Audit Bovenlokaal Functioneel Fietsroutenetwerk (BFF)- MERKSEM

Transcriptie

1 Audit Bovenlokaal Functioneel Fietsroutenetwerk (BFF)- MERKSEM 20 maart 2015 Provincie Antwerpen - dienst Mobiliteit Veelzijdig vooruit 1

2 INHOUD INHOUD... 2 VOORWOORD KENNISMAKING Provinciaal mobiliteitsbeleid Team fietsbeleid BOVENLOKAAL FUNCTIONEEL FIETSROUTENETWERK (BFF) Wensbeeld Functionele fietsroutes Vademecum voor Fietsvoorzieningen GIS (Geografisch Informatie Systeem) ONDERZOEK BFF Doelstellingen Middelen voor een veilig en kwalitatief BFF Gemengd verkeer Niet conforme fietspaden Infrastructurele en Veiligheidsknelpunten Beoordeling kruisingen en kruispunten Methodiek Inventarisatie Overleg Product Verdere stappen Subsidies voor fietsinfrastructuur Fietsfonds: 100% subsidies Samenwerkingsovereenkomst met AWV BFF IN Merksem Algemeen Cartografische analyse van het BFF in MERKSEM Merksem BFF-DATABANK Meetfietsgegevens Fietsersbond Fietspaden Kruisingen Eén- en tweerichtingsfietspaden

3 Gemengd verkeer MOW Vlaanderen: ongevalgegevens Provinciale Fietsbarometer ADVIES Algemeen Gemengd verkeer Fietspaden

4 VOORWOORD Antwerpen Fietsprovincie! Op het moment dat we dit document schrijven, wijzen de cijfers al uit dat Antwerpen dé Fietsprovincie in Vlaanderen is wanneer het gaat over functioneel fietsverkeer. Toch is er nog veel werk aan de winkel. Een uitdaging die de medewerkers van de provinciale dienst Mobiliteit graag aangaan. Van Antwerpen dé Fietsprovincie maken, kan de provincie niet alleen. Elk gemeentebestuur kan zijn steentje bijdragen. Ok, vaak gaat het eerder om grote stenen die zwaar doorwegen op het gemeentelijk budget. Maar niet alle inspanningen zijn even groot en een aantal inspanningen worden in de vorm van subsidies mee door de provincie gedragen. Samenwerking is de sleutel tot succes. Laten we er dus een gezamenlijke doelstelling van maken, Antwerpen Fietsprovincie! Team Fietsbeleid Dienst Mobiliteit provincie Antwerpen T: E: W: 4

5 1 KENNISMAKING 1.1 Provinciaal mobiliteitsbeleid De dienst mobiliteit van de provincie Antwerpen werkt rond vier thema s: Het team mobiliteitsplanning ondersteunt en begeleidt gemeenten bij de opmaak en uitvoering van de mobiliteitsplannen. Daarnaast neemt het initiatieven bij de opmaak van gebiedsgerichte mobiliteitsstudies. Het team mobiliteitsmanagement ondersteunt en begeleidt werkgevers met gratis mobiliteitsadvies op maat. Dit betreft algemene informatie over duurzaam woon-werkverkeer, ondersteuning bij het uitwerken van een duurzaam mobiliteitsbeleid, een analyse van het woon-werkverkeer op de betrokken vestiging(en) of hulp bij het indienen van een subsidiedossier bij het Vlaamse Pendelfonds. Het team educatie en sensibilisatie werkt educatieve projecten uit voor verschillende doelgroepen. Het zet volop in op het 10op10-label, een kwaliteitslabel dat basisscholen uit de provincie Antwerpen kunnen verdienen als ze zich actief inzetten voor veiligheid, leefbaarheid en bereikbaarheid in en rond de schoolomgeving. Het team fietsbeleid werkt rond het thema fiets in brede zin. Je kan bij hen terecht met vragen over fietsen via het Steunpunt Fiets en voor de subsidiering van fietsvoorzieningen op het Bovenlokaal Functioneel Fietsroutenetwerk (BFF). 1.2 Team fietsbeleid Belangrijke pijlers voor het team fietsbeleid zijn: Investeren: De provincie Antwerpen legt in eigen beheer de fietsostrade Antwerpen-Essen, Antwerpen-Mechelen en Herentals-Balen aan. Het team fietsbeleid volgt deze aanleg van a tot z op. Subsidiëren: Gemeenten kunnen rekenen op financiële steun van de provincie en de Vlaamse overheid bij de aanleg of verbetering van fietsvoorzieningen op het BFF. Het Fietsfonds voorziet tot 100% subsidie, waarvan de provincie 60% en de Vlaamse overheid elk 40% voor hun rekening nemen. Adviseren: Het team fietsbeleid adviseert geplande projecten, treedt op als kwaliteitsbewaker van fietsprojecten en screent in dit kader het BFF. Informeren: Via het Steunpunt Fiets en het E-zine Antwerpen Fietsprovincie informeert het team fietsbeleid gemeenten en burgers op maat, bij concrete vragen en in het algemeen over nieuwe regelgeving en andere interessante fietsgerelateerde onderwerpen. 5

6 2 BOVENLOKAAL FUNCTIONEEL FIETSROUTENETWERK (BFF) 2.1 Wensbeeld De provincie beheert in opdracht van de Vlaamse overheid het Bovenlokaal Functioneel Fietsroutenetwerk (BFF). Dat is een netwerk met gemeentegrensoverschrijdende functionele fietsroutes. De provincie Antwerpen mag zichzelf een goede fietsprovincie noemen. We hebben maar liefst 2929 km functionele fietsroutes! Er zijn echter nog heel wat inspanningen nodig om het volledige netwerk van de juiste fietsinfrastructuur te voorzien of andere verkeerssituaties aan de fietser aan te passen. De provinciale dienst Mobiliteit heeft als één van zijn kerntaken het wensbeeld van die functionele fietsroutes te (helpen) realiseren. Een gemeente kan ook vragen om het voorziene netwerk te wijzigen 1, mits daarvoor een geldige reden kan gegeven worden. 2.2 Functionele fietsroutes Het BFF is ideaal voor fietsverplaatsingen van meer dan vijf kilometer, voor woon-werk-, woon-school- en woon-winkelverkeer. Het zijn gemeentegrensoverschrijdende fietsroutes die een verbinding vormen tussen verschillende (woon)kernen en attractiepolen zoals scholen, bedrijven, sportcentra, ziekenhuizen, culturele centra en stations. Het BFF bestaat uit drie soorten routes: de fietsostrades of hoofdroutes, de functionele fietsroutes en de alternatieve fietsroutes. Fietsostrades vormen de ruggengraat van het BFF. Het zijn langeafstandsroutes langs rechtlijnige infrastructuren zoals spoorlijnen en kanalen. Functionele routes zijn de verbindingen tussen woonkernen en attractiepolen zoals stations, scholen, bedrijventerreinen, winkelcentra, sportaccommodaties. Het zijn de kortste verbindingen en lopen daardoor meestal langs de bestaande gewestelijke en gemeentelijke verbindingswegen. Alternatieve routes lopen parallel aan de functionele fietsroutes, maar langs rustigere, aangenamere, autoluwe wegen. Figuur 1: schema met soorten routes op BFF Figuur 2: soorten routes op BFF 1 Ga naar en zoek op wijzigen BFF. 6

7 2.3 Vademecum voor Fietsvoorzieningen Om te komen tot kwaliteitsvolle fietsinfrastructuur in heel Vlaanderen, heeft de Vlaamse overheid richtlijnen voor allerlei fietsvoorzieningen geformuleerd. Die richtlijnen zijn gebundeld in het Vademecum voor Fietsvoorzieningen 2 (hierna Vademecum). Het bevat onder andere uniforme normen en afspraken over de vormgeving van fietsinfrastructuur. Die houden rekening met de functie van de weg, de intensiteiten en snelheid van gemotoriseerd verkeer en de verwachte intensiteiten van het fietsverkeer. Het vademecum bevat aanbevelingen en minimumeisen. Het stelt ook dat de minimumeisen een bindend karakter hebben, maar dat bij aanleg zoveel mogelijk gestreefd wordt naar de aanbevolen norm. Om aan de richtlijnen van het vademecum te voldoen, hoort aan bepaalde voorwaarden voldaan te worden. Hieronder volgt een samenvatting van die richtlijnen met de definitie voor gebruikte termen (zie ook Figuur 4). Het fietspad dient een minimum en bij voorkeur aanbevolen breedte te hebben. De maatvoeringen voor de breedte van een fietspad worden bepaald door verschillende factoren: Een eenrichtingsfietspad kan aanliggend of vrijliggend zijn. Aanliggend betekent voor dat het fietspad minder dan 1m van de rijweg ligt. Vrijliggend betekent dat een fietspad een tussenbreedte van minstens 1m heeft of dat het fietspad van de rijweg is gescheiden door een verticaal element dat de fietser beschermt. Een tweerichtingsfietspad breder moet zijn dan een eenrichtingsfietspad en dat de tussenbreedte tot de rijweg beter moet afgeschermd worden wanneer de toegelaten snelheid op de rijweg hoger is (zie Figuur 3). Figuur 3: Inrichtingscriteria fietsinfrastructuur cfr. Vademecum Fietsvoorzieningen 2 Je kunt het Vademecum voor Fietsvoorzieningen raadplegen en downloaden op 7

8 De tussenbreedte tot de rijweg kan bestaan uit verschillende elementen en de benoeming van deze elementen is variabel. Daarom volgt hieronder een definiëring van de verschillende onderdelen. De tussenbreedte (tussenstrook, veiligheidsstrook, of risicomarge) is de strook tussen het fietspad en de rand van de rijweg. De rand van de rijweg is gedefinieerd door een doorlopende witte lijn of een goot wanneer er geen witte lijn is. De goot zelf is geen deel van de rijweg, maar van de tussenbreedte. Schuwbreedte is een onderdeel van de tussenbreedte. Wanneer de tussenbreedte onvoldoende breed is, kan een breedtemindering op het fietspad worden toegepast, waardoor de tussenbreedte wel voldoet. Dit maakt dan wel dat de befietsbare breedte van het fietspad afneemt (zie Figuur 4: Definiëring fietspadprofiel) Figuur 4: Definiëring fietspadprofiel 1 parkeerstrook /obstakel (ook de lantaarnpaal) 2 schuwbreedte 3 fietspad 4 tussenbreedte (indien 1+2 onvoldoende afstand is voor het gewenst type fietspad, dan schuift de tussenbreedte op over het fietspad en verliest het fietspad zelf aan breedte). Dit is de breedtemindering. De schuwbreedte (zie afscherming, schrikbreedte of schuwafstand) is de afstand van de fietser op een fietspad tot vaste voorwerpen/obstakels in het dwarsprofiel. Het is de minimum/aanbevolen afstand die een fietser nodig heeft om een veilige afstand van enerzijds obstakels en anderzijds de rijweg te kunnen aanhouden. Deze schuwbreedte wordt bepaald door de rand van een boordsteen, de hoogte van de boordsteen, borden, palen, parkeerstroken, bomen, struiken, gevels, een verhoogde rand. 8

9 Schuwbreedte maatvoeringen en variabelen: Figuur 5: Maatvoering Schuwbreedte De fietsroute in gemengd verkeer valt niet onder het vademecum, omdat het vademecum alleen fietsvoorzieningen betreft. Over de kwaliteit van een fietsroute in het gemengd verkeer gelden andere voorwaarden. 9

10 2.4 GIS (Geografisch Informatie Systeem) Figuur 6: kaart conformiteit BFF provincie Antwerpen 2014 De Vlaamse overheid beheert het BFF netwerk, zijn conformiteit en wijzigingen in een GIS-omgeving. Deze ruimtelijke databank 3 bewaart uiteenlopende gegevens over de fietsroutes van de algemene toestand (conform, niet conform het Vademecum en afwezigheid van een specifieke fietsinfrastructuur) tot details over de aanwezige weginrichting. Het wordt op die manier mogelijk om geïntegreerd de realisatiegraad van het BFF op te volgen, de kwaliteit van het BFF te monitoren, de gebruiksintensiteit van het BFF te evalueren. 3 Je kunt de databank raadplegen via het geoloket. 10

11 3 ONDERZOEK BFF Correcte informatie is essentieel om het BFF goed te kunnen evalueren. Daarom onderzoekt de dienst Mobiliteit van de provincie Antwerpen de fietsroutes in samenwerking met de lokale overheid. Ze vergelijkt de fysieke toestand van het netwerk met de databank (GIS) en registreert in samenwerking met de Fietsersbond alle BFF routes op het terrein op technische eigenschappen, conformiteit en veiligheid. De fietsersbond meet voor ons ook de kwaliteit van de routes (trilcomfort, materiaal), registreert punten met acute veiligheids- en kwaliteitsproblemen, en inrichting van de kruisingen. Bovendien bekijkt zij de interactie met gemengd verkeer. Fietsgerelateerde ongevallen die door het MOW worden beheerd worden in GIS gerelateerd aan de routes en de fietstellingen van de provinciale fietsbarometer tonen de intensiteit van het fietsverkeer al dan niet in verhouding tot het gemotoriseerd verkeer in gemengd verkeer. De audit is een weerspiegeling van een zo recent mogelijke momentopname en geplande werken. Geplande werken hebben een impact op de cijfers in het huidig rapport en worden inbegrepen wanneer de realiseerbaarheid van de route op korte termijn verwacht is. Er wordt gestreefd om de BFF-databank wordt op basis van terreinobservaties en metingen zowel naar status (conformiteit) als naar ligging zo dicht mogelijk bij de actuele situatie te brengen. In Merksem werd met de meetfiets op 21, 23, 30 mei en op 23 juni 2014 gereden. De ongevalgegevens zijn helaas ouder ( ), maar bevatten nog steeds waardevolle puntlocaties voor een inschatting van risico. 3.1 Doelstellingen De doelstellingen zijn: het verhogen van het kwaliteit en de veiligheid voor de fietser door: het beoordelen van alle BFF-routes. Dit voor alle vormen van fietsinfrastructuur (zoals fietspaden) maar ook voor fietsroutes in gemengd verkeer. het aanduiden van onveilige situaties het aanduiden van lokale infrastructurele knelpunten het verhogen van de realisatiegraad van het BFF door: nieuwe of aangepaste infrastructuur uitdrukkelijke en beargumenteerde vaststelling dat de fietser zich vlot en veilig in het gemengd verkeer kan bewegen (een goede afweging en eventuele flankerende maatregelen zijn belangrijk!) flankerende maatregelen toepassen op het gemengd verkeer, waardoor de fietser zich vlot en veilig kan bewegen. 11

12 3.2 Middelen voor een veilig en kwalitatief BFF Een veilig en kwalitatief BFF realiseer je niet alleen door het aanleggen van fietspaden. Ook in gemengd verkeer kan de rijweg voldoende befietsbaar bevonden worden, indien aan bepaalde voorwaarden wordt voldaan. Soms is het (her)aanleggen van een fietspad de enige manier om kwaliteit te verkrijgen. Bovendien moet ook opgemerkt dat conformiteit niet noodzakelijk veiligheid of kwaliteit betekent. Om die reden worden ook betrokken knelpunten en kruisingen op het BFF opgelijst en in kaart gebracht Gemengd verkeer Soms is het aanpassen of aanleggen van fietsinfrastructuur niet nodig, omdat andere maatregelen kunnen worden doorgevoerd. Zo kan een fietsroute in gemengd verkeer aanvaard worden, als er aan enkele voorwaarden kan voldaan worden. Volgende wegen kunnen aanvaard worden: een doodlopende weg of een weg met alleen plaatselijk auto-, fiets-, landbouw- of dienstverkeer, een jaagpad, of een weg met lage verkeersintensiteit (minder dan 3000 pae/dag). De meetfietsaudit geeft een score aan de BFF-routes in gemengd verkeer. Deze score helpt bij de beoordeling of een aparte fietsinfrastructuur al dan niet noodzakelijk is. Geschiktheid van het gemengd verkeer voor fietsers bevat twee elementen: comfort en verkeersveiligheid. Het comfort wordt bepaald door een score op trillingen zoals op de fietspaden. De score verkeersveiligheid van de fietsroute wordt bepaald door een basisscore die wordt bepaald door de breedte van de rijweg, de geschatte intensiteit 4 van het verkeer en een geschatte effectieve snelheid 5 van het gemotoriseerd verkeer. Deze basisscore kan op zijn beurt met een maximum van 1.5 punten op- of naar beneden gewaardeerd worden, gebaseerd op weginrichting, parkeerintensiteit en aantal kruisingen. Voor fietsen in gemengd verkeer geldt dat de snelheid van gemotoriseerd verkeer maximum 50km/u mag zijn en dat een controle kan aantonen dat 85% van de bestuurders die snelheidsbeperking respecteert (V85). Indien dit niet zo is, zijn flankerende maatregelen noodzakelijk Niet conforme fietspaden In sommige gevallen is het voldoende voor een niet-conform fietspad om flankerende (minder eisende) maatregelen te treffen voor het bereiken van een betere fietsroute of conformiteit, door o.a. het uitvoeren van snelheidscontroles en het aanpassen van snelheidsbeperkingen. In andere gevallen is de aanleg van een nieuwe infrastructuur de enige optie. De audit duidt aan waar en welke elementen kunnen verbeterd worden om de huidige infrastructuur beter en conform te krijgen. De Dienst mobiliteit ondersteunt hier ook met advies betreffende de beschikbare subsidies (3.4 Subsidies voor fietsinfrastructuur) Infrastructurele en Veiligheidsknelpunten Conformiteit t.a.v. het Vademecum betekent niet noodzakelijk dat het fietsnetwerk veilig of kwalitatief is. In dit kader werden bij het terreinbezoek door de Dienst mobiliteit en door de Fietsersbond ook acute kwaliteit/ en veiligheidspunten geregistreerd en geïntegreerd met de ongevalgegevens van de Vlaamse overheid, Departement Mobiliteit en Openbare Werken. Deze bepalen niet de conformiteit Vademecum, maar zijn wel van 4 momentopname intensiteit is gebaseerd op een inschatting van een 5-8-tal auto s en de bevraging van lokale bewoners. 5 op basis van een steekproef gemeten met de Speedgun van Bushnell. 12

