Waterschap Brabantse Delta Bouvignelaan AA Breda. Postbus DZ Breda T F

Transcriptie

1 Innovatieagenda zuiveringsbeheer Waterschap Brabantse Delta 29 april 2014 definitieff rapport

2 Waterschap Brabantse Delta Bouvignelaan AA Breda Postbus DZ Breda T F E info@brabantsedelta.nl I Documenttitel Innovatieagenda zuiveringsbeheer; evaluatie , plan Status definitief Datum 29 april 2014 Corsanummer 14.B0127/14.ZK04444/14IT Opdrachtgever A. van Rijn Auteur L. Korving, E. Wypkema Collegiale toets J.Jonk 2

3 Inhoudsopgave 1 Inleiding Innovatie visie en speerpunten Innovatie bij waterschappen Het begrip innovatie bij WBD Innovatiedoelen WBD Innovatie bij Zuiveringsbeheer Verantwoording innovatieprogramma zuiveringsbeheer Waarom een verantwoording? Incrementele innovaties Verreikende innovaties Deelnames die bijdragen aan innovatie bij ZB Programma verreikende innovatie Herijking visie periode Evaluatie Prioritering en focus Communicatie Afsluiting

4 1 Inleiding Voor u ligt de tweede innovatieagenda van de sector zuiveringsbeheer. In 2011 werd de eerste innovatieagenda van de sector zuiveringsbeheer vastgesteld voor een periode van twee jaar. Na het verstrijken van deze periode is het tijd om de innovatie agenda te herzien en het resultaat is deze tweede innovatieagenda. De huidige manier van zuiveren van afvalwater door de waterschappen in Nederland is een bewezen en betrouwbaar proces. Voor alle organisaties is het echter van belang om alert te zijn op veranderingen in de haar omgeving en nieuwe mogelijkheden die zich voordoen. Op deze manier kan op tijd ingespeeld worden op veranderingen en kunnen nieuwe kansen worden gegrepen. In 2012 is in samenwerking tussen waterschappen en gemeenten de Routekaart Afvalwaterketen 2030 gereed gekomen en eerder is door de STOWA in 2010 het NEW-water concept uitgebracht als toekomstvisie voor de rwzi van de toekomst. Ook de concepten van de Energiefabriek en de Grondstoffenfabriek passen bij deze ontwikkelingen. Er speelt kortom al veel op het gebied van innovatie binnen de waterschappen en ook bij Waterschap Brabantse Delta. Het doel van deze agenda is deze ontwikkeling in beeld te brengen en richting te geven aan de rol van het Waterschap Brabantse Delta (WBD) op het gebied van innovatie bij zuiveringsbeheer. 4

5 2 Innovatie visie en speerpunten Dit hoofdstuk geeft antwoord op de vraag waarom innovatie van belang is, de soorten van innovatie die er zijn en welk doel het waterschap Brabantse Delta ( WBD) heeft.. Het hoofdstuk sluit af met de speerpunten voor innovatie die het waterschap in de afgelopen jaren hanteerde. 2.1 Innovatie bij waterschappen Door de Unie van Waterschappen is 2012 een visie uitgebracht op innovatie bij de waterschappen 1. Op basiss van interviews met bestuurders, directieleden en medewerkers van waterschappen zijn de ervaringen en behoeften van waterschappenn op het gebied van innovatie in beeld gebracht. In deze visie is innovatie een middel om strategische doelen te realiseren en belangrijk vanuit het besef dat de methoden van vandaag niet toereikend zijn om te voorzien in de behoeften van morgen. De visie beschrijft dat er verschillen zijn in innovatie van slimmer werken tot changing the game, maar geeft ook aan dat de vraagg of iets innovatie is afhangt van het perspectief dat men hanteert. Deze visie geeft aan dat de noodzaak voor innoveren vaak ligt binnen de regionale wateropgaven, dus op het niveau van de waterschappen. De prikkel voor innoverenn start dus bij de waterschappen en kan vervolgens op landelijk niveau worden ondersteund en geconcretiseerd. Bijvoorbeeld met steun van STOWA. De Unie van Waterschappen wil hierbij ook een faciliterendee rol spelen. Tegelijk herkent de Unie van Waterschappen dat er naast regionale argumentenn voor innovatie ook bredere argumentenn zijn voor innovatie. Waterschappen kunnen bijvoorbeeld een bijdrage leveren aan de internationale positionering van de Nederlandse watersector, ontwikkelingssamenwerking of aan het vraagstuk van de beschikbaarheid van technisch geschoold personeel. De Unie van Waterschappen ziet vooral een rol voor de Unie in het scheppen van voorwaarden voor innovatie, het bundelen van krachten en delen van kennis. 2.2 Het begrip innovatie bij WBD Onder innovatie verstaat WBD het ontwikkelen en implementeren van v een nieuwe techniek, proces of denkwijze met het doel een beter resultaat te leveren. Naast technologische innovatie (de Willy Wortel), is dit ook sociale, organisatorische en bestuurlijke innovatie (mensen die anders gaan denken of functioneren). Innovatie kan op verschillendee schalen en omvang plaatsvinden, van component tot systeem en van kleine verbetering tot een radicale verandering. v. Incrementele innovatie Verreikende innovatie huidig Afbeelding 1: Incrementele en verreikende innovatie. Incrementeel is de berg beklimmenn van toenemende effectiviteit, verrijkend is een anderee berg beklimmen. Men moet door een dal (een sterke verandering van de huidige structuurr en het functioneren) om tot veelal sterkere verbetering van resultaat te komen. 1 Waterschapswerk Innoveert! Visie op Innovatie, December 2011, versie 8/5/ Evaluatie , plan

6 Voor het begrip innovatie en de plek die het heeft in de organisatie, maken we onderscheid in incrementele en verreikende innovatie. Incrementele innovatie is het continu verbeteren van hetgeen verankerd zit in de organisatie. Verreikende innovatie is de zoektocht naar nieuwe kansen en mogelijkheden. Dit is gevisualiseerd in Afbeelding 1. Oktober 2013 is door het Dagelijks Bestuur van het waterschap geconstateerd dat vernieuwing als vanzelfsprekend is binnen het waterschap 2. Het DB heeft toen besloten om het innovatievermogen van de organisatie verder te vergroten, met name voor de verreikende innovaties (vernieuwingen met grote sprongen). Besloten is tot: 1. het opzetten van een gestructureerd proces voor vernieuwingen met grote sprongen; 2. het organiseren van inspiratiemomenten voor medewerkers en bestuur (competentieontwikkeling op het gebied van externe oriëntatie, omdenken, netwerksamenleving); 3. het breder uitdragen van vernieuwingen; Deze innovatieagenda van de sector zuiveringsbeheer is een invulling van dit besluit om een gestructureerd proces voor vernieuwingen met grote sprongen (verreikende innovaties) te implementeren. 2.3 Innovatiedoelen WBD Oktober 2013 is het innovatiebeleid vastgesteld door het Dagelijks Bestuur. Het beoogde effect van het innovatiebeleid werd hierbij als volgt omschreven. Een waterschap, waarvan de medewerkers op alle fronten werken aan de uitdagingen voor de toekomst: 500 innovators. Het beoogde resultaat is dat met een beperkte lastenstijging meer taken worden uitgevoerd (meer met minder). Daarbij wordt bovendien geanticipeerd op diverse ontwikkelingen zoals het klimaat, maar ook de digitalisering van de overheid, de sneller veranderende wereld. De innovaties binnen het waterschap moeten leiden tot verbeteringen op het gebied van kosten, kwaliteit of kwetsbaarheid. Zo blijft het waterschap bovendien een aantrekkelijke werkgever. 2.4 Innovatie bij Zuiveringsbeheer De primaire taken van zuiveringsbeheer zijn het transporteren en zuiveren van afvalwater, het voldoen aan effluenteisen en zorgen dat alle afvalwater verwerkt wordt. De ambitie is om dit betaalbaar, duurzaam en betrouwbaar te doen. In de ambitienota zuiveringsbeheer 3 van 2007 zijn de speerpunten voor de zuiveringstaak benoemd. Deze nota is de afgelopen jaren leidend geweest voor innovatie bij zuiveringsbeheer en waar nodig aangevuld met nieuwe inzichten. Een belangrijke aanvulling was de afvalwaterketenvisie 4 van het waterschap die in 2011 is vastgesteld. Hierdoor heeft het NEW-water concept (Nutriënten terugwinning, Energie productie, Water hergebruik), later uitgebreid tot Grondstoffenfabriek, zijn intrede gedaan. Als gevolg van deze ontwikkeling is ook het onderwerp waarde creatie uit afvalwater toegevoegd aan de ambitie. In 2010 zijn bestuursvragen gesteld over de toxicologische effecten voor het oppervlaktewater bij het gebruik van aluminium. Naast de toxicologische aspecten spelen hierbij ook financiële aspecten en bovendien is het waterschap afhankelijk van het gebruik van aluminium voor een goede bedrijfsvoering. Daarom is reductie van het aluminiumgebruik in de afgelopen jaren een belangrijk aandachtspunt geweest. Daarnaast heeft de Brabant brede samenwerking ( winnend samenwerken ) tussen de waterschappen zijn intrede gedaan. Programma s zullen daarom waar mogelijk Brabant breed worden opgezet. 2 Innovatiebeledi: vernieuwing als vanzelfspreken, mededeling voor het algemeen bestuur van 13 november 2013, kenmerk 13IT Beleidsnota Zuiveren met ambitie, beleidsnota voor het algemeen bestuur van 18 september 2007, kenmerk 07I Afvalwaterketenvisie waterschap Brabantse Delta, vastgesteld in het algemeen bestuur van 7 december 2011, kenmerk 11IT

