl 6 van 15 LV PSW Graad 5 (Kw4) Hoofstuk 22

4 Woordsoek a n e g r f r t y g y g v f t e w e e r s t a n d v f r t g r b w s t e r t d t d g h i r d g s o n l i g g g e t y u t e t a n g w u i v m e r d j y r y e d h a y k b h g e o p u g u t k n s t s m j l j k l p t j g j m e r a l k i m g t y a a n s t e e k l u p e l Bl 7 van 15 LV PSW Graad 5 (Kw4) Hoofstuk 22 i k e v g h i w e d w e r t t g b i o r o p s d o b g t y u m k o g e p a s t e u r i s e e r p t d v c d x k c v f t y u i Hoe om gesondheidsprobleme te voorkom: 1. Die beste manier om te voorkom dat ons deur kieme van ander mense om on aangesteek te word, is om ons eie _ op te bou. 2. Ons kan dit doen deur te eet. 3. Dit is ook belangrik om genoeg oefening en te kry, en genoeg te rus. 4. Om so skoon as moontlik te bly, kan ook help om siektes te voorkom. 5. Mens moet jou hande _ was nadat jy die toilet gebruik het, en voordat jy eet. 6. Bedek jou neus en mond met 'n _ wanneer jy nies of hoes. 7. Melk word of gekook om kieme dood te maak. 8. _ het siektes soos masels en polio baie skaars gemaak. Waar of Onwaar 1. Gesondheidsprobleme is oral om ons, maar as ons weet wat om te doen kan ons keer dat kieme van een persoon na 'n ander versprei. 2. Baie mense sterf jaarliks aan tuberkulose, omdat dit 'n siekte is wat nie genees kan word nie. 3. Jy moet al die simptome toon om te bewys jy het tuberkulose. 4. Diarree word veroorsaak deur kieme wat die liggaam deur die persoon se mond binnegaan. 5. Diarree veroorsaak die dood van groot getalle babas en klein kindertjies. 6. Die belangrikste behandeling vir diarree is om water in die liggaam terug te sit. 7. Die beste manier om te voorkom dat ons deur ander mense om ons se kieme aangesteek word, is om heeltemal van siek mense af weg te bly. 8. Wanneer jy 'n aansteeklike siekte het, is dit baie belangrik om in die bed te bly en te rus sodat jou liggaam die kieme wat jou aanval, kan beveg. 9. Melk wat in winkels gekoop word, moet steeds gekook word by die huis om die kieme dood te maak. 10. Verkoues, hoes, griep en tuberkulose is siektes wat deur water versprei word. Bl 8 van 15 LV PSW Graad 5 (Kw4) Hoofstuk 22 Waar Onwaar

5 Pas Kolum B by Kolom A Skryf net die LETTER uit Kolom B by die beskrywing in Kolom A in die antwoordkolom. Kolom A Kolom B 1. Tuberkulose A Hierdie inenting voorkom TB. 2. BCG-inenting B Tekens, aanduiders. 3. Diarree C Versprei van een persoon na 'n ander, oordraagbaar. 4. Dehidreer D Mense sterf jaarliks hieraan, maar dit is 'n siekte wat genees kan word. 5. Vloeistof E Versprei geelkoors en malaria. 6. Simptome F Jou liggaam het nie genoeg vloeistof om behoorlik te werk nie. 7. Water G Iets wat vloeibaar is. 8. Muskiete H Verkoues, hoes, griep en tuberkulose is siektes wat hierdeur versprei word. 9. Lug I Cholera, disenterie en tifus is siektes wat die ingewande aantas en word hierdeur versprei. 10. Aansteeklik J Jou maag kramp en jy moet gereeld toilet toe gaan. Vraag en antwoord 1. a) Kan tuberkulose genees word? b) Ontwikkel hierdie siekte vinnig of stadig? c) Gee drie simptome van tuberkulose: 2. a) Hoe word diarree veroorsaak? b) Wat is die hoofoorsaak van kindersterftes as gevolg van diarree? c) Hoe weet jy dat iemand ontwater is? 3. a) Hoe kan jy jou eie weerstand teen siektes opbou? b) Hoekom is dit belangrik om in die bed te bly as jy 'n aansteeklike siekte het? Bl 9 van 15 LV PSW Graad 5 (Kw4) Hoofstuk 22 Bl 10 van 15 LV PSW Graad 5 (Kw4) Hoofstuk 22

6 Blokkiesraaisel 1 S W A K K E R I 2 Bl 11 van 15 LV PSW Graad 5 (Kw4) Hoofstuk 22 3 D D E H I D R E E R M A N 2 P K R T 3 T U B E R K U L O S E O I E T M N O 4 E V L O E I S T O F W Af: E K 1. Tekens, aanduiders 2. Mense wat dink dat hulle tuberkulose het moet dadelik na 'n gesondheids- _ toe gaan. 3. Simptome van hierdie siekte is maagkrampe en loperige ontlasting. 4. _ word op jong kinders gebruik om hulle teen waterpokkies, masels en polio te beskerm. Dwars: 1. Een van die simptome van tuberkulose is dat jy _ en maerder word soos wat die weke verbygaan. 2. Die hoofoorsaak van kindersterftes is omdat hulle _ voordat hulle by 'n dokter of kliniek uitkom. 3. As jy hoes en dit hou baie lank aan, jy nie wil eet nie en heeltyd moeg voel, moet jy vir _ getoets word. 4. Om te voorkom dat jy dehidreer, is dit belangrik om genoeg _ in te neem. 4 S W E Woordsoek a n e g r f r t y g y g v f t e w e e r s t a n d v f r t g r b w s t e r t d t d g h i r d g s o n l i g g g e t y u t e t a n g w u i v m e r d j y r y e d h a y k b h g e o p u g u t k n s t s m j l j k l p t j g j m e r a l k i m g t y a a n s t e e k l u p e l Bl 12 van 15 LV PSW Graad 5 (Kw4) Hoofstuk 22 i k e v g h i w e d w e r t t g b i o r o p s d o b g t y u m k o g e p a s t e u r i s e e r p t d v c d x k c v f t y u i Hoe om gesondheidsprobleme te voorkom: 1. Die beste manier om te voorkom dat ons deur kieme van ander mense om on aangesteek te word, is om ons eie _ op te bou. 2. Ons kan dit doen deur te eet. 3. Dit is ook belangrik om genoeg oefening en te kry, en genoeg te rus. 4. Om so skoon as moontlik te bly, kan ook help om siektes te voorkom. 5. Mens moet jou hande _ was nadat jy die toilet gebruik het, en voordat jy eet. 6. Bedek jou neus en mond met 'n _ wanneer jy nies of hoes. 7. Melk word of gekook om kieme dood te maak. 8. _ het siektes soos masels en polio baie skaars gemaak.

7 Waar of Onwaar 1. Gesondheidsprobleme is oral om ons, maar as ons weet wat om te doen kan ons keer dat kieme van een persoon na 'n ander versprei. 2. Baie mense sterf jaarliks aan tuberkulose, omdat dit 'n siekte is wat nie genees kan word nie. 3. Jy moet al die simptome toon om te bewys jy het tuberkulose. 4. Diarree word veroorsaak deur kieme wat die liggaam deur die persoon se mond binnegaan. 5. Diarree veroorsaak die dood van groot getalle babas en klein kindertjies. 6. Die belangrikste behandeling vir diarree is om water in die liggaam terug te sit. 7. Die beste manier om te voorkom dat ons deur ander mense om ons se kieme aangesteek word, is om heeltemal van siek mense af weg te bly. 8. Wanneer jy 'n aansteeklike siekte het, is dit baie belangrik om in die bed te bly en te rus sodat jou liggaam die kieme wat jou aanval, kan beveg. 9. Melk wat in winkels gekoop word, moet steeds gekook word by die huis om die kieme dood te maak. 10. Verkoues, hoes, griep en tuberkulose is siektes wat deur water versprei word. Waar Onwaar Pas Kolum B by Kolom A Skryf net die LETTER uit Kolom B by die beskrywing in Kolom A in die antwoordkolom. Kolom A Kolom B 1. Tuberkulose D A Hierdie inenting voorkom TB. 2. BCG-inenting A B Tekens, aanduiders. 3. Diarree J C Versprei van een persoon na 'n ander, oordraagbaar. 4. Dehidreer F D Mense sterf jaarliks hieraan, maar dit is 'n siekte wat genees kan word. 5. Vloeistof G E Versprei geelkoors en malaria. 6. Simptome B F Jou liggaam het nie genoeg vloeistof om behoorlik te werk nie. 7. Water I G Iets wat vloeibaar is. 8. Muskiete E H Verkoues, hoes, griep en tuberkulose is siektes wat hierdeur versprei word. 9. Lug H I Cholera, disenterie en tifus is siektes wat die ingewande aantas en word hierdeur versprei. 10. Aansteeklik C J Jou maag kramp en jy moet gereeld toilet toe gaan. Bl 13 van 15 LV PSW Graad 5 (Kw4) Hoofstuk 22 Bl 14 van 15 LV PSW Graad 5 (Kw4) Hoofstuk 22

8 Vraag en antwoord 1. a) Kan tuberkulose genees word? Ja, as dit vroeg behandel word en jy gereeld die pille drink soos voorgeskryf. b) Ontwikkel hierdie siekte vinnig of stadig? Stadig. c) Gee drie simptome van tuberkulose: Hoes wat lank aanhou/moeg voel Word swakker en maerder/wil nie eet nie Sweet in die nag. 2. a) Hoe word diarree veroorsaak? Deur kieme wat die liggaam deur die persoon se mond binnegaan. b) Wat is die hoofoorsaak van kindersterftes as gevolg van diarree? Hulle ontwater voordat hulle by 'n kliniek of dokter kan uitkom. c) Hoe weet jy dat iemand ontwater is? Mond is droog, skei min of geen urine uit nie. 3. a) Hoe kan jy jou eie weerstand teen siektes opbou? Eet gesond, kry genoeg oefening en sonlig, en rus genoeg. b) Hoekom is dit belangrik om in die bed te bly as jy 'n aansteeklike siekte het? Jou liggaam moet kans kry om die kieme wat jou aanval, te beveg. Bl 15 van 15 LV PSW Graad 5 (Kw4) Hoofstuk 22

9 Hoofstuk 24: Die misbruik van middels Sleutelwoorde: onwettig verslaaf Soorte verdowingsmiddels Kafeien nie toegelaat nie, teen die wet kan nie ophou om iets te doen of gebruik nie Sjokolade, tee, koffie, Coke en energiedrankies, bevat almal kafeïen. Kafeïen kan 'n mens 'n kort opwelling van energie gee. Maar kafeïen kan ook gevaarlik wees. Te veel daarvan is sleg vir jou. Dit laat jou hart vinniger klop, en jou senuweeagtig en angstig laat voel. Alkohol Wanneer mense te veel drink, raak hul liggame nie vinnig genoeg van die etanol ontslae nie. Dit maak hulle deurmekaar of maak dit moeilik vir hulle om behoorlik te loop of te praat. Die etanol bly in hulle bloed en maak hulle siek. Sommige mense kry alkoholvergiftiging en moet hospitaal toe gaan. Sigarette Lank gelede was mense nie bewus van die gevare van rook nie. Vandag weet ons dat sigarette baie stowwe bevat, onder andere koolstofmonoksied, teer en nikotien. Hierdie stowwe word deur die mond en keel in die longe ingeasem. Nikotien is uiters verslawend. Onwettige verdowingsmiddels Niemand wat verdowingsmiddels gebruik beplan om verslaaf te word nie, maar dit gebeur met almal. Sommige middels is fisiek verslawend. Dit beteken die middel laat jou liggaam al meer daarvan wil hê. Ander middels is emosioneel of geestelik verslawend. Dit beteken mense raak so gewoond aan die gevoel wat hulle kry wanneer hulle dit gebruik, dat hulle dit al meer wil hê. Medikasie Medikasie of medisyne is ook dwelms (verdowingsmiddels). Dit word gebruik om mense beter te maak as hulle siek is. Medikasie is nuttig wanneer die regte hoeveelheid ingeneem word, en dit vir die regte tydsduur gedoen word. Sommige mense raak verslaaf aan medisyne. Sommige sportmense gebruik medikasie om hulle beter te laat presteer. Bl 2 van 12 LV PSW Graad 5 (Kw4) Hoofstuk 24 Tabak en alkohol Sigarette word gemaak van tabak wat nikotien bevat. Nikotien help mense om te ontspan. Mense drink alkohol om te ontspan en goed te voel. Alkohol bevat 'n giftige middel, etanol. Dit is wel wettig om hierdie middels te verkoop, maar slegs aan mense bo 'n sekere ouderdom. Onwettige verdowingsmiddels Sommige verdowingsmiddels, soos dagga, is onwettig. Die verkoop van produkte om verdowingsmiddels te maak: onwettig. Dwelms soos Ecstasy, kokaïen en heroïen, is onwettig en gevaarlik. Wanneer mense dit begin gebruik, is dit baie moeilik om te stop. Mense beland in die moeilikheid by die polisie wanneer hulle dit verkoop of gebruik. Bl 1 van 12 LV PSW Graad 5 (Kw4) Hoofstuk 24

10 Blokkiesraaisel Woordsoek e n e r g i e d r a n k i e s v g t y h j u i o p n o m n k w e r d r t y u i o p o s e e 3 v m r t y u e t a n o l e r r r e f b y n h u i o p s d g f 3 e d v g t e v w e r t t r i t v i n n i g e r b d d o t e g e k i o p p r m g j e f y r y r a u w u p s n y l r g g f u 4 d s y e y l l t u p f a u t i v i h r t b a g i u v c h g o Af: 1. Te veel kafeïen is sleg vir jou: dit laat jou hart vinniger klop en jy kan senuweeagtig en _ voel. 2. Sigarette bevat wat uiters verslawend is. 3. Jy kan nie ophou om iets te doen of te gebruik nie. 4. Dit word nie toegelaat nie, dit is teen die wet. Dwars: 1. Sjokolade, tee, koffie, Coke en energiedrankies bevat almal hierdie middel. 2. As jy te veel hiervan drink, raak jy deurmekaar, of dit raak moeilik om behoorlik te loop of praat. 3. _ bevat stowwe soos koolstofmonoksied, teer en nikotien. 4. Medisyne of _ is ook dwelms wat gebruik word om mense beter te maak as hulle siek is. g e b f v n a e m j b v j k j y v b h j u f i s i e k m k n 1. Sjokolade, tee, koffie, coke en bevat almal kafeïen. 2. Kafeïen kan mens 'n kort opwelling van gee. 3. Te veel kafeïen is sleg vir jou: dit laat jou hart klop. 4. Medisyne of _ is nuttig wanneer die regte hoeveelheid ingeneem word, en dit vir die regte tydsduur gedoen word. 5. Sommige mense raak aan medisyne. 6. Wanneer mense te veel drink raak hul liggame nie vinnig genoeg van die ontslae nie. 7. Sigarette bevat -monoksied, teer en nikotien. 8. Sommige verdowingsmiddels is verslawend, wat beteken die middel laat jou liggaam al meer daarvan wil hê. Bl 3 van 12 LV PSW Graad 5 (Kw4) Hoofstuk 24 Bl 4 van 12 LV PSW Graad 5 (Kw4) Hoofstuk 24

11 Waar of Onwaar Waar Onwaar 1. Kafeïen kan mens 'n kort opwelling van energie gee. 2. Kafeïen kan nie gevaarlik wees nie, mense gebruik dit elke dag. 3. Medikasie of medisyne is ook verdowingsmiddels. 4. Sommige medikasie kan sportmense beter laat presteer. 5. Die verkoop van verdowingsmiddels, of produkte om verdowingsmiddels te maak, is onwettig. 6. Kokaïen en heroïen is onwettig, maar nie so gevaarlik nie. 7. Dit is maklik om te stop as jy verdowingsmiddels gebruik. 8. Die etanol wat mens in alkohol kry bly in jou bloed en maak jou siek. 9. Party onwettige verdowingsmiddels is emosioneel, geestelik of fisiek verslawend. 10. Nikotien is sleg vir jou maar nie verslawend nie. Pas Kolum B by Kolom A Skryf net die LETTER uit Kolom B by die beskrywing in Kolom A in die antwoordkolom. Kolom A Kolom B 1. Kafeïen A Word gemaak van 'n sterk middel, nikotien, wat jou kan help om te ontspan, maar wat gevaarlik en verslawend is. 2. Medikasie B Giftige middel wat mens in alkohol kry; dit maak jou deurmekaar en jy kan sukkel om te loop of praat. 3. Sigarette C Ecstasy, kokaïen en heroïen: onwettig en gevaarlik. 4. Alkohol D Word saam met teer en nikotien in sigarette gevind. 5. Etanol E Nie toegelaat nie, teen die wet. Mense kom in die moeilikheid by die polisie wanneer hulle dit koop of gebruik 6. Dwelms F Verdowingsmiddels kan jou beter maak as jy siek is, solank jy dit in die regte hoeveelhede en vir die regte tydsduur gebruik. 7. Koolstofmonoksied G Uiters verslawende bestanddeel van sigarette. 8. Nikotien H Mense raak so gewoond aan die gevoel wat hulle kry as hulle die middels gebruik, dat hulle dit al meer wil hê. 9. Geestelike verslawing I Bier, wyn, vodka wat mense drink om te ontspan. 10. Onwettige verdowingsmiddels J Sjokolade, tee, koffie, Coke, energiedrankies. Bl 5 van 12 LV PSW Graad 5 (Kw4) Hoofstuk 24 Bl 6 van 12 LV PSW Graad 5 (Kw4) Hoofstuk 24

12 Vraag en antwoord 1. a) Noem vier produkte wat kafeïen bevat. Blokkiesraaisel K A F E I E N A L K O H O L N I N b) Wat kan kafeïen aan jou doen? c) Watter uitwerking kan te veel kafeïen vir jou inhou? G K W 3 S O V E T T E T I 3 S I G A R E T T E G E S I 2. a) Medikasie of medisyne is ook verdowingsmiddels. Wanneer is dit nuttig vir jou? N L G 4 M E D I K A S I E A F b) Waarvoor gebruik sportmense sekere medikasie? 3. a) Gee drie voorbeelde van dwelmmiddels. b) Is dit veilig en wettig om hierdie produkte te gebruik? Af: 1. Te veel kafeïen is sleg vir jou: dit laat jou hart vinniger klop en jy kan senuweeagtig en _ voel. 2. Sigarette bevat wat uiters verslawend is. 3. Jy kan nie ophou om iets te doen of te gebruik nie. 4. Dit word nie toegelaat nie, dit is teen die wet. c) Kan 'n mens maklik ophou om dit te gebruik? 4. a) Wat gebeur as jy te veel alkohol inneem? Dwars: 1. Sjokolade, tee, koffie, Coke en energiedrankies bevat almal hierdie middel. 2. As jy te veel hiervan drink, raak jy deurmekaar, of dit raak moeilik om behoorlik te loop of praat. 3. _ bevat stowwe soos koolstofmonoksied, teer en nikotien. 4. Medisyne of _ is ook dwelms wat gebruik word om mense beter te maak as hulle siek is. Bl 7 van 12 LV PSW Graad 5 (Kw4) Hoofstuk 24 Bl 8 van 12 LV PSW Graad 5 (Kw4) Hoofstuk 24

13 Woordsoek e n e r g i e d r a n k i e s v g t y h j u i o p n o m n k w e r d r t y u i o p o s e e v m r t y u e t a n o l e r r r e f b y n h u i o p s d g f e d v g t e v w e r t t r i t v i n n i g e r b d d o t e g e k i o p p r m g j e f y r y r a u w u p s n y l r g g f u d s y e y l l t u p f a u t i v i h r t b a g i u v c h g o g e b f v n a e m j b v j k j y v b h j u f i s i e k m k n Waar of Onwaar Waar Onwaar 1. Kafeïen kan mens 'n kort opwelling van energie gee. 2. Kafeïen kan nie gevaarlik wees nie, mense gebruik dit elke dag. 3. Medikasie of medisyne is ook verdowingsmiddels. 4. Sommige medikasie kan sportmense beter laat presteer. 5. Die verkoop van verdowingsmiddels, of produkte om verdowingsmiddels te maak, is onwettig. 6. Kokaïen en heroïen is onwettig, maar nie so gevaarlik nie. 7. Dit is maklik om te stop as jy verdowingsmiddels gebruik. 8. Die etanol wat mens in alkohol kry bly in jou bloed en maak jou siek. 9. Party onwettige verdowingsmiddels is emosioneel, geestelik of fisiek verslawend. 10. Nikotien is sleg vir jou maar nie verslawend nie. 1. Sjokolade, tee, koffie, coke en bevat almal kafeïen. 2. Kafeïen kan mens 'n kort opwelling van gee. 3. Te veel kafeïen is sleg vir jou: dit laat jou hart klop. 4. Medisyne of _ is nuttig wanneer die regte hoeveelheid ingeneem word, en dit vir die regte tydsduur gedoen word. 5. Sommige mense raak aan medisyne. 6. Wanneer mense te veel drink raak hul liggame nie vinnig genoeg van die ontslae nie. 7. Sigarette bevat -monoksied, teer en nikotien. 8. Sommige verdowingsmiddels is verslawend, wat beteken die middel laat jou liggaam al meer daarvan wil hê. Bl 9 van 12 LV PSW Graad 5 (Kw4) Hoofstuk 24 Bl 10 van 12 LV PSW Graad 5 (Kw4) Hoofstuk 24

14 Pas Kolum B by Kolom A Skryf net die LETTER uit Kolom B by die beskrywing in Kolom A in die antwoordkolom. Kolom A Kolom B 1. Kafeïen J A Word gemaak van 'n sterk middel, nikotien, wat jou kan help om te ontspan, maar wat gevaarlik en verslawend is. 2. Medikasie F B Giftige middel wat mens in alkohol kry; dit maak jou deurmekaar en jy kan sukkel om te loop of praat. 3. Sigarette A C Ecstasy, kokaïen en heroïen: onwettig en gevaarlik. 4. Alkohol I D Word saam met teer en nikotien in sigarette gevind. 5. Etanol B E Nie toegelaat nie, teen die wet. Mense kom in die moeilikheid by die polisie wanneer hulle dit koop of gebruik 6. Dwelms C F Verdowingsmiddels kan jou beter maak as jy siek is, solank jy dit in die regte hoeveelhede en vir die regte tydsduur gebruik. 7. Koolstofmonoksied sigarette. D G Uiters verslawende bestanddeel van 8. Nikotien G H Mense raak so gewoond aan die gevoel wat hulle kry as hulle die middels gebruik, dat hulle dit al meer wil hê. 9. Geestelike verslawing 10. Onwettige verdowingsmiddels H I Bier, wyn, vodka wat mense drink om te ontspan. E J Sjokolade, tee, koffie, Coke, energiedrankies. Vraag en antwoord 1. a) Noem vier produkte wat kafeïen bevat. koffie, tee energiedrankies b) Wat kan kafeïen aan jou doen? sjokolade Coke Dit gee jou 'n kort opwelling van energie c) Watter uitwerking kan te veel kafeïen vir jou inhou? Dit kan jou hart laat vinniger klop, jou angstig en senuweeagtig laat voel. 2. a) Medikasie of medisyne is ook verdowingsmiddels. Wanneer is dit nuttig vir jou? Dit word gebruik om jou beter te maak as jy siek is, solank dit in die regte hoeveelhede en vir die regte tydsduur gebruik word. b) Waarvoor gebruik sportmense sekere medikasie? Om hulle beter te laat presteer. 3. a) Gee drie voorbeelde van dwelmmiddels. Ecstasy, kokaïen en heroïen. b) Is dit veilig en wettig om hierdie produkte te gebruik? Nee, dit is onwettig en gevaarlik. c) Kan 'n mens maklik ophou om dit te gebruik? Nee, dit is baie moeilik om te stop. 4. a) Wat gebeur as jy te veel alkohol inneem? Jou liggaam raak nie gou genoeg van die etanol ontslae nie. Dit maak jou deurmekaar. Bl 11 van 12 LV PSW Graad 5 (Kw4) Hoofstuk 24 Bl 12 van 12 LV PSW Graad 5 (Kw4) Hoofstuk 24

15 Hoofstuk 26: Dans, drama en musiek Sleutelwoorde: bas tenoor alt sopraan intervalle bladmusiek tongknopers tablo kultureel sosiaal van die omgewing tema konteks Sing en maak musiek lae, manlike sangstem hoë manlike sangstem lae vroulike sangstem hoë vroulike sangstem die spasie tussen twee note die geskrewe musiek; partituur groepe woorde met min of meer dieselfde klank wat moeilik is om vinnig en korrek te sê, bv. "lekker lollie" 'n groep stilstaande (asof gevries) akteurs op 'n verhoog wat 'n lewende standbeeld skep enigiets te doen met 'n bepaalde kultuur enigiets te doen met mense met wie jy tyd deurbring enigiets te doen met 'n spesifieke plek hoofidee van 'n opvoering die agtergrond of die gebeure agter 'n aksie Wanneer ons praat of sing, produseer ons stembande 'n klank (geluid). Om klanke in woorde te verander, gebruik ons ons mond, tong en lippe. As 'n mens duidelik praat, werk jou mond, tong en lippe goed saam. Belangrik om duidelik te praat en sing sodat mens jou woorde kan hoor. Wanneer jy optree, moet jy baie duidelik sing en praat sodat die gehoor (luisteraars) jou kan hoor. Tongknopers Tongknopers is groepe woorde wat dieselfde soort klanke het. Ons gebruik tongknopers om die manier waarop ons praat, te verbeter. Dit is dikwels taamlik moeilik om uit te spreek, daarom noem ons hulle tongknopers. Sommige mense het spraakprobleme - dit beteken hulle kan nie duidelik praat nie. Hakkel is wanneer jy rukkerig praat. Sommige kan nie sekere klanke soos "rrrr" of "sjjj" sê nie. Hierdie mense gaan na 'n spraakterapeut wat hulle help om hul spraak te verbeter. Verskillende sangstemme Verskillende musiekstukke het verskillende sangstemme, net soos hulle verskillende praatstemme het. Jou singstem word 'n stemtipe genoem. Die vier vernaamste stemtipes: 'n Bas-sangstem is 'n manstem wat die lae toonhoogtes kan sing. 'n Tenoor-sangstem is 'n manstem wat die hoë toonhoogtes kan sing. n Alt -sangstem is 'n vrouestem wat die lae toonhoogtes kan sing. 'n Sopraan-sangstem is 'n vrouestem wat die hoë toonhoogtes kan sing. Intervalle Intervalle is die spasies tussen note. Liedjies bestaan uit note wat verskillende intervalle het. Bl 1 van 14 LV Skeppende kuns: Uitvoerende kunste Graad 5 (Kw4) Hoofstuk 26 Bl 2 van 14 LV Skeppende kuns: Uitvoerende kunste Graad 5 (Kw4) Hoofstuk 26

16 Feesmusiek Feeste is die viering van 'n geleentheid. By feeste het ons gewoonlik vrolike musiek. Ons herken vrolike musiek omdat dit gewoonlik: 'n vinnige tempo of spoed het note gebruik van 'n medium tot hoë toonhoogte nie baie lank is nie Feesmusiek (ook feestelike musiek): is gewoonlik kort sodat mense dit maklik onthou is musiek wat almal saam kan sing is musiek wat almal kan neurie as die wysie nie woorde het nie is musiek waaraan almal by die fees kan deelneem deur dit te sing of te speel. Drake, liedjies en gedigte Alles oor drake: Drake is simbole van die Chinese kultuur en tradisies. Hulle is nie soos Westerse drake wat 'n mens bangmaak of wat doodgemaak moet word nie. Drake is simbole van wysheid, mag en adel. Hulle is baie wys, en die Chinese gebruik hulle as 'n teken van goeie dinge wat gaan gebeur. Chinese drake word gemaak en gebruik in feesvierings. Die draak het 'n kop en 'n lang lyf. Die kop word beheer deur een persoon, en 'n groep mense beweeg die lyf. Al die Chinese Nuwejaarsparades eindig met 'n drakedans. Chinese drake kan tot 100m lank wees. Die mense glo hoe langer die draak, hoe meer geluk sal dit bring. Tablo 'n Tablo is 'n beeld of prent wat "gevries" is. Wanneer 'n opvoering begin en eindig, kan julle julself posisioneer en vries om 'n interessante prentjie vir die gehoor te skep. Feesdanse Soos ons na die einde van die jaar toe beweeg, is daar baie godsdienstige en kulturele feeste wat in ons land gevier word. Suid-Afrika staan bekend as die reënboognasie omdat daar soveel verskillende mense is wat hier woon. In Suid-Afrika het ons Jode, Christene, Moslems, Hindoes en baie ander godsdienstige groepe. Ons het ook baie verskillende kulture soos Europees, Zoeloe, Sotho, Xhosa, Afrikaans en nog meer! Al hierdie godsdienste en kulture het die kuns van opvoering in hulle. Al hierdie mense het verskillende kulture en woon in Suid-Afrika. Elke kultuur het sy spesiale Iiedjies en danse. Ons noem hierdie soort liedjies en danse kulturele liedjies en danse, byvoorbeeld die rietseremonie uit die Zoeloe-kultuur. Groepe mense het ook bepaalde liedjies en danse. Sosiale liedjies en danse is enige danse of liedjies wat jy doen of sing om lekker saam met jou vriende te kuier, byvoorbeeld die matriekdans. Ons kry ook omgewingsliedjies en -danse. Dit het weer te doen met kwessies rakende 'n bepaalde omgewing, byvoorbeeld 'n reëndans in 'n droë gebied. Kyk met begrip na 'n opvoering Alle op- of uitvoerings het 'n tema. 'n Tema is die idee waaroor dit in 'n opvoering gaan. Dit is belangrik om bewus te wees van konteks. 'n Konteks is die situasie waarin iets plaasvind. Die konteks van 'n gebeurtenis kan jou anders laat voel oor wat gebeur. Bl 3 van 14 LV Skeppende kuns: Uitvoerende kunste Graad 5 (Kw4) Hoofstuk 26 Bl 4 van 14 LV Skeppende kuns: Uitvoerende kunste Graad 5 (Kw4) Hoofstuk 26

17 Blokkiesraaisel Woordsoek 1 4 s t e m b a n d e e r w r t y p v d e r y g y u i o p l w w 12 2 r f a l t c d e r t p y v y e a w r t y u t a b l o t f s d 3 a e f p l n e a s w e r r h r 3 k s v v n j n v f r p f t e t t o n g k n o p e r s v y i b 4 5 e s d e r t o b g t y m u d h r c i n t e r v a l l e i v u a a g d s e r d r b g t o w i 5 p v r t y u i o m k l v f e p e w v e r t x s o s i a a l u Af: 1. 'n Hoë, manlike sangstem. 2. Enigiets te doen met 'n bepaalde kultuur. 3. 'n Lae, manlike sangstem. 4. _ liedjies en danse is wat jy doen om lekker saam met vriende te kuier. 5. is wanneer jy rukkerig praat. Dwars: 1. Die agtergrond of gebeure agter 'n aksie. 2. Groepe woorde met min of meer dieselfde klanke wat moeilik is om te sê. 3. Die spasie tussen twee note. 4. _ is Chinese simbole van wysheid, mag en adel. 5. Die geskrewe musiek. Bl 5 van 14 LV Skeppende kuns: Uitvoerende kunste Graad 5 (Kw4) Hoofstuk 26 u e f g h j u i o l q v d u h t v f k u l t u r e e l v y b 1. Mense wat sukkel om te praat moet na 'n gaan. 2. Wanneer jy sing of praat, produseer jou _ 'n klank. 3. Groepe woorde wat min of meer dieselfde klink en wat moeilik is om te sê. 4. 'n Hoë manlike sangstem. 5. Die spasie tussen twee note. 6. 'n Groep stilstaande akteurs op 'n verhoog wat 'n lewende standbeeld skep. 7. Chinese drake is simbole van _ en mag. 8. Enigiets te doen met 'n bepaalde kultuur. 9. Enigiets te doen met die mense saam met wie jy tyd deurbring. 10. 'n Lae vroulike sangstem. Bl 6 van 14 LV Skeppende kuns: Uitvoerende kunste Graad 5 (Kw4) Hoofstuk 26

18 Waar of Onwaar Waar Onwaar 1. Om die klanke wat ons stembande produseer, in woorde te verander, gebruik ons net ons mond. 2. Wanneer 'n mens duidelik praat, werk jou mond, tong en lippe goed saam. 3. Dit is belangrik om duidelik te praat en sing sodat mense jou woorde kan hoor. 4. Ons gebruik tongknopers om die manier waarop ons praat te verbeter. 5. Tongknopers is maklik om te sê. 6. 'n Bas-sangstem is 'n manstem wat lae toonhoogtes kan sing. 7. 'n Tenoor is 'n hoë, vroulike sangstem. 8. Intervalle is die spasies tussen toonlere. 9. Feesmusiek het 'n vinnige tempo of spoed. 10. 'n Tablo is 'n beeld of prent wat "gevries" is. Pas Kolum B by Kolom A Skryf net die LETTER uit Kolom B by die beskrywing in Kolom A in die antwoordkolom. Kolom A Kolom B 1. Bladmusiek A Hoë, vroulike sangstem. 2. Tenoor B Bestaan uit note wat verskillende intervalle het. 3. Sopraan C Hoë, manlike sangstem. 4. Chinese drake D Is gewoonlik kort sodat mense dit maklik kan onthou, en almal kan saam sing. 5. Feesmusiek E Jode, Christene, Moslems, Hindoes, ens. 6. Intervalle F Die idee waaroor dit in 'n opvoering gaan. 7. Liedjies G Dit is die spasies tussen note. 8. Godsdienstige groepe H Europees, Zoeloe, Afrikaans, Xhosa, Sotho. 9. Kulture I Word deur Chinese gebruik as 'n teken van goeie dinge wat gaan gebeur. 10. Tema J Die geskrewe musiek. Bl 7 van 14 LV Skeppende kuns: Uitvoerende kunste Graad 5 (Kw4) Hoofstuk 26 Bl 8 van 14 LV Skeppende kuns: Uitvoerende kunste Graad 5 (Kw4) Hoofstuk 26

19 Vraag en antwoord 1. a) Wat is die funksie van 'n stembande? Blokkiesraaisel 1 4 K O N T E K S b) Wat het ons nodig om hierdie klanke in woorde te verander? c) Hoekom is dit belangrik om duidelik te praat? 2. a) Wat is tongknopers? b) Waarvoor word tongknopers gebruik? 3. a) Dui die tipe sangstem aan wat die volgende toonhoogtes sing: manstem wat lae toonhoogtes sing vrouestem wat lae toonhoogtes sing manstem wat hoë toonhoogtes sing vrouestem wat hoë toonhoogtes sing 4. a) Hoe herken ons feesmusiek? Dit het gewoonlik: b) Wat is feeste? 5. a) Wat is kulturele liedjies en danse? Bl 9 van 14 LV Skeppende kuns: Uitvoerende kunste Graad 5 (Kw4) Hoofstuk 26 Af: 12 2 T O N G K N O P E R S E U I 3 N L B A 3 O I N T E R V A L L E O U S E 4 5 R D R A K E H E A E K 5 B L A D M U S I E K 1. 'n Hoë, manlike sangstem. 2. Enigiets te doen met 'n bepaalde kultuur. 3. 'n Lae, manlike sangstem. 4. _ liedjies en danse is wat jy doen om lekker saam met vriende te kuier. 5. is wanneer jy rukkerig praat. Dwars: 1. Die agtergrond of gebeure agter 'n aksie. 2. Groepe woorde met min of meer dieselfde klanke wat moeilik is om te sê. 3. Die spasie tussen twee note. 4. _ is Chinese simbole van wysheid, mag en adel. 5. Die geskrewe musiek. Bl 10 van 14 LV Skeppende kuns: Uitvoerende kunste Graad 5 (Kw4) Hoofstuk 26 O E L

20 Woordsoek s t e m b a n d e e r w r t y p v d e r y g y u i o p l w w r f a l t c d e r t p y v y e a w r t y u t a b l o t f s d a e f p l n e a s w e r r h r k s v v n j n v f r p f t e t t o n g k n o p e r s v y i b e s d e r t o b g t y m u d h r c i n t e r v a l l e i v u a a g d s e r d r b g t o w i p v r t y u i o m k l v f e p e w v e r t x s o s i a a l u Waar of Onwaar Waar Onwaar 1. Om die klanke wat ons stembande produseer, in woorde te verander, gebruik ons net ons mond. 2. Wanneer 'n mens duidelik praat, werk jou mond, tong en lippe goed saam. 3. Dit is belangrik om duidelik te praat en sing sodat mense jou woorde kan hoor. 4. Ons gebruik tongknopers om die manier waarop ons praat te verbeter. 5. Tongknopers is maklik om te sê. 6. 'n Bas-sangstem is 'n manstem wat lae toonhoogtes kan sing. 7. 'n Tenoor is 'n hoë, vroulike sangstem. 8. Intervalle is die spasies tussen toonlere. 9. Feesmusiek het 'n vinnige tempo of spoed. 10. 'n Tablo is 'n beeld of prent wat "gevries" is. u e f g h j u i o l q v d u h t v f k u l t u r e e l v y b 1. Mense wat sukkel om te praat moet na 'n gaan. 2. Wanneer jy sing of praat, produseer jou _ 'n klank. 3. Groepe woorde wat min of meer dieselfde klink en wat moeilik is om te sê. 4. 'n Hoë manlike sangstem. 5. Die spasie tussen twee note. 6. 'n Groep stilstaande akteurs op 'n verhoog wat 'n lewende standbeeld skep. 7. Chinese drake is simbole van _ en mag. 8. Enigiets te doen met 'n bepaalde kultuur. 9. Enigiets te doen met die mense saam met wie jy tyd deurbring. 10. 'n Lae vroulike sangstem. Bl 11 van 14 LV Skeppende kuns: Uitvoerende kunste Graad 5 (Kw4) Hoofstuk 26 Bl 12 van 14 LV Skeppende kuns: Uitvoerende kunste Graad 5 (Kw4) Hoofstuk 26

21 Pas Kolum B by Kolom A Skryf net die LETTER uit Kolom B by die beskrywing in Kolom A in die antwoordkolom. Kolom A Kolom B 1. Bladmusiek J A Hoë, vroulike sangstem. 2. Tenoor C B Bestaan uit note wat verskillende intervalle het. 3. Sopraan A C Hoë, manlike sangstem. 4. Chinese drake I D Is gewoonlik kort sodat mense dit maklik kan onthou, en almal kan saam sing. 5. Feesmusiek D E Jode, Christene, Moslems, Hindoes, ens. 6. Intervalle G F Die idee waaroor dit in 'n opvoering gaan. 7. Liedjies B G Dit is die spasies tussen note. 8. Godsdienstige groepe E H Europees, Zoeloe, Afrikaans, Xhosa, Sotho. 9. Kulture H I Word deur Chinese gebruik as 'n teken van goeie dinge wat gaan gebeur. 10. Tema F J Die geskrewe musiek. Vraag en antwoord 1. a) Wat is die funksie van 'n stembande? Om klanke of geluide te maak. b) Wat het ons nodig om hierdie klanke in woorde te verander? Ons mond, tong en lippe. c) Hoekom is dit belangrik om duidelik te praat? Sodat mense jou woorde goed kan hoor. 2. a) Wat is tongknopers? Groepe woorde wat dieselfde soort klanke het. b) Waarvoor word tongknopers gebruik? Om die manier waarop ons praat te verbeter. 3. a) Dui die tipe sangstem aan wat die volgende toonhoogtes sing: manstem wat lae toonhoogtes sing vrouestem wat lae toonhoogtes sing manstem wat hoë toonhoogtes sing vrouestem wat hoë toonhoogtes sing bas alt tenoor sopraan 4. a) Hoe herken ons feesmusiek? Dit het gewoonlik: 'n vinnige tempo of spoed gebruik note van 'n medium tot 'n hoë toonhoogte dit is nie baie lank nie b) Wat is feeste? Dit is die viering van 'n geleentheid. 5. a) Wat is kulturele liedjies en danse? Spesiale liedjies en danse wat eie is aan 'n kultuur. Bl 13 van 14 LV Skeppende kuns: Uitvoerende kunste Graad 5 (Kw4) Hoofstuk 26 Bl 14 van 14 LV Skeppende kuns: Uitvoerende kunste Graad 5 (Kw4) Hoofstuk 26