Prof. Uijlenbroek zal inzoomen op wat het voorgaande voor de ambtenaar betekent.

Transcriptie

1 De effecten van technologische ontwikkelingen op het ambtelijk werk Aan: De deelnemers van het openbaar lunchcollege De effecten van technologische ontwikkelingen op het ambtelijk werk Door Loes Spaans inlichtingen telefoon - bijlage(n) - briefnummer - zaaknummer 17 juni 2016 datum Onderwerp: Verslag Openbaar lunchcollege De effecten van technologische ontwikkelingen op het ambtelijk werk Spreker: prof. dr. Jaap Uijlenbroek (bijzonder hoogleraar Albeda Leerstoel) Inleiding. Prof. Uijlenbroek opent de bijeenkomst en leidt het thema in. De effecten van technologische ontwikkelingen op het ambtelijk werk is een actueel onderwerp, dat men dagelijks in de media aantreft als ook in de dagelijkse praktijk; bewust dan wel onbewust. De technologie is vergaand aanwezig in ons leven. Spreker verwijst naar enkele publicaties, waaruit volgt dat vooral banen vervallen van medewerkers, wier taken kunnen worden geautomatiseerd, bijvoorbeeld in ondersteunende diensten. Prof. Uijlenbroek benadrukt dat dit zowel bij het bedrijfsleven als in de publieke sector (bijv. Belastingdienst) gebeurt. Ten aanzien van de Belastingdienst merkt spreker op, dat naast de beoogde uitstroom van 5000 medewerkers een instroom is voorzien van 1500 medewerkers, zij het met andere competenties (big data, geautomatiseerde controles). M.b.t. de robotisering bestaan tegenovergestelde beelden en lopen de meningen uiteen; van kansen (economische ontwikkeling/technologie) tot bedreigingen (banenverlies). Dit leidt tot een politiek debat (bijv. baanloze toekomst), dat zich vertaalt in druk op banen bij de desbetreffende organisaties. Dit kan men duiden als een bedreiging. Het onderwerp is breed bestudeerd/geanalyseerd door de WRR, ook op zijn werkgelegenheidseffecten en er ligt thans een adviesaanvraag bij de SER, wat het effect zal zijn van de technologische ontwikkeling op de Nederlandse samenleving. Spreker wijst naar onderzoeksresultaten uit 2013, waarin wordt gesteld dat 43% van de banen in een periode van twintig jaar verloren zullen gaan, als gevolg van de technologisering. De OESO schat dit effect echter maar op 9% en de mate waarin zal ook anders zijn (tempodiscussie; het gaat weliswaar gebeuren, echter minder heftig en minder snel). Prof. Uijlenbroek zal inzoomen op wat het voorgaande voor de ambtenaar betekent. Spreker benoemt vier trends die op de arbeidsmarkt gaande zijn (autonome arbeidsmarktontwikkeling): - Het raakt hoge-, midden- en lage banen; - Middenbanen staan onder druk (door technologie en andere factoren), maar ook laag uitvoerend werk wordt weg geautomatiseerd (nieuw/ander laag werk komt terug: servicegericht / dienstverlenend / interactief werk); - Polarisatie van de banenstructuur vergroot inkomensongelijkheid; de sociale mobiliteit in de samenleving verandert; er ontstaat ook een kloof tussen jong en oud/ hoog- en laag opgeleid, voor wat betreft het gebruik van technologie; Pagina 1 van 5

2 - De arbeidsmarkt wordt steeds flexibeler met lagere inkomenszekerheid (door ZZP, payroll, Wwz etc.). Prof. Uijlenbroek merkt op, dat er op het gebied van de technologische ontwikkelingen veel speelt (autonome technische ontwikkelingen). Spreker verwijst hierbij naar de volgende voorbeelden: - 3D printing; - Virtual reality; augmented reality; - Alle vormen van herkenning; - Disruptieve business models (Uber, Airbnb, energie-corporaties); - SMACT (Social, mobile, analytics; cloud; things); - Blockchain en digi-coins (bijv. het volgen van een geoormerkte geldstroom); - Big data; - Drones; - Deep learning & cloud robotics; - De klant/burger wordt steeds invloedrijker (de informatievoorsprong van organisaties en specialisten wordt door de nieuwe technologie verkleind); - Meetbaarheid van economische effecten (het wordt moeilijker het BNP te meten, vanwege bijvoorbeeld gratis internetdiensten, ook kwaliteitsverbeteringen ziet men niet in de cijfers). De technologische ontwikkelingen leiden tot een fundamenteel maatschappelijk debat en vraagstuk via een aantal dimensies, zoals met betrekking tot: - Maatschappij inrichting (arbeid en kapitaal; discussie o.a. over basisinkomen, arbeid gaat minder lonen / de toegevoegde waarde gaat naar de bezitter van technologie, het verdelingsvraagstuk); - Economische concurrentie