7 Tenslotte zijn in 2012 het kader van het MVO-ontwikkelprogramma 5 voor het waterschap doelstellingen gedefinieerd die ook betrekking hebben op de taken van zuiveringsbeheer. Zo zijn er doelstellingen voor energiebesparing en opwekking, terugwinnen van fosfaat en verwaarding van groene grondstoffen. Op basis van deze visiedocumenten zijn in de afgelopen jaren voor zowel incrementele als verreikende innovaties speerpunten gedefinieerd. Het volgende hoofdstuk bespreekt en evalueert deze speerpunten. 5 Naar een robuust beheer en verantwoorde bedrijfsvoering, advies aan het algemeen bestuur van 26 september 2012, kenmerk 11IT

8 3 Verantwoording innovatieprogramma zuiveringsbeheer Waarom een verantwoording? De verantwoording van het innovatieprogramma over de periode 2011 tot en met 2013 heeft twee doelen: - het geeft de huidige situatie weer en is daarmee de basis voor het programma ; - een echt innovatieprogramma is geen vaststaand uitvoeringsprogramma maar is een zoektocht naar kansen. Als een kans niet reëel blijkt moet gestopt te worden en als zich nieuwe kansen voordoen dan wordt hier direct op ingespeeld. Hierdoor wordt niet altijd uitgevoerd wat gepland is en daarom is een verantwoording of terugkoppeling over activiteiten gewenst. In dit hoofdstuk maken we een onderscheid tussen incrementele en verreikende innovatie. De lijn hiertussen is niet altijd even scherp. Als uitgangspunt voor incrementele innovatie geldt of een activiteit in een bestaand programma van het waterschap aanwezig is. Jaarlijks wordt in de Bedrijfsresultaten Zuiveringstechnische Werken al een overzicht gegeven van de lopende innovatie projecten en de bereikte resultaten. Deze innovatieagenda beoogt een meer algemene evaluatie te geven van deze activiteiten. 3.2 Incrementele innovaties In de innovatieagenda van 2011 werden de volgende thema s voor incrementele innovaties benoemd: - betrouwbaarheid en kostenbewustzijn; - samenwerking; - energie; - professionalisering organisatie. Terugkijkend naar de periode 2011 tot en met 2013 zijn deze thema s actueel gebleven en worden zo ook nog gehanteerd. Per speerpunt wordt in deze paragraaf de ondernomen acties en resultaten samengevat. Betrouwbaarheid en kostenbewustzijn Een belangrijke succes is de invoering van assetmanagement. Assetmanagement is een proces dat gericht is op het optimaal onderhouden van de bedrijfsmiddelen ( assets ) van het waterschappen. Het vervangt niet het reguliere onderhoudsproces, maar zorgt dat op basis van een risico inschatting transparante en reproduceerbare keuzes gemaakt worden. De invoering is in 2011 begonnen met het proces transport en in 2012 met de processen zuiveren en slibverwerking. Inmiddels is deze manier van werken bijna een normale activiteit geworden. Ervaringen en ontwikkelingen op dit vlak worden actief gedeeld met andere waterschappen, onder andere in het kader van Winnend Samenwerken in Brabant. Hoewel deze manier van werken in bijvoorbeeld de energie en drinkwater sector al normaler is, is Waterschap Brabantse Delta een voorloper op dit vlak binnen de waterschappen. De komende tijd ligt de focus op de verdere borging van dit proces in de organisatie. Verder zou dit onderwerp binnen de afvalwaterketen verder kunnen worden ingevoerd. Ook op meer technisch vlak zijn er in de afgelopen jaren diverse projecten geweest. Een speerpunt was de vermindering van het verbruik van aluminiumzouten op de verschillende zuiveringen. Dit beleid is ingezet omdat de inzet van aluminiumzouten diverse nadelen heeft in vergelijking met ijzerzouten. Onderzoek in 2011 op de rwzi Dongemond liet zien dat fors minder aluminium nodig is voor de bestrijding van lichtslib als bij de dosering ook ijzer wordt ingezet. De resultaten van dit onderzoek zijn vervolgens ook op rwzi Rijen geïmplementeerd. Invoering op de rwzi Bath vergde meer aanpassingen en zal in 2014 worden gerealiseerd. Afbeelding 2 laat zien dat de ondernomen acties effectief waren en tot een forse afname van het aluminiumverbruik hebben geleid. 8

9 Afbeelding 2: Verbruik metaalzouten voor fosfaatbinding en lichtt slib bestrijding Een eigen innovatie van Waterschap Brabantse Delta is het gebruikk van een kelderballon voor geurbestrijding op rioolgemalen. Deze innovatie is gebaseerd op een idee dat al in 2009 was ingediend bij de STOWA. Het idee bestaat uit een mee-ademende gaszak g die boven op de kelder van een rioolgemaall wordt aangesloten. In 2011 is samen met STOWA een onderzoek gestart om dit idee uit te werken en te testen. Dit heeftt geleid tot de invoering van kleineree kelderballonnen in Zaandam bij Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier en in Moorddrecht M van Hoogheemraadschap Schieland en Krimpenerwaard. In 2014 wordt de grootste e ballon geïnstalleerd op een gemaal bij de rwzi Zeggee van Waterschap Brabantse Delta. Verder is in 2011 een automatische, continue bezinkselmeting ontwikkeld en inn 2012 als test ingevoerd op de rwzi Nieuwveer. Doel is om continu informatie te hebben over de bezinkbaarheid van het slib om slibuitspoeling te voorkomen en de stikstofverwijdering te optimaliseren. Inherent aan innovatie is dat sommige projecten onvoldoende succesvol zijn omm verder door te zetten. Zo zijn er in 2011 testen op het persstation Roosendaal gedaan met eenn op UV gebaseerde techniek voor de bestrijding van geur. Dezee techniek kon echter niet voldoen aan de geureisen. In 2012 zijn op de rwzi Bath proeven gedaan met bacteriepreparaten voor de bestrijding van licht slib. Deze preparaten lieten echter geen verbetering zien in vergelijking met dee bestaande situatie. Samenwerking Het belangrijkste samenwerkingsverband voor de sector Zuiveringsbeheer is dee samenwerking met gemeentes voor de afvalwaterketen (SWWB), de samenwerking met waterschappen in het kader van Winnend Samenwerken en samenwerking met bedrijven. De samenwerking met gemeenten en andere waterschappen heeft er toe geleidd dat meer afstemming plaatsvindt op het gebied van dataverwerking zodat data beter uitwisselbaar is. Met gemeenten zijn bijvoorbeeld meetdoelen enn behoeften afgestemd dat weer moet leiden tot globale meetplannen. In sommige situaties gaat de samenwerking al verder. Inn 2013 is een studie afgerond waarbij met Universiteit Twente, Witteveen+Bos en gemeente Breda de Real Time Control (RTC) van een gemaal iss onderzochtt om de toevoer van rioolwater af tee stemmen op de capaciteit van de effluent leiding van rwzi Nieuwveer. Dit onderzoekk zal de komende tijd nog verder worden voortgezet. Een belangrijke ontwikkeling die voortvloeitt uit de samenwerking met m de Brabantse Waterschappen is de uitwisseling van ervaringenn en kennis op het gebied van assett management. Daarnaast wordt intensief samengewerkt bij de nvoering vann het informatiesysteem Z-info dat is ontwikkeld onder auspiciën van het Waterschapshuis en de Vereniging van Zuiveringsbeheerders. Ook met bedrijven in de regio wordt soms samengewerkt aan projecten. Een langlopend voorbeeld is de samenwerking met de Efteling waarbijj effluent van de rwzi Kaatsheuvel wordt ingezett op het 9 Evaluatie , plan