13 bepalende invloed om al dan niet voor de fiets te kiezen en in de keuze van de fietsroute zelf Beoordeling kruisingen en kruispunten Kruisingen en kruispunten zijn onderdeel van de BFF-routes. Knelpunten zoals doorstroming voor de fietsers en het risico op ongevallen worden eveneens opgelijst en in beeld gebracht. Volgende kenmerken worden bij kruisingen en kruispunten geregistreerd: type kruising verkeersregeling markering wachttijd en groentijd bij kruisingen met verkeerslichten 3.3 Methodiek Inventarisatie We beschikken over een BFF databank (MOW Vlaanderen) dat voor en door de Vlaamse provincies wordt beheerd. Dit virtuele BFF wordt doorlopend geactualiseerd, afhankelijk van de realisaties en wijzigingen, die op het fietsroutenetwerk plaatsvinden. Vandaag wordt een meer uitgebreid BFF systeem (GEOloket Fiets) voorbereid, waarbij tot nog toe niet voorziene kenmerken van fietsroutes toch kunnen geïntegreerd worden. Op basis van deze gegevens gaan de provinciale diensten mobiliteit de huidige staat van het BFF na. Afhankelijk van de status, gaan zij data actualiseren. flankerende maatregelen suggereren infrastructurele aanpassingen adviseren Terreinbezoek (Provincie) Het terreinonderzoek bestaat uit een intensieve en gemeten evaluatie van het bestaande BFF uitgevoerd door de Fietsersbond met als doelstelling een kwantitatieve score en registratie van elk BFF-routesegment. Dit vond voor Merksem plaats in mei en juni Meetfiets (Fietsersbond) De meetfiets van de Fietsersbond registreert systematisch en meet doorlopend onderstaande variabelen voor elke 12,5m fietsroute, met een fotografische registratie per 40m. Registratie: Type weg, wegbeheerder, snelheidszone, classificatie fietsroute, type tracé, type fietspad, technische kenmerken fietsroute, type verhoging, materiaal (verharding, kleur), legverband klinkers, richting (eenrichting, tweerichting), verhoging, verlichting, buffer, ouderdom. Meting/Score: Schuwbreedte Breedte Trillingscomfort 13

14 Acute veiligheids- en kwaliteitpunten Type Kruising Verkeersregeling (voorrang, wacht en groen tijden) Overzicht en ontbreken van markeringen, borden Verticale en horizontale positie fietstracé (gelijkgronds, ingedaald, verhoogd/aanliggend, vrijliggend) o Reglementaire/niet reglementaire kruisingen bij 70km/u Gewogen score gemengd verkeer (Parkeeractiviteit, weginrichting, fietssuggestiestrook, snelheid) Ongevallen en gevaarlijke punten (MOW Vlaanderen) Ongevalgegevens laten toe locaties toe te voegen die kunnen wijzen op probleemsituaties met betrekking tot de veiligheid. Voor de geaggregeerde locaties wordt een prioriteitswaarde berekend, die aangeeft of de betreffende locatie een gevaarlijk punt (voor de fiets) betreft of niet. De prioriteitswaarde wordt berekend gebruik makend van volgende definitie: P = 5* aantal doden + 3* aantal zwaargewonden + 1* aantal lichtgewonden. Indien deze prioriteit 9 is en binnen een periode van 3 jaar minimaal 3 verkeersongevallen met (brom)fietsers hebben plaatsgevonden, spreekt men van een gevaarlijk punt voor (brom)fietsers. De kruispunten, die als gevaarlijk voor fietsers worden aangeduid, worden mee opgenomen in de actielijst Overleg De analyse vormt de basis voor het overleg van de provinciale dienst Mobiliteit met het betrokken lokale bestuur en stelt een concrete actietabel met prioriteiten voor. Deze bevat aanbevelingen voor de niet-conforme routes en suggesties voor acute kwaliteit/veiligheidsproblemen. In functie van een vlotter overleg met het districtscollege vond reeds een voorbereidend overleg plaats tussen de ambtenaar Ruimtelijke Ordening van Merksem (mevrouw Lindsey Pauwels) en de GIS deskundige van de Dienst mobiliteit van de provincie Antwerpen (Steven Soetens), waarin de bestaande knelpunten werden besproken Product Dit rapport is een samenvattende analyse van het BFF in district Merksem. Verder worden digitaal op USB stick geleverd: een GIS project waarin alle gegevens van Fietsersbond en conformiteit worden opgenomen met de correcte symbologie en geassocieerde tabellen met gecodeerde informatie. een excel tabel met voorwaardelijke opmaak waarin de scores van de verschillende segmenten kunnen worden gefilterd, gesorteerd naar eigen prioriteit. een excel tabel met XY coordinaten voor alle kruisingen en hun kenmerken pdfs in A3 met kaarten voor de verschillende variabelen die in dit document zijn geïntegreerd. 14

15 3.3.4 Verdere stappen De provinciale dienst Mobiliteit helpt u aan de realisatie van het BFF. Om alle BFF-routes conform, veilig en kwalitatief te maken, kunt u bij ons terecht voor advies over fietsinfrastructuur en het Fietsfonds. De provinciale dienst mobiliteit vraagt uitdrukkelijk om dit document ter kennisname aan het districtscollege voor te leggen, om in overleg te bespreken welke acties kunnen ondernomen worden of waar enkel flankerende maatregelen nodig zijn en dit te laten bekrachtigen. 3.4 Subsidies voor fietsinfrastructuur De gemeenten en districten kunnen beroep doen op subsidies voor het realiseren van het BFF door de aanleg van fietsvoorzieningen. Afhankelijk van de wegbeheerder klop je hiervoor aan bij de provincie of bij het agentschap Wegen en Verkeer (AWV) Fietsfonds: 100% subsidies De provincie is het aanspreekpunt voor het Fietsfonds. Dit is een samenwerkingsovereenkomst tussen de Vlaamse overheid en de Vlaamse provincies om de realisatie van het BFF op niet-gewestwegen te ondersteunen. Voor elke euro die de Vlaamse overheid uitgeeft aan subsidiëring van fietsinfrastructuur, legt de provincie Antwerpen een euro bij. Een gemeentebestuur kan zo 80% subsidie krijgen. De provincie en de Vlaamse overheid betalen elk 40% Samenwerkingsovereenkomst met AWV Voor de aanleg van fietsinfrastructuur langs gewestwegen is subsidie vanuit het Fietsfonds niet mogelijk, maar financiële ondersteuning is mogelijk in een rechtstreekse samenwerkingsovereenkomst tussen gemeentebesturen en het AWV. Deze projecten zijn de voormalige moduleprojecten. 15

16 4 BFF IN Merksem 4.1 Algemeen Het aandeel conforme fietsinfrastructuur op het bovenlokaal functioneel fietsroutenetwerk voor het grondgebied van MERKSEM is 72%. In vergelijking met de hele provincie Antwerpen (40%) en Vlaanderen (32%) is dit zeer goed. Het aandeel zonder fietsinfrastructuur is klein (7%) in vergelijking met de provincie en Vlaanderen. Het aandeel niet conforme fietsroutes is 21%. MERKSEM Figuur 7: toestand BFF 2014 in MERKSEM, de provincie Antwerpen en Vlaanderen Onderstaande tabel geeft de status conformiteit BFF in Merksem in relatie tot het gemiddelde voor alle deelgemeenten/districten in de provincie: Tabel 1: Conformiteit BFF Conformiteit lengte (district) in m % (district) gemiddelde lengte deelgemeente/district (provincie) % (provincie) conform 11606,92 72,05% 6405,14 39,57% niet conform 3425,78 21,26% 5993,66 37,03% geen infrastructuur 1077,71 6,69% 3764,35 23,26% Eindtotaal 16110, ,14 16

17 Merksem heeft in totaal 16,1 km aan BFF routes op een totaal van 2929km voor de hele provincie. Het district heeft daarmee in vergelijking met de andere districten en deelgemeenten van de provincie een gemiddelde lengte aan BFF routes met proportioneel een dubbele lengte conforme fietsinfrastructuur. Figuur 8: Lengte BFF in m Figuur 9: Procentuele conformiteit BFF Merksem versus andere deelgemeenten/districten van de provincie 17

18 4.2 Cartografische analyse van het BFF in MERKSEM Merksem BFF-DATABANK Het onderzochte grondgebied heeft 16,1 km aan BFF fietsroutes (een- en tweerichting, zie Figuur 20), waarvan het beheer voor 7,4 km bij het gewest (AWV Antwerpen) en voor 8,7 km bij de stad Antwerpen ligt. Deze routes hebben verschillende verschijningsvormen: fietspaden, jaagpaden, gemengd verkeer. Bij de fietspaden kan er aan één of twee zijden van de rijweg in één of twee richtingen gereden worden. Voor een volledige audit wordt ingeval van een ontdubbeld fietspad aan beide zijden van de rijweg gereden. Dit betekent voor de audit van Merksem: 762,5 m in gemengd verkeer, met alle routes op de rijweg waarop alle verkeer is toegelaten. Er zijn in Merksem geen fietssuggestiestroken, geen fietsstraten en geen jaagpaden. 875,0 m tweerichtingsfietspaden aan één zijde van de weg 200,0 m tweerichtingsfietspaden aan beide zijden van de weg (Maantjes 1375,0 m éénrichtingsfietspaden aan één zijde van de weg 23837,5 m éénrichtingsfietspaden aan beide zijden (deze lengte is het dubbele van de BFF routes) 1573,0 m werden niet gereden omdat er op deze segmenten tijdens de audit werd gewerkt (Vaartkaai en Bredabaan) 28623,0m totaal De conforme routes worden verder geanalyseerd onder de meetfietsgegevens, maar specifieke aandacht gaat alvast naar de niet conforme routes (3,4 km) en naar de routes waar geen fietsinfrastructuur op BFF ligt (zie Figuur 11). Kort samengevat zijn er vandaag niet conforme segmenten op: Vaartkaai: hier zijn al werken gepland in het kaderplan van de verhoging van de bruggen over het Albertkanaal en fietsinfrastructuur is hierin opgenomen. Het grootste stuk van de Vaartkaai is bovendien ook in zijn voorlopige status conform vademecum. (niet conform: segment 45 (zie Figuur 12) en het segment ten westen van de Ijzerlaanbrug (wegens werken tijdens de audit is dit niet gereden). Schijnpoortweg/Minister Delbekelaan/Gabriël Theunisbrug (Sportpaleisbrug/Brug van t Schijnpoort): is in hoofdzaak en vooral op de Delbekelaan te smal. De hoge parkeerintensiteit en onvoldoende schuwbreedte links van het fietspad laten onvoldoende ruimte voor de fietser om vlot te kunnen rijden op de bestaande infrastructuur. De kruising van de Frans de L Arbrelaan van de brug naar de Minister Delbekelaan is ook problematisch. 18

19 Figuur 10: Delbekelaan Ingenieur Menneslaan/Ijzerlaanbrug (Ijzerbrug/Ijserbrug): wordt een fietsbrug. Deze brug en aansluitende laan staan nu als niet conforme alternatieve route in kaart. De aanpassing van deze brug naar een volwaardige fietsbrug maakt deze brug ook conform het vademecum. Deurnsebaan/Deurnebrug (Brug van den Azijn, Azijnbrug, Balbrug, Merksemsesteenweg): deze is niet conform. De fietserbondgegevens nuanceren deze conformiteit en hier scoort het fietspad aan oostelijke zijde nog redelijk goed tot aan de kruising met de Straalstraat/Glasstraat. Vanaf deze kruising naar de Bredabaan is zowel de breedte van het fietspad als de tussenbreedte aan beide zijden onvoldoende. Moeshofstraat net ten noorden van het rondpunt aan de Rode Loop. Het eenrichtingsfietspad tot aan de verbreding van de straat zou naar conformiteit breder en vrijliggend moeten zijn, maar gezien van de beperkte breedte van de rijweg is de huidige oplossing met beperkt eenrichtingsverkeer de beste optie. (eenrichtingfietspad tegen de rijrichting van gemotoriseerd verkeerd en fietsers in gemengd verkeer met de rijrichting mee). Laaglandlaan (segment 7 en 26): onvoldoende breedte/tussenbreedte in de 70km/u zone tot voorbij de brug van de E19. Voor de fietsersbond scoort dit fietspad net onder de conformiteit. (zie Figuur 24: Laaglandlaan 70km/u) 19

20 Figuur 11: BFF conformiteit januari 2015 (conform [groen] - niet conform [oranje] en geen infrastructuur [rood- gemengd verkeer], onbekend [blauw]) in MERKSEM 20

21 De rode stukken (1,2 km) geven weer waar er op dit moment geen fietsinfrastructuur aanwezig is. Deze routes bevinden voor Merksem allen in gemengd verkeer, maar kunnen ook volledig theoretische wensverbindingen zijn. Bredabaan (kortelings zijn de werken inclusief conforme fietspaden klaar) Oudebareellei (gemengd verkeer en gevaarlijk segment): is een zwakke schakel in het BFF netwerk van Merksem Vaartkaai ten oosten van de Deurnebrug (aanpak zit in de planning van de verbreding van het Albertkanaal) Naar subsidieerbaarheid kan het Fietsfonds bijstaan in de rode en oranje segmenten op onderstaande kaart, mits aan de voorwaarden van het fietsfonds wordt voldaan. Naar type fietsroute heeft Merksem 12,4 km functionele routes, 2,9km hoofdroutes (fietsostrades) en 733m alternatieve functionele route. De hoofdroute is deel van de fietsostrade langs het Albertkanaal. Een tweede hoofdroute is het verlengde van het Ringfietspad over de Schijnpoortweg. Het segment over de Ingenieur Menneslaan is gedefinieerd als een alternatieve fietsroute. De overige segmenten zijn allen functionele fietsroutes Meetfietsgegevens Fietsersbond De meetgegevens van de fietsersbond (breedte, schuwbreedte en trilcomfort per 12,5m) nuanceren de gegevens van de bestaande BFF databank, vormen een controlemechanisme op de berekeningen van het BFF en voegen belangrijke extra informatie toe. We beschikken over de precieze metingen en scores (op 10) voor breedte, schuwbreedte en kwaliteit van de verharding, maar ook voor de richting waarin mag gereden worden op het fietspad, het materiaal en de snelheidszone van de rijweg. Zo kunnen we enerzijds de conformiteit van een fietsinfrastructuur nuanceren, en tegelijk ook in beeld brengen wat er precies mis is, indien een fietspad niet conform blijkt te zijn. Andere aspecten die tot nu toe weinig belicht werden, zijn de knelpunten in gemengd verkeer fietsoversteken en kruisingen, verkeerslichten- en voorrangsregelingen. Deze knelpunten worden systematisch geregistreerd door de fietsersbond en ook deze elementen worden verder geanalyseerd om de fietsroutes aantrekkelijker en veiliger te maken Fietspaden Alle segmenten BFF in Merksem waarop fietspaden aanwezig zijn hebben een objectief bepaalde score. De gegevens worden geaggregeerd per wegsegment, dewelke genummerd in onderstaande tabel kunnen teruggevonden worden. Onder de tabel volgen eerst een kaartje met de segmentnummers (die ook in de tabel staan) en vervolgens voor elk van de variabelen een kaart, waarbij de scores op breedte, tussenbreedte, trilcomfort enz. ruimtelijk worden gevisualiseerd. 21

22 Segment Tussenbreedte Breedte Conformiteit Fietsersbond BFF conformiteit Straatnaam Van kruising/huisn r Tot kruising/huisn r Snelheidszone Trilcomfort Materiaal Lengte (m) 1 10,00 10,00 10,00 GEEN BFF Dokter Maurice Timmermanslaan Bredabaan Speelpleinstraat 50km/u 7,22 cementbeton 387,5 2 10,00 10,00 10,00 GEEN BFF Kroonplein Dokter Maurice Timmermanslaan Laaglandlaan 50km/u 6,68 cementbeton 187,5 3 10,00 10,00 10,00 GEEN BFF Laaglandlaan Kroonplein Ringlaan 50km/u 7,63 cementbeton ,00 10,00 10,00 OK Maantjessteenweg Laaglandlaan Moeshofstraat 50km/u 4,26 tegels 30/30 87,5 5 10,00 7,00 7,00 OK Moeshofstraat Maantjessteenweg Laaglandlaan 50km/u 1,23 tegels 30/ ,00 10,00 10,00 OK Laaglandlaan Kwadeveldenstraat Michiel de Swaenstraat 50km/u 7,83 cementbeton ,00 7,00 7,00 NIET CONFORM Laaglandlaan Michiel de Swaenstraat Laaglandlaan km/u 6,21 asfalt 237,5 8 8,32 5,00 5,00 NIET CONFORM Deurnsebaan Bredabaan Glasstraat 50km/u 6,44 tegels 22/ ,90 10,00 3,90 NIET CONFORM Deurnsebaan Glasstraat Vaartdijk (Deurne) 70km/u 9,15 asfalt ,32 10,00 6,32 NIET CONFORM Ingenieur Menneslaan Ijzerbrug Minister Delbekelaan 70km/u 4,61 tegels 22/22 637, ,00 4,51 4,51 OK Groenendaallaan Gildestraat Lambrechtshoekenl aan 50km/u 1,28 tegels 11/ ,00 9,00 9,50 OK Groenendaallaan Lambrechtshoekenlaa n tegenover Klipperstraat (Total) 50km/u 2,01 tegels 30/30 en tegels 11/ tegenover Lambrechtshoekenl aan (afrit E19) 50km/u 2,28 tegels 30/30 en tegels 11/ ,70 10,00 9,35 OK Groenendaallaan Klipperstraat tegenover Lambrechtshoekenlaa Ingenieur 14 8,47 7,63 8,05 OK Groenendaallaan n (afrit E19) Menneslaan 50km/u 2,47 tegels 11/ tegels 22/22 en 15 6,83 6,45 6,83 NIET CONFORM Ingenieur Menneslaan Minister Delbekelaan Ijzerbrug 70km/u 5,45 tegels 11/ ,56 7,70 8,63 OK Bredabaan Minister Delbekelaan Van Stralenlei 50km/u 7,61 asfalt ,38 7,44 7,44 OK Bredabaan Van Stralenlei Komiteitstraat 50km/u 7,46 asfalt 212, ,00 5,00 5,00 OK Groenendaallaan Ingenieur Menneslaan Bredabaan 50km/u 0,66 tegels 11/22 75 Gasthuishoevestraa asfalt en tegels 19 10,00 6,36 6,36 NIET CONFORM Minister Delbekelaan Bredabaan t 50km/u 5,23 11/22 262,5 20 6,24 5,00 6,24 NIET CONFORM Schijnpoortweg/Gabriël Theunisbrug Gasthuishoevestraat Vaartkaai 50km/u 2,42 tegels 30/30 362,5 21 5,56 5,00 5,56 NIET CONFORM Schijnpoortweg/Gabriël Vaartkaai brug E19 (aan 50km/u 3,25 tegels 30/

23 Theunisbrug 22 9,00 8,17 8,59 OK Terlindenhofstraat Houthulststraat sportpaleis) rondpunt Rodeloopstraat 50kmu en 30km/u 3,38 tegels 30/ ,00 6,00 6,00 OK Moeshofstraat Moeshofstraat 45 Moeshofstraat km/u 1,51 tegels 30/ ,30 10,00 5,30 OK Moeshofstraat Moeshofstraat 145 Ringlaan 50km/u 1,90 tegels 11/ ,58 8,98 6,58 OK Laaglandlaan Zwaantjeslei Laar (Ekeren) 70km/u 6,62 asfalt ,54 9,04 4,54 OK/NIET CONFORM Laaglandlaan Laar (Ekeren) Michiel de Swaenstraat 70km/u 6,45 asfalt ,00 9,60 9,80 OK Laaglandlaan Michiel de Swaenstraat Moeshofstraat km/u 6,39 tegels 30/30 637,5 28 9,34 6,12 6,12 OK Moeshofstraat Moeshofstraat 156 rondpunt Rodeloopstraat 50km/u 2,06 tegels 30/ ,59 7,66 8,63 OK/NIET CONFORM Terlindenhofstraat rondpunt Rodeloopstraat Houthulststraat 50kmu en 30km/u 4,48 tegels 30/30 987, ,00 8,38 9,19 OK Maantjessteenweg Moeshofstraat Laarsebaan 50km/u 2,46 tegels 30/30 512, ,00 10,00 10,00 OK Maantjessteenweg -Victor Govaerslaan Laarsebaan Wulpstraat 50km/u 2,91 tegels 30/ ,50 10,00 3,50 OK Victor Govaerslaan - Burgemeester Jozef Masurebrug Wulpstraat Havanastraat (Antwerpen) 70km/u 4,49 tegels 30/ ,50 10,00 3,50 OK Burgemeester Jozef Masurebrug - Victor Govaerslaan Havanastraat (Antwerpen) Wulpstraat 70km/u 4,86 tegels 30/30 687,5 34 9,06 10,00 9,53 OK Victor Govaerslaan Wulpstraat Maantjessteenweg 50km/u 4,61 tegels 30/ ,00 8,00 9,00 OK Maantjessteenweg Lambrechtshoekenlaa n Laarsebaan 50km/u 2,11 tegels 30/30 162, ,00 6,32 6,32 OK Maantjessteenweg Laarsebaan Frans Adriaenssensstraat 50km/u 3,57 tegels 30/ ,00 10,00 10,00 OK Maantjessteenweg Frans Adriaenssensstraat Moeshofstraat 50km/u 5,22 tegels 11/22 287, ,00 10,00 10,00 OK Maantjessteenweg - Ringlaan Moeshofstraat Bredabaan 50km/u 2,59 tegels 30/ ,00 10,00 10,00 OK Bredabaan Ringlaan Dokter Maurice Timmermanslaan 50km/u 6,16 tegels 22/ ,10 7,00 7,10 NIET CONFORM Schijnpoortweg/Gabriël Theunisbrug Vaartdijk (Deurne) Heirmanstraat 50km/u 2,73 tegels 30/30 387,5 41 8,24 5,00 5,00 GEEN BFF Frans de L' Arbrelaan Heirmanstraat Sint- Bartholomeusstraat 50km/u 3,16 tegels 22/22 en tegels 11/22 287, ,00 2,00 2,00 NIET CONFORM Minister Delbekelaan Frans de L'Arbrelaan Bredabaan 50km/u 0,04 tegels 11/ ,10 9,00 7,10 NIET CONFORM Minister Delbekelaan Bredabaan Gildestraat 50km/u 1,14 asfalt en tegels 11/ ,00 10,00 10,00 OK Vaartkaai Schijnpoortweg/Gabri ël Theunisbrug overbrugging langs Albertkanaal nvt 4,63 asfalt 512,5 45 7,50 8,89 8,19 NIET CONFORM Vaartkaai overbrugging langs Albertkanaal brug over Groot Dok nvt 0,93 cementbeton ,00 10,00 10,00 OK Vaartkaai brug over Groot Dok Deurnsebaan nvt 3,98 asfalt 187, ,00 10,00 10,00 NIET CONFORM Deurnsebaan brug over Alberkanaal Straalstraat 70km/u 9,12 asfalt

24 48 5,90 5,00 5,90 NIET CONFORM Deurnsebaan Straalstraat Bredabaan 70km/u??? 4,82 tegels 22/22 462,5 49 8,00 10,00 9,00 OK Eethuisstraat Eduard Steurstraat Oudebareellei 70km/u 6,07 cementbeton 562,5 Dokter Maurice 50 8,57 4,86 4,86 OK Bredabaan Du Chastellei Timmermanslaan 50km/u 3,82 tegels 22/ ,94 4,75 4,75 OK Bredabaan Victor Roosensplein Begonialei 50km/u 6,75 tegels 22/22 187,5 52 9,26 8,00 8,63 OK Bredabaan Begonialei Merksemheidelaan 50km/u 3,72 tegels 22/22 337, ,00 10,00 10,00 OK Merksemheidelaan Bredabaan Van Praetlei 50km/u -2,67 tegels 30/30, 11/22 en gemengd materiaal 312,5 54 9,70 4,12 4,12 OK Winkelstap Van Praetlei Eethuisstraat 50km/u 0,83 tegels 30/ ,40 10,00 9,20 OK Merksemheidelaan Van Praetlei Bredabaan 50km/u 2,48 tegels 22/ ,00 10,00 10,00 OK Merksemheidelaan - Ringlaan Merksemheidelaan 72 Moeshofstraat 50km/u 1,99 tegels 30/30 987, ,00 9,05 9,53 OK Bredabaan Ringlaan Gruisweg 50km/u en 70km/u 2,72 tegels 22/22 487,5 58 9,23 9,94 9,58 OK Bredabaan Bredabaan 994 Fortsteenweg 70km/u 4,17 tegels 22/22 762, ,00 8,00 9,00 OK Bredabaan Fortsteenweg Ringlaan 50km/u en 70km/u 6,02 tegels 22/

25 Figuur 12: Fietsersbond genummerde fietsroutesegmenten 25

26 Figuur 13: score op de breedte van het fietspad met problematisch segment 19: Minister Delbekelaan, maar ook segmenten 21 (Schijnpoortweg) en segmenten 8/48 (Deurnsebaan) 26

27 Figuur 14: score op de tussenbreedte (schuwbreedte) van het fietspad tot de rijweg: de correlatie tussen snelheidszone en tussenbreedte is duidelijk (zie Figuur 15) 27

28 Figuur 15: snelheidszones van de rijweg 28

29 Figuur 16: trilcomfort van de fietspaden: weerspiegelt de kwaliteit van de verharding en heeft een directe correlatie met het gebruikte materiaal (zie Figuur 17) 29

30 Figuur 17: materiaal 30

31 Kruisingen Hieronder volgt de visualisering van de kruisingen op BFF in Merksem, met speciale aandacht voor de doorstroming en de markeringen. In het bijbehorende GIS document en excel bestand zijn deze gegevens verder beschikbaar voor consultatie. De correlatie tussen de voorrangsregelingen en de manier waarop de overgang van een kruising wordt gemarkeerd wordt hier duidelijk gevisualiseerd. De route Terlindenhofstraat Laaglandlaan (1) is niet gemarkeerd bij de kruisingen, zoals het hoort bij een rijweg die geen voorrangsregeling heeft, in tegenstelling tot de route Victor Govaerslaan Maantjessteenweg Ringlaan (2). Uniformiteit in markering kan met deze visualisatie snel bereikt worden. 1 2 Figuur 18: markeringen 31

32 Op onderstaande kaart kan de doorstroming van het fietsverkeer worden geanalyseerd. Van A naar B duurt per fiets ongeveer 17 minuten met overal rood tegenover 11 minuten met overal groen licht. A B Figuur 19: doorstroming 32

33 Eén- en tweerichtingsfietspaden Figuur 20: een- en tweerichtingfietspad 33

34 Gemengd verkeer In gemengd verkeer wordt gemeten hoe verkeersmatig geschikt een gemengd tracé zonder fietspad is voor fietsverkeer. Dit wordt bepaald op basis van wegbreedte, intensiteit verkeer, effectieve snelheid, met een op- of neerwaardering op basis van o.a. weginrichting, parkeerintensiteit en kruisingen. In het GIS document zijn ook de variabelen die de score befietsbaarheid in gemengd verkeer bepalen in kaart gebracht (o.a. de aan-of afwezigheid van fietssuggestiestroken, het type rijweg, de verkeersintensiteit in piek en normaal verkeer, de effectieve snelheid, de rijwegbreedte, parkeerintensiteit en het trilcomfort. In onderstaand kaartje blijkt dat geen van de BFF routes met hun huidige inrichting geschikt zijn voor gemengd verkeer. De Vaartkaai wordt reeds aangepakt en op het zuidelijke segment van de Moeshofstraat is reeds de best mogelijke oplossing voor een smal straatprofiel toegepast. De Oudebarreellei is echter een knelpunt in het BFF fietsroutenetwerk en een aanpassing van het wegprofiel is hier zeer gewenst. Figuur 21: befietsbaarheid van fietsroutes in gemengd verkeer in piekverkeer 34

35 MOW Vlaanderen: ongevalgegevens Bij het stellen van prioriteiten is de locatie, frequentie en de ernst van fietsgerelateerde ongevallen in het verleden een relatief goede indicatie voor het identificeren van risicosituaties. Uit enquêtes uitgevoerd door het gemeentelijk havenbedrijf Antwerpen is gebleken dat de geregistreerde ongevallen (met proces verbaal) niet vergelijkbaar zijn met het werkelijk aantal fietsgerelateerde incidenten, zoals die in de Haven door werkgevers werden genoteerd in werkgerelateerde afwezigheden. Bovendien zijn ook de beschikbare gegevens van MOW enigszins gedateerd ( ). Met andere woorden, kwantitatief zijn deze cijfers minder waardevol. Eveneens moet worden opgemerkt, dat de ernst van een incident geen indicatie is voor de grootte van het risico op een locatie, maar wel voor de grootte van een risico op alle locaties met dezelfde of gelijkaardige verkeerskundige variabelen. Om de precieze variabelen hiervan te definiëren is verder onderzoek nodig (zie o.a. de provinciale fietsbarometer). De kaart (zie Figuur 23) geeft de geregistreerde fietsgerelateerde ongevallen in het district Merksem weer voor de periode Op basis van deze gegevens kan geen zinvolle correlatie gemaakt worden tussen prioriteiten op fietsgerelateerde geaggregeerde incidenten en verkeersinrichtingen. Merksem heeft één gevaarlijk punt, met name het kruispunt Ringlaan met de Bredabaan. Figuur 22: kruising Ringlaan - Bredabaan 35

36 Figuur 23: MOW geaggregeerde fietsongevallen in Merksem (prioriteitswaarde) 36

37 4.2.3 Provinciale Fietsbarometer De provincie werkt volop aan de provinciale fietsbarometer 6 waarbij vaste en tijdelijke tellers de intensiteit, snelheid, richting van fietsverkeer op strategische plaatsen zullen opmeten. Dit zal in de toekomst in de audit worden meegenomen

38 5 ADVIES 5.1 Algemeen Bijzondere aandacht aan de overgang van fietspaden naar fietsroutes in gemengd verkeer. Bijzondere aandacht aan de logische voorrangsregeling van een volledige route. Bijzondere aandacht voor de snelheidsregimes zowel voor fietsroutes in gemengd verkeer als voor fietspaden langs de rijweg. 5.2 Gemengd verkeer Speciale aandacht voor de Oudebarreellei (N115). Er zijn werken voorzien aan de riolering in 2016, maar in de planning blijft het huidige profiel behouden. Deze fietsroute scoort naar befietsbaarheid onvoldoende, er is een relatief hoge verkeersintensiteit, hoge parkeerintensiteit en de rijweg heeft een beperkte breedte. Ook op de Vaartkaai zien we vanaf de Deurnsebaan naar het oosten toe een onvoldoende scorende fietsroute in gemengd verkeer, maar de planning voor de verbreding van het Albertkanaal houdt rekening met fietsinfrastructuur. 5.3 Fietspaden Laaglandlaan: is vanaf de Michiel de Swaenstraat niet conform naar het noorden toe. Een quick win oplossing die het fietsverkeer aangenamer zou maken is de snelheid hier tot voorbij de brug van de E19 te verlagen tot 50km/u. 38

39 Figuur 24: Laaglandlaan 70km/u Winkelstap: is conform het vademecum fietsvoorzieningen. Dit betekent dat de verhouding breedte en tussenbreedte tot de rijweg voldoende is. Toch willen we hier de aandacht vestigen op de lage score in trilcomfort en adviseren we om met een onderhoudsbudget de ruimte voor de zwakke weggebruiker te verbreden en voor de fietser te asfalteren. Deze maatregel kan ook voor de verdere Merksemheidelaan en de Ringlaan bekeken worden. Figuur 25: Winkelstap: trilcomfort is laag 39