10 pretpark. In de afgelopen jaren werd samenn met SNB onderzocht waar w in de afvalwaterketen stikstof het beste kan worden afgebroken. Dit leidde tott het besluit voor de realisatie van een innovatie zuivering voor stikstofverwijderingg bij SNB. Met ZLTO is gekeken g naar de synergie tussen mestverwerking en rioolwaterzuivering. Dit onderzoek liet te weinigg meerwaarde zien voor samenwerking om een vervolg te t krijgen. Verder leiddee een gezamenlijk onderzoek met Nuplex tot de conclusie dat zij blijven lozen op de rwzi.. Met Alumet wordt gekeken naar dee mogelijkheden om hun aluminiumrijk afvalwater nuttig in te zetten op de rwzi Bath. Energie Energie besparing en productie was een belangrijk thema in de afgelopen jaren. De meeste innovaties concentreerden zich rondom de rwzi Nieuwveer, die is aangewezen als Energiefabriek. De vervanging van de ZIMPRO door een slibgisting leidde al tott veel energiebesparing, maar rondom dit project hebben diverse projecten plaatss gevonden die deze besparing groter maken. Resterende energie e behoefte 24% Lucht 1e trap % Een belangrijke innovatie is de levering van warmte aan een woonwijk in Breda. Dit project Slibgisting Warmte 2012 is het gevolg van eerdere studies in 2011 naar levering 45% andere toepassingenn van het biogas van de Breda 2013 slibgisting. Om dit mogelijk te maken zijn de 2 13% nieuwe wkk s op de rwzi Nieuwveer zo uitgevoerd dat zij eenvoudig te verplaatsen Deelstroom zijn naar de woonwijk. Uiteindelijk blijkt de 76% besparing! behandeling productie van biogas zo groot dat een derdee 2012 wkk bijgeplaatst kon worden. Deze derde wkk 12% levert in de woonwijk de warmte en elektriciteit terug aan de rwzi. Verder is op de Afbeelding 3: Energiebesparingenn op rwzi Nieuwveer sinds 2010 rwzi een energiezuinige deelstroombehandeling (DEMON) gerealiseerd voor de verwijdering van het stikstof. Deze deelstroombehandeling zorgt ook voor een betere CZV verwijdering in de A- trap doordat minder recirculatie van effluent nodig is. Dit heeft weer een positief effect op de biogasproductie van de slibgisting. Een andere onderzochte innovatie is benutting van de warmte in het effluent van de rioolwaterzuiveringen met warmtepompen. Hierbij is het belangrijk dat vraag en aanbod van warmte geografisch bij elkaar liggen, maar hiervoor konden geen gunstige locaties worden gevonden in het gebied van het waterschap. Dit onderwerp wordt inn de toekomst mogelijk weer actueel als warmtebron voor de verwarmingg van de slibgisting van Nieuwveer of voor concepten waarbij overschotten van elektriciteit worden omgezet in warmte. Proeven in 2011 met een hybride beluchtingg op de rwzi Halsteren leidden tot onvoldoende energiebesparing om deze techniek verder door te zetten. Professionalisering Organisatie Eerder in deze paragraaf is al aandacht besteed aan de professionalisering van het onderhoudsproces door de invoering van asset management. In hett kader van de afstemming van de afvalwaterketen wordt gewerkt aan de afstemming en verbeteren van de beschikbare gegevens. Een voorbeeld hiervan is de koppeling van regenval data aan de hydraulische aanvoer naarr de zuivering. Hierdoor kunnen betere inschattingen gemaakt worden voor v ketenmodellen en wordt een basis gelegd voor real time control van de aanvoer van rioolwater naar de zuiveringen.. Verder is eind 2013 het Purgatio project gestart. Inn dit project zal een promovendus van de Universiteit Tilburg onderzoek naar de bestee manier om prestatiecontracten voor onderhoudd in te richten. Dataverwerking is ook een belangrijk onderdeel van het project Verkeerstoren. Doel is hierbij een centrale plek te hebben waar alle informatiestromen samenkomen. Het nadenken over dit project is gestart in 2011 en heeft een grote organisatorische inhoud waarbij definitie van scope, taken en rollen veel aandacht vergt. In 2014 is dit project echt gestart. 10 Evaluatie , plan

11 Voor de aanbesteding van de zuiveringen voor Ossendrecht en Putte is gekozen voor een nieuwe manier van aanbesteden op basis van Best Value Procurement. Dit proces is in 2013 gestart, waarbij er veel aandacht uitgaat naar het opleiden van de medewerkers om hier op een goede manier mee om te gaan. 3.3 Verreikende innovaties In de innovatie agenda van 2011 en de behorende adviesnota 6 zijn de volgende verreikende innovaties geselecteerd om in te investeren voor de periode : 1. Energiefabriek Nieuwveer 2. Thermofiele gisting 3. Fosfaathergebruik 4. Waarde creatie uit afvalwater De Energiefabriek Nieuwveer omvat twee verreikende onderzoeksprojecten (Dynafil en Koude Anammox) met als doel de energieopbrengst te maximaliseren. De rwzi Nieuwveer is hiervoor een unieke locatie omdat het één van de drie zuiveringen in Nederland is die uitgevoerd is als ABsysteem. Dit systeem heeft als voordeel dat in de A-trap relatief veel slib geproduceerd wordt waardoor zo veel mogelijk van het CZV in het afvalwater kan worden omgezet in biogas. Een van de onderzoeksprojecten richt zich op dynamische filtratie waardoor verwijdering van CZV in de A-trap verbeterd wordt. Voor deze filtratie gebruikt men steundoeken waarop het slib zelf als filter medium werkt. Hierbij werkt het waterschap samen met KWR, TU Delft, STOWA, Logisticon en Bert Daamen Water en Energie. In 2012 is een eerste proefinstallatie getest. De ervaringen lieten zien dat het ontwerp aangepast moest worden en in 2013 zijn deze aanpassingen doorgevoerd in een nieuwe proefinstallatie. In 2014 wordt duidelijk worden of de verbeteringen het gewenste resultaat geven. Hoewel de directe resultaten tot nu enigszins tegenvallen, zijn de ervaringen over deelname in dit soort projecten positief. De samenwerking met bijvoorbeeld kennisinstituten vergroot de inzichten in de eigen installatie en leidt tot spin-off in andere projecten en bovendien tot een grotere herkenbaarheid van het waterschap voor de buitenwereld. De grote CZV-verwijdering in de A-trap stelt hoge eisen aan de stikstofverwijdering uit het afvalwater doordat weinig CZV beschikbaar is voor klassieke denitrificatie. Bovendien vergt de klassieke manier van stikstofverwijdering veel energie. Het tweede onderzoeksproject richt zich daarom op een nieuwe manier van stikstofverwijdering door koude deammonificatie. Deze techniek is al bewezen voor warmere stromen zoals bijvoorbeeld het centraat van de slibontwatering, maar voor lagere temperaturen moet deze nog volledig worden ontwikkeld. Na een voorstudie is in 2013 besloten tot de realisatie van een proefinstallatie op Nieuwveer samen met Colsen en Universiteit Gent. In 2013 is deze installatie in gebruik genomen en de test zal ongeveer een jaar duren. Thermofiele gisting is een tweede verreikend onderzoeksproject waarin het waterschap heeft geïnvesteerd. De normale (mesofiele) vergisting van slib vindt plaats bij een temperatuur van ca. 35 C, terwijl deze bij thermofiele gisting plaats vindt bij C. De hogere temperaturen zorgen voor een snellere afbraak van het slib en daardoor een grotere biogasproductie. De techniek wordt vaker toegepast in de industrie en ook in andere landen voor zuiveringsslib. In Nederland wordt deze echter niet toegepast voor zuiveringsslib. Een studie in 2011 liet een positieve business case zien voor deze techniek en dit leidde tot een pilot proef op de rwzi Bath in Deze pilot proef bevestigde de eerdere aannames en liet zien dat een geleidelijke overgang van mesofiele naar thermofiele gisting mogelijk is. Vervolgens is in 2013 gestart met een praktijk proef op één van de twee vergisters van de rwzi Bath. Samen met waterschap Reest en Wieden loopt het waterschap hiermee voorop met het uittesten van deze techniek. Door technische beperkingen in de warmte uitwisseling moest de proef voortijdig worden afgebroken zodat niet alle onderzoeksdoelen bereikt werden. Wel bevestigde de proef de toename van de biogasproductie en dat een stabiele bedrijfsvoering mogelijk is. Er is nog wel onzekerheid over de effecten op het vrijmaken van nutriënten en de ontwaterbaarheid van het slib. In het kader van reeds voorgenomen aanpassingen van de warmtewisseling van de slibgisting zal de gisting voorbereid worden op een langdurigere proef met thermofiele gisting. Naar verwachting kan in 6 Adviesnota aan het AB, onderwerp: innovatieagenda zuiveringsbeheer, 15/12/2012, kenmerk 11IT

12 2015 de praktijktest voortgezet worden waarna een definitief besluit kan worden genomen over toepassing van thermofiele gisting op de rwzi Bath. De prioritering in de innovatie agenda van 2011 gaf een hoge prioriteit voor het terugwinnen van fosfaat uit zuiveringsslib. Het terugwinnen van fosfaat is een belangrijk element in het Klimaatakkoord tussen Rijk en Waterschappen. De productie van struviet (magnesiumammoniumfosfaat) is een manier om fosfaat uit rioolwater terug te winnen. Deze methode is voor Waterschap Brabantse Delta niet geschikt vanwege het gebruik van ijzerzouten voor de chemische defosfatering op de rioolwaterzuiveringen. Winning van fosfaat uit het slib van Brabantse Delta is wel mogelijk via de asrest die overblijft na verbranding bij SNB. SNB ontwikkelt diverse initiatieven voor het terugwinnen van fosfaat uit de as. Zo is tot 2012 slibas afgevoerd naar fosforproducent Thermphos voor de productie van fosfor uit de as. Deze route was alleen geschikt voor slibstromen met een voldoende laag ijzer gehalte. Onderzoek door het waterschap Brabantse Delta liet zien dat inzet van aluminium in plaats van ijzerzouten niet tot het gewenste lage ijzergehalte leidde voor deze route en is niet verder ingezet. Andere mogelijkheden voor terugwinning van fosfaat uit de as zijn een thermo-chemische en een nat-chemische omzetting van de as. Bij de thermo-chemische omzetting wordt de as onder toevoeging van additieven verhit tot 1000 C. Hierdoor worden zware metalen verwijderd en het fosfaat omgezet in een vorm die biobeschikbaar is. Van is deze techniek door SNB in een Europees onderzoeksconsortium onderzocht en daarna verder ontwikkeld door Outotec. Daarnaast werkt SNB sinds 2010 samen met HVC en Ecophos aan een nat-chemische techniek voor productie van dicalciumfosfaat uit de as. Hierbij wordt een techniek gebruikt van Ecophos voor het ontsluiten van fosfaat uit laagwaardig fosfaaterts. In dit proces wordt het fosfaat met zoutzuur ontsloten uit de as en daarna in zuiverdere vorm neergeslagen als dicalciumfosfaat. Bijkomend voordeel van deze route is dat er ook perspectief is op het terugwinnen van ijzerzouten voor binding van het fosfaat op de zuivering. Tenslotte is ook afzet van de as mogelijk naar ICL Fertilizers in Amsterdam. De as wordt dan bijgemengd aan fosfaaterts, waarna het fosfaat ontsloten wordt door zwavelzuur of fosforzuur. Een nadeel van deze route is dat de zware metalen in de as meegegeven worden met de kunstmest. De meest kansrijke route op dit moment is afzet van de as via de Ecophos route. Ecophos wil een fabriek in België of Nederland realiseren voor de verwerking van fosfaaterts met haar techniek. Deze fabriek zal dan ook capaciteit krijgen voor verwerking van de as van SNB en HVC. In 2014 zal hierover een definitief besluit genomen worden. SNB streeft naar een totaaloplossing voor de winning van fosfaat uit as die medio 2016 gereed is. Waarde creatie uit afvalwater is in de vorige innovatie agenda benoemd als een interessante kans voor het waterschap. Deze ontwikkeling paste goed in de regionale samenwerkingsverbanden voor stimuleren van een biobased economy zoals de BioBased Delta. Ook landelijk zijn hier veel ontwikkelingen bij de waterschappen die zich bundelen in het initiatief van de Grondstoffenfabriek. In 2012 is door het waterschap verkent welke rol zij het beste kan spelen. Deze verkenning liet zien dat er kansen liggen op het gebied van de productie van bioplastics (PHA) uit slib. Om deze kansen verder uit te werken heeft Avans onderzoek gedaan naar de potentie van het slib van de rwzi Bath om dit te doen. Dit is vervolgens verder opgepakt samen met het bedrijf AnnoxKaldnes (onderdeel van Veolia Water), KNN, waterschap De Dommel en Wageningen Universiteit. Bovendien heeft het waterschap deelgenomen aan een STOWA studie door Witteveen+Bos naar de business case hiervoor. Begin 2014 zijn alle studies afgerond en de conclusie is dat er in potentie een goede business case is voor het produceren van biologisch afbreekbaar bioplastic (PHA) met gebruik van zuiveringslib. Het secundaire slib van de rwzi Bath blijkt hiervoor bij uitstek geschikt omdat het zonder aanpassingen aan de zuivering al goede accumulatie eigenschappen heeft. Een belangrijke drempel voor verdere commercialisatie van de techniek is de afwezigheid van een goede afzetmarkt voor het PHA. De huidige informatie laat zien dat het PHA in principe goede commerciële potentie heeft, maar de ontwikkeling van deze markt vergt de beschikbaarheid van voldoende PHA zodat potentiele verwerkers proeven kunnen doen om de marktpotentie goed in te schatten. 12

13 De volgende stap in de ontwikkeling van deze innovatie zou daarom de realisatie van een demonstratie installatie moeten zijn die voldoende PHA kan maken (ordegrootte 100 kg PHA/dag). Gezien de uitzonderlijk goede eigenschappen van het slib van de rwzi Bath zou een dergelijke demonstratie installatie het beste dit slib kunnen gebruiken. Het slib van 1 van de 10 straten van de rwzi Bath is hiervoor ruim voldoende. Samen met de andere partners wordt hiervoor nu een plan van aanpak uitgewerkt. Verder wordt in een studiegroep van de Biobased Delta onderzocht welke materialen uit de rwzi interessant kunnen zijn. Via Rewin heeft een roadmap technoloog een verkenning ( aqua meets chemistry ) uitgevoerd om te bekijken welke stoffen in afvalwater relevant zijn voor de chemie. Humuszuren en lignine blijken in onvoldoende mate aanwezig in het afvalwater om interessant te zijn. Lipides en eiwitten van de bacteriën in het slib zouden dit wel kunnen zijn. Hier liggen weer raakvlakken met het project voor de PHA-productie uit slib. Het residu dat achterblijft na extractie van de PHA biedt kansen voor winnen van bijvoorbeeld lipides. Deze verkenning heeft contacten met diverse bedrijven in Brabant opgeleverd die actief zijn op het gebied van biobased ontwikkelingen. Zo zijn er contacten ontstaan met bijvoorbeeld Nuplex en Rodenburg, waardoor duidelijk is wat hun behoeften zijn en hoe het waterschap daarop kan inspelen. Andere ontwikkelingen waarbij het waterschap een rol kan spelen zijn de productie van eendenkroos en het gebruik van biobased flocculanten. Voor de productie van eendenkroos wordt samen met Avans een project ontwikkeld waarbij nutriënt rijk effluent van de Demon op Nieuwveer wordt ingezet. Ook TNO heeft hier interesse in getoond en heeft contacten met bedrijven die het eendenkroos willen gebruiken. Verder zou het waterschap door inzet van biobased flocculanten voor slibindikking en ontwatering een vraag kunnen creëren naar dit soort materialen doordat waterschappen een belangrijke afnemer zijn voor dit soort producten. 3.4 Deelnames die bijdragen aan innovatie bij ZB Verreikende innovaties doe je in samenwerking en ideeën en strategie uitzetten gebeurd ook op regionale en landelijke platforms. Onderstaande tabel geeft een overzicht van alle deelnames in de periode die een bijdrage leveren aan innovatie bij zuiveringsbeheer. Tabel 1: Overzicht samenwerkingsverbanden die een relatie hebben met het onderwerp innovatie Type samenwerking Samenwerkingsverband Onderwerpen Waterschappen Unie van Waterschappen Expertgroep Zon en Windenergie Expertgroep Energiezorg STOWA BC s diverse onderzoeken (9x) Platform Water & Energie MJA 3 Energie onder 1 noemer Actieteam MJA3 Bedrijfsvergelijking Zuiveringsbeheer Leerkring Duurzame Energie Energie- en Grondstoffenfabriek Marketing, Organisatie, Communicatie Groep Realisatie Groep Fosfaat Winnend Samenwerken Assetmanagement Procesautomatisering VVZB Werkgroep Assetmanagement Landelijk Overleg Onderhoud Regionaal Biobased Delta Waardecreatie uit afvalwater Pieken in de Delta Liquid Biomethane World Class Maintenance SWWB Waterkringen, afvalwaterketen Breda s Energie Initiatief Energiebesparing Bedrijven waterketen SNB Stikstofverwijdering in de keten ZLTO Synergie kalvergierverwerking en rwzi Alumet Aluminiumrijke reststroom Efteling Effluent hergebruik Host Reststroom digestaat Nuplex Zuivering in de keten Agro & Food cluster Nieuw Prinsenland Afvalwaterverwerking Techniek ontwikkeling Logisticon, KWR, Bert Daamen W&E Dynamische Filtratie Colsen, Universiteit Gent Koude Annammox Annox Kaldnes, KNN, WUR, Avans Bioplastics (PHA) 13

14 4 Programma verreikende innovatie Dit hoofdstuk behandelt alleen de verreikende innovaties, omdat de incrementele innovaties een eigen programma hebben. Om te komen tot een programma voor de verreikende innovaties zijn de visie en speerpunten herijkt aan de hand van recente ontwikkelingen en een dialoog met stakeholders van het waterschappen. Op basis van deze herijking wordt vervolgens een bijgestelde opzet voor het innovatieprogramma van het waterschap voorgesteld. 4.1 Herijking visie periode In de innovatie agenda van 2011 en de behorende adviesnota 7 zijn de volgende onderwerpen leidend geweest voor investeringen in verreikende innovaties in de periode : 1. kringloopsluiting van fosfaat; 2. energieproductie uit afvalwater; 3. waarde creatie uit afvalwater. Bij het opstellen van deze nieuwe innovatie agenda is het nodig te evalueren of deze onderwerpen nog steeds passen bij de behoeften van het waterschap en de landelijke trends. Bovendien is het belangrijk om te controleren of zich nog nieuwe ontwikkelingen aandienen die van belang zijn voor het waterschap. Afvalwaterketenvisie 2030 en Grondstoffenfabriek Voor de waterschappen is de afvalwaterketenvisie 2030 nog steeds leidend voor het ontwikkelen van innovaties voor zuivering van afvalwater. Sinds de vorige innovatie agenda is de samenwerking tussen waterschappen sterk verbeterd en georganiseerd via het gezamenlijke initiatief van de Energie- en Grondstoffenfabriek. Deze visie was al goed verwerkt in de innovatie visie van het waterschap en wordt hiermee alleen maar versterkt. Sociale innovatie Een andere belangrijke ontwikkeling is de toenemende aandacht voor het belang van sociale innovatie. In 2013 publiceerden de Rotterdam School of Management en Panteia een onderzoek naar sociale innovatie in de topsectoren 8. Dit onderzoek stelt dat 77% van het innovatiesucces wordt veroorzaakt door sociale innovatie en 23% door technische innovatie. Sociale innovatie vraagt nieuwe managementvaardigheden (dynamisch managen), nieuwe organisatievormen (flexibel organiseren), hoogwaardige arbeidsrelaties (slimmer werken) en samenwerken met externe partijen (co-creatie). De sectoren Energie en Chemie lopen voorop op het gebied van sociale innovatie. Zij besteden ook het meeste geld aan R&D en zijn daardoor doordrongen van het belang van sociale innovatie. In de watersector zijn de budgetten voor R&D lager en is het nemen van risico s die samenhangen met innovatie minder geaccepteerd. Ook op het gebied van cocreatie, zoals het samenwerken met bedrijven en kennisinstellingen, scoort de watersector minder goed. De werkgroep sociale innovatie vallend onder het innovatieplatform van de Unie van Waterschappen voerde eind 2013 een verkennende enquête uit onder de waterschappen. Deze enquête liet zien dat 85% van de respondenten budget heeft voor innovatie (ca. 450 keuro/jaar) en mankracht (ca. 4 fte). Verder heeft 50% een structuur voor het volgend van innovaties. Een belangrijk aandachtspunt was dat men aangaf dat 60% van de managers geen gecalculeerde risico s ondersteunt, dat kennis maar beperkt wordt gedeeld en dat succes nauwelijks gevierd wordt. Binnen waterschap Brabantse Delta is in 2013 door een extern bureau een Organisatiescan uitgevoerd. Deze Organisatiescan laat zien dat er in de organisatie sprake is van een vicieuze cirkel in de verhouding tussen medewerkers en de leidinggevenden. Een vicieuze cirkel die de organisatieontwikkeling in de weg staat. Aan de ene kant worden veel beslissingen genomen door de leidinggevenden en wordt er weinig gedelegeerd. Hierdoor ontstaat er bij hen veel werkdruk. Dit heeft een bottleneck-effect in informatievoorziening, werkzaamheden en besluitvorming tot gevolg 7 Adviesnota aan het AB, onderwerp: innovatieagenda zuiveringsbeheer, 15/12/2012, kenmerk 11IT Technologische en sociale innovatie in een concurrerende markt, Innovatie- en concurrentiemonitor topsectoren 2012, RSM en Panteia, ISBN : , Rapportnummer : A201352, November

15 en zorgt er bovendien voor dat er weinig tijd is voor externe oriëntatie, lange termijn, focus op proces en coaching voor ontwikkeling van medewerkers. Aan de andere kant zorgt dit ervoor dat medewerkers gaan leunen en afwachten, wat een beperkte zelfredzaamheid en weinig initiatief bij medewerkers tot gevolg heeft en waardoor talenten niet tot bloei komen en onvoldoende benut worden. Deze twee tendensen versterken elkaar en houden elkaar in stand. Om een werkelijke cultuurverandering tot stand te kunnen brengen, is het van belang om deze vicieuze cirkel te doorbreken en daarmee een veranderende rol voor medewerkers en leidinggevenden te initiëren. Dit aspect heeft al aandacht gekregen in het programma voor Management Ontwikkeltraject dat in 2012 is gestart. In samenhang met andere ontwikkelingen (zoals bijvoorbeeld de HR-droom) heeft deze Organisatiescan geleid tot een beleidsvoornemen tot reorganisatie. Deze reorganisatie Sterk in je Werk (per 1 januari 2014) richt zich op structuuraanpassing en organisatieontwikkeling. Het doorbreken van de bovengenoemde cirkel is hierbij een belangrijk onderdeel. Voor leidinggevenden betekent dit dat men meer moet delegeren door verantwoordelijkheden lager in de organisatie te leggen, maar ook medewerkers meer ruimte en vertrouwen moet geven (soms loslaten). Voor medewerkers betekent dit dat men meer vertrouwen, ruimte en verantwoordelijkheid krijgt. Maar ook dat er verwacht wordt dat men verantwoording aflegt en meer persoonlijk leiderschap toont. Dit moet zich uiten in meer verantwoordelijkheid/initiatief nemen en ondernemerschap tonen, maar ook meer bestuurlijke sensitiviteit, een waterschap brede blik (over grenzen heen kijken en stappen) en meer omgevings-gerichtheid. Stakeholderdialogen In het kader van het uitwerken van een nieuw waterbeheerplan organiseert het waterschap een aantal stakeholder dialogen. Een belangrijke eerste stap hierin werd genomen op 31 maart 2014 waarbij met verschillende stakeholders van gedachten werd gewisseld over samenwerking op dit vlak. In aansluiting hierop is een week later op 7 april ook een stakeholder dialoog georganiseerd met een speciale focus op innovatie bij het zuiveringsbeheer. Beide dialogen werden door de deelnemers als erg waardevol ervaren. Voor deze innovatie agenda leverde de dialoog op 7 april de meeste opbrengsten op. Deze opbrengsten worden echter bevestigd en versterkt door de opbrengsten van de dialoog op 31 maart met de focus op het waterbeheerplan. Bij de stakeholder dialoog over innovatie bij het zuiveringsbeheer waren 50 personen aanwezig en hen is gevraagd naar hun innovatieve ideeën en projecten waarbij mogelijk een rol voor het waterschap is weggelegd. De interesse in de ochtend was groot en de deelnemers hadden uiteenlopende achtergronden. Er waren vertegenwoordigers van de industrie, het midden en klein bedrijf, kennisinstituten, gemeenten, drinkwater bedrijven en collega waterschappen. Er werd gesproken over nieuwe verdienmodellen, het terugwinnen van grondstoffen, de relatie tussen water en gezondheid en de assets die het waterschap en gemeenten beheren. Ook het thema de blinde vlek kon op veel aandacht rekenen, zodat deze vlek nu wat scherper is geworden. Het belangrijkste resultaat van de dialoog was dat deze stap van het waterschap duidelijk werd gewaardeerd en dat alle deelnemers erg open stonden voor samenwerken. Er moet geen sprake meer zijn van wij en zij of doorschuiven van kosten naar anderen in de keten. Soms kunnen effecten voorin de keten effect hebben. Alleen door samenwerking kunnen winsten in geld en duurzaamheid gevonden worden. Deze ochtend leidde tot diverse ideeën voor nieuwe projecten en die ook opgevolgd worden met afspraken. Een dilemma daarbij is wel dat partijen het lastig vinden dat het waterschap ook handhaver is: er moet onderling vertrouwen zijn. Tenslotte zagen veel partijen een verbindende rol voor het waterschap. Dit moet dan vooral initiërend zijn en niet te veel sturend. Hoewel het soms een nadeel is dat het waterschap een overheid is, werd deze maatschappelijke rol toch gewaardeerd. De verbindingen die deze ochtend werden gecreëerd vond men nuttig en men hoopte op een vervolg. Op inhoudelijk vlak werden verschillende onderwerpen aangebracht die tot nu toe in de innovatie agenda minder aandacht hebben gekregen. Het gaat hier om de volgende onderwerpen. Synergie met industriële lozers. Diverse partijen gaven aan samen met het waterschap na te willen denken over optimalisatie van de afvalwaterketen. Energiebuffering. Zon en windenergie produceren overschotten aan energie. In sommige situaties kan het interessant zijn deze om te zetten in gas (power to gas), warmte of zelfs chemicaliën. Hierbij zijn ook interessante combinaties mogelijk met afvalwaterzuivering. 15

16 De relatie tussen water en gezondheid. Medicijnresten en antibiotica resistentie in het effluent van rioolwater en daardoor in het oppervlakte water werden door diverse partijen aangebracht als aandachtspunt waarover zij de dialoog mett het waterschap willen aangaan. Centrale versus decentrale zuiveringg van huishoudelijk afvalwater. Nieuwe vormen van zuivering bieden nieuwee kansen op samenwerking en bewustwording bij burgers. Het waterschap als launching customer. MKB bedrijven gaven aan behoefte te hebben aan interactie met het waterschap om nieuwe producten te kunnen testen en ontwikkelen. Waterlevering aan droge gebieden in West-Brabant. In de landbouw is in sommige gebieden en in bepaaldee tijden van het jaar behoefte aan water. w RWZI-effluent kan een rol spelen om deze watervraag in te vullen. 4.2 Evaluatie Op basiss van de afvalwaterketenvisie en de resultaten van de stakeholderdialogen zijn er een aantal thema s te onderscheidenn die van belang zijn voor de sector zuiveringsbeheer. Afbeeldingg 4 geeft deze thema s figuurlijk weer. Er zijn vier inhoudelijke thema ss te onderscheiden en 2 overkoepelende thema s. De inhoudelijke thema s zijn de volgende. De riolering en rwzi als asset. Samen met haar partners, de gemeenten, beheert het waterschap een infrastructuur die een belangrijke logistieke taak vervult: het inzamelen en verwerken van rioolwater. Binnen dit themaa vallen alle innovaties die zich richten op het beter benutten van dezee infrastructuur. De innovatie kan zich richten op betere monitoring, sturing, bedrijfsvoering of onderhoud van het systeem. De innovatiee kan zich echter ook richten op het toekennen van nieuwe functies aan dit systeem (bv. inzameling groente en fruit afval via het riool of netwerkkabels via het riool) of alternatieve systemen voor nzameling van huishoudelijk afvalwater (denk bijvoorbeeld aan decentrale sanitatie) ). Afbeeldingg 4: thema's voor innovatiee bij de sector zuiveringsbeheer Energie Energiebesparing en de opwekking van hernieuwbare energie zijn met m de introductie van het Energiefabriek-concept en MJA-afspraken De stakeholderds dialoog heeft ook de buffering van energie uit all langer belangrijke aandachtspunten voor innovatie binnen het waterschappen. hernieuwbare bronnen als een belangrijk onderwerp geagendeerd. De bufferingg van energie kan plaatsvinden via koude en warmte opslag, maar zou ook kunnen viaa het concept van power-to- uit gas. Waarde creatie Nieuwe ontwikkelingen laten zien dat er goede kansen zijn om waardevolle stoffen te winnen rioolwater. Winning van fosfaat is een onderwerp dat al langer in dee aandacht staat, maar het is ook mogelijk om waardevolle organische stoffen te winnen uit rioolwater, denk hierbij aan afbreekbare bioplastics (PHA), vetzuren, cellulose vezels, alginaat of o cyanofycine. Schoon en gezond water De inzameling en verwerking van rioolwaterr is ooit begonnen vanwege problemen met ziektes in de stad en eutrofiering van het oppervlakte water. Het zuiveren van water is nog steeds een primaire taak van het waterschap en is daarom een belangrijk thema. In de jaren negentig is er veel innovatie geweest voor het halen van strengere eisen voor stikstof en fosfaat. De laatste jaren is er een soort status quo ontstaan waarbij weinig ontwikkeling in de eisen aan de effluentkwaliteit plaatsvond. Niettemin zijn er door een integrale aanpak tussen watersysteem en waterketen nog verbeteringen te behalen. Verde maken steeds meer partijen zich zorgen over r prioritaire stoffen s 16 Evaluatie , plan

17 zoals bijvoorbeeld medicijnresten en antibiotica resistentie in het oppervlakte water. Een deel hiervan is afkomstig van het effluent van rioolwaterzuiveringen. In Zwitserland hebben maatschappelijke zorgen hierover al geleid tot eisen tot verwijdering van deze stoffen uit het effluent van rioolwaterzuiveringen. Tenslotte zijn er twee thema s die deze inhoudelijke thema s overkoepelen. Sociale innovatie Technische innovaties kunnen alleen slagen als zij ook ingebed zijn in een organisatie die om kan gaan met de nieuwe perspectieven die deze innovaties met zich meebrengen. Soms is ook al veel te bereiken door op een andere manier met partners samen te werken. Bovendien is het belangrijk dat medewerkers de ruimte krijgen om nieuwe ideeën op te volgen. Daarom is het van belang dat het waterschap ook aandacht besteed aan sociale innovatie opdat goede ideeën ook echt tot wasdom komen. Sociale innovatie vormt daarom het fundament waardoor de inhoudelijke innovaties mogelijk worden. Maatschappelijk effect Dit is eigenlijk geen thema op zich zelf, maar meer een soort randvoorwaarde omdat een innovatie een doel heeft. Voor het waterschap is dit doel dat het maatschappelijk effect van haar handelen zo groot mogelijk is. Hierbij moet het waterschap de effecten op kosten (profit), milieu (planet) en maatschappij (people) afwegen en optmaliseren. Dit is in Afbeelding 4 gevisualiseerd door het effect van innovatie op deze onderwerpen als een dak op het innovatiehuis te zien. In veel gevallen en bij voorkeur zal de innovatie de kosten verlagen, hoewel soms een voorinvestering nodig is. In sommige gevallen kan de innovatie ook tot meer kosten leiden, maar dit kan acceptabel zijn als er een maatschappelijk belang wordt gediend. Op basis van deze innovatiethema s zijn de innovatiespeerpunten van het waterschap in de afgelopen periode 2011 tot en met 2013 verdeeld en in Tabel 2 samengevat. Per thema is met een kleur aangegeven in welke mate het waterschap activiteiten heeft verricht op dit thema. Daarbij is onderscheid gemaakt tussen incrementele innovaties en verrijkende innovaties. Tabel 2: Overzicht verdeling projecten over de innovatie thema s. NB het thema kosten is niet meegenomen omdat dit onderwerp leidend en overkoepeld is voor alle thema s. Groen: veel activiteiten, Blauw: enkele activiteiten, Rood: nauwelijks activiteiten. Thema Incrementeel Verreikend Sociale innovatie SWWB Samenwerking Grondstoffen Winnend samenwerken fabriek Verkeerstoren Best value procurement Ketenonderzoeken met bedrijven: SNB, Nuplex, ZLTO, Alumet Assets Invoering assetmanagement Real Time Control gemalen Breda (Valorius) OAS studies Purgatio: onderzoek naar Geurbestrijding gemalen: prestatiecontracten voor o Kelderballon onderhoud. o UV Energie Energiefabriek Nieuwveer: Energiefabriek Nieuwveer: Slibgisting o UNAS o Warmtelevering o Dynafil o Demon Thermofiele gisting Waarde creatie - Fosfaathergebruik via SNB Bioplastics uit rwzi-slib Eendekroos Schoon en Reductie Al-gebruik - gezond water Continue bezinkselmeting De tabel laat zien dat voor het onderwerp incrementele innovaties de focus tot nu toe ligt bij asset management en energie. Sociale innovatie vindt hierbij vooral plaats door samen te werken met andere waterschappen, met bedrijven die lozen op de rwzi en met gemeentes in de waterkringen. 17

18 Voor verreikende innovaties ligt de focus vooral op energie en waarde creatie. Deze focus past goed bij de Afvalwaterketenvisie voor de waterschappen. Verreikende sociale innovatie blijft vooralsnog beperkt tot samenwerking in het kader van de Grondstoffenfabriek tussen de waterschappen. Tabel 3 vat vervolgens de ideeën en kansen samen voor nieuwe activiteiten voor het waterschap voor innovatie op de verschillende thema s. Dit overzicht is tot stand gekomen op basis van de stakeholderdialoog op 7 april 2014 met partners van het waterschap, aangevuld met ideeën die intern binnen het waterschap zijn geopperd. De bestaande inspanningen van het waterschap sluiten voor een aantal thema s al goed aan bij de nieuwe kansen die uit deze inventarisatie naar voren komen. Hierbinnen vallen bijvoorbeeld nieuwe ideeën voor energiebuffering. Opvallend is de partners van het waterschap een sterke behoefte hebben aan samen te werken met het waterschap, meer dan nu nog gebeurd. Hier is kennelijk behoefte aan meer sociale innovatie. Verder valt op dat er veel ideeën zijn genoemd die te maken hebben met nieuwe sanitatie systemen en een andere omgang met de bestaande assets van het waterschap inhouden. Ook medicijnresten en antibiotica resistentie in oppervlakte water is een onderwerp dat diverse partners hebben aangedragen, maar waarop het waterschap nog geen activiteiten onderneemt. Tabel 3: Overzicht kansen voor nieuwe projecten. NB het thema kosten is niet meegenomen omdat dit onderwerp leidend en overkoepeld is voor alle thema s. Thema Incrementeel Verreikend Sociale innovatie Assets Energie Waarde creatie Schoon en gezond water Synergie zoeken met industriële lozers Dialoog met partners intensiveren Handhaven vs verbinden Intensievere communicatie met burgers Kabels door het riool Afkoppelen: regenwater/dik water Nieuwe aanbestedingsvormen Verbeteren slibontwatering Buffercapaciteit riolering beter inzetten Chemicaliën verbruik minimaliseren en vergroenen (biobased). Warmte in rioolwater benutten (riothermie) Biogas anders benutten (alternatief WKK) Zon en wind energie op rwzi s Effluent hergebruik voor landbouw in droge tijden Riool overstorten beperken Waterschap als launching customer Nieuwe sanitatie systemen uitproberen Verbindende waterautoriteit Samenwerking zoeken met kennisinstituten ESCO s oprichten voor energiekansen Werknemers ruimte geven voor oppakken innovatiekansen Reorganisatie Sterk in je werk Nieuwe sanitatie systemen GF en/of andere afvalstromen ook inzamelen via de riolering Hergebruik oude drinkwaterleidingen Brabant Water voor nieuwe sanitatie. Verbeterd gescheiden stelsel 3.0: sensoren sturen waterflows Energiebuffering: o Power-2-gas o Koude & Warmte opslag o Smartpolder Cellulose vezels uit rioolwater Vetzuren produceren uit slib. Stikstof terug winnen in plaats van afbreken. CO2 als grondstof Nieuwe manieren voor aanpak medicijnen en antibiotica resistentie Water als koelmiddel voor de stad (voorkomen hitte stress) 4.3 Prioritering en focus In paragraaf 4.2 zijn een aantal thema s geïntroduceerd waarop het waterschap kan innoveren. Al deze thema s zijn van belang en hebben een relatie met de kernactiviteit van de sector zuiveringsbeheer. Idealiter werkt het waterschap dan ook aan innovaties op al deze thema s. Toch zijn er praktische beperkingen in budget en capaciteit binnen het waterschap zodat het onvermijdelijk is om accenten te leggen op een aantal onderwerpen. 18

19 In deze paragraaf wordt een voorstel gedaan voor de accenten binnen het innovatieprogramma voor de komende jaren. Leidend is daarbij dat het van belang is om continuïteit te houden op gebieden waar het waterschap al eerder activiteiten heeft ingezet. Daarnaast is het van belang dat er voldoende interesse en energie bij partners is om hier met het waterschap acties te ondernemen. Tenslotte moet er vanzelfsprekend een (maatschappelijke) relevantie zijn voor het waterschap. In deze innovatie agenda wordt daarbij onderscheid gemaakt tussen focus onderwerpen en verkennende onderwerpen. De focus onderwerpen zijn onderwerpen waarop het waterschap zwaar inzet in capaciteit en investeringen. Dit doet zij omdat voor deze onderwerpen duidelijk is geworden dat het waterschap hier een bijzondere rol kan spelen en/of er een sterke behoefte is. Verkennende onderwerpen zijn onderwerpen die potentieel van belang zijn voor het waterschap en waarvan partners aangeven dat zij het waterschap willen betrekken bij deze onderwerpen. Op dit moment is echter nog onvoldoende duidelijk welke mogelijkheden er precies zijn en welke rol het waterschap hierbij kan spelen. De komende tijd zal het waterschap deze onderwerpen nader verkennen. Het resultaat kan zijn dat deze onderwerpen bij een positieve verkenning doorgroeien tot een focus onderwerp. Er zijn in totaal vijf focus onderwerpen geïdentificeerd en vijf verkennende onderwerpen. Van de vijf focus onderwerpen hadden drie onderwerpen al een belangrijke focus in de vorige innovatie agenda en deze focus wordt de komende jaren gehandhaafd. Daarnaast worden er twee nieuwe focus onderwerpen toegevoegd. Deze nieuwe focus en verkennende onderwerpen volgen uit de evaluatie die in het kader van deze innovatie agenda is uitgevoerd. De focus onderwerpen zijn: Energiefabriek Nieuwveer (thema: Energie) Thermofiele gisting Bath (thema: Energie) PHA demonstratie rwzi Bath (thema: Waarde creatie) Fosfaatwinning (thema: Waarde creatie) Verbindend waterschap (thema: Sociale Innovatie) Verkennende onderwerpen: Energiebuffering (thema: Energie) Decentrale sanitatie systemen (thema: Assets) Medicijnen en antibiotica resistentie (thema: Gezond en schoon water) Waterlevering tijdens droogte (thema: Waarde creatie) Waterschap als launching customer (thema: Sociale Innovatie) Per onderwerp volgt nu een korte toelichting op het onderwerp en de motivatie voor dit onderwerp. Focus: Energiefabriek Nieuwveer De rwzi Nieuwveer beschikt over een uniek zuiveringssyteem (het AB-systeem). Maar drie zuiveringen in Nederland gebruiken dit systeem. Het systeem heeft hernieuwde belangstelling gekregen doordat het een interessant perspectief biedt op een energie neutrale zuivering. Hiervoor zijn dan wel verreikende innovaties nodig zoals bijvoorbeeld een andere manier van stikstofverwijdering door deammonificatie en het verbeteren van de slibafvang in de A-trap. Hiervoor zijn al onderzoeksprojecten in gang gezet die het waterschap doorzet. Een nadeel van dit systeem is dat fosfaat alleen chemisch kan worden verwijderd, waardoor de kansen voor fosfaathergebruik beperkt worden. SNB werkt aan mogelijkheden om dit in toch mogelijk te maken. Verder werkt ook kennisinstituut Wetsus aan technieken voor fosfaatwinning die passen in het concept van een AB-systeem. Focus: Thermofiele gisting Bath Thermofiele gisting van slib is een onderwerp waar het waterschap Brabantse Delta in de afgelopen jaren veel in heeft geïnvesteerd in onderzoek en ontwikkeling. Deze inzet heeft er voor gezorgd dat het onderwerp bij de Nederlandse waterschappen veel aandacht heeft gekregen en dit wordt gewaardeerd getuige het feit dat een artikel over dit onderzoek in het vakblad H2O de H2O-prijs kreeg voor het beste artikel in jaargang Op dit moment is het meeste onderzoek gereed en is het de bedoeling om in 2015 de slibgisting op de rwzi Bath gereed te maken voor een full scale duurproef met thermofiele gisting. Focus: PHA Demonstratie rwzi Bath 19

20 In de afgelopen 2 jaar zijn diverse onderzoeken uitgevoerd naar de mogelijkheden voor het creëren van waarde uit slib. Daaruit kwam naar voren dat het slib op de rwzi Bath unieke mogelijkheden heeft om het bioplastic PHA in hun lichaam op te slaan. Binnen het samenwerkingsverband van de Grondstoffenfabriek is er bij veel waterschappen interesse om dit onderwerp verder te ontwikkelen. De rwzi Bath biedt daarbij een unieke kans om deze techniek een stap verder op te schalen en aan te tonen dat er daadwerkelijk een waardeketen kan worden gecreëerd om het PHA niet alleen te winnen, maar ook te verkopen. Het waterschap kan hier in Nederlands verband een unieke rol vervullen en tegelijk kansen voor nieuwe verdienmodellen onderzoeken. Bovendien is er in de regio interesse in dit onderwerp (in het kader van de Biobased Delta en de Green Chemistry Campus in Bergen op Zoom). Om deze reden is dit een focus onderwerp voor het waterschap. Focus: Fosfaatwinning Fosfaat winning was uit rioolwater was in de vorige innovatieagenda een belangrijk thema en is dit nog steeds. In het klimaatakkoord tussen Rijksoverheid en waterschappen is afgesproken dat de waterschappen diverse installaties realiseren voor het terugwinnen van fosfaat uit rioolwater. Het waterschap is hierbij echter vooral afhankelijk van het succes van SNB in de ontwikkeling van initiatieven om het fosfaat terug te winnen uit de as van zuiveringsslib. Dit komt doordat het waterschap vooral vertrouwt op chemische defosfatering voor de verwijdering van het fosfaat. Voor deze wijze van fosfaatverwijdering zijn nog geen technieken beschikbaar om het fosfaat ook op de rioolwaterzuivering al terug te winnen. De komende jaren zal het waterschap dan ook de bestaande initiatieven van SNB voor het terugwinnen van fosfaat uit de as ondersteunen. In aanvulling daarop zal het waterschap ook initiatieven voor de winning van fosfaat bij chemische defosfatering op rwzi niveau ondersteunen. Focus: Verbindend waterschap Eerder is al beschreven dat sociale innovatie van groot belang is om successen te bereiken op het gebied van innovatie. Co-creatie is een belangrijk element van sociale innovatie. Dit werd bevestigd door de stakeholderdialogen die het waterschap organiseerde in het kader van deze innovatie agenda en het waterbeheerplan. De deelnemende partijen gaven aan dat zij waardeerden dat het waterschap op deze manier de dialoog aan ging. Daarbij werd ook de hoop uitgesproken dat er sprake zou zijn van een continue dialoog. Hier ligt een kans voor het waterschap om de basis die is gelegd met deze dialogen uit te bouwen. De vorm zal daarbij nog verder vastgesteld moeten worden, maar gedacht kan worden aan regelmatige dialoog sessies en bijvoorbeeld het actief bijhouden van een linkedin-groep of website. Hier kan aansluiting gezocht worden met de acties die in het kader van het Waterbeheerplan ook al worden uitgevoerd. Verder zou ook de interactie met de grote lozers versterkt moeten worden, waarbij ook duidelijkheid moet worden gecreëerd over de spanning tussen de dialoog over innovatie en de handhavende taak van het waterschap. Verkennend: Energiebuffering Zon en windenergie produceren overschotten aan energie. In sommige situaties kan het interessant zijn deze om te zetten in gas (power to gas), warmte of zelfs chemicaliën. Hierbij zijn interessante combinaties mogelijk met de rioolwaterzuivering doordat in sommige concepten zuurstof en waterstof wordt geproduceerd. De zuurstof is inzetbaar in het zuiveringsproces. Verder zijn voor zowel waterstof als zuurstof synergiën mogelijk met de benutting van biogas en CO2. Voor dit onderwerp is door Eneco aangegeven dat zij interesse hebben om dit idee samen met het waterschap verder uit te werken. Verkennend: Decentrale waterbehandeling Decentrale waterbehandeling kan in sommige situaties voordelen bieden doordat bijvoorbeeld kosten bespaard worden op de aanleg van een riolering. In combinatie met waterbesparende maatregelen (bijvoorbeeld vacuumtoiletten, waterloze urinoirs) wordt het ook technisch eenvoudiger om energie en grondstoffen te winnen uit het huishoudelijk afvalwater. Bij de stakeholderbijeenkomsten is door diverse partijen aangegeven dat er in West Brabant nog te weinig gebeurt op dit vlak. Brabant Water heeft concreet aangegeven dat zij in sommige gebieden nieuwe drinkwaterleidingen gaan aanleggen, waardoor oude leidingen beschikbaar kunnen komen voor nieuwe toepassingen. Om deze redenen wordt voorgesteld de kansen voor dit onderwerp de komende tijd te verkennen. Verkennend: Medicijnen en antibiotica resistentie Drinkwater bedrijven maken zich in toenemende mate zorgen over de mogelijke ophoping van medicijnen in oppervlakte water. Deze verbindingen zijn ontworpen om slecht afbreekbaar te zijn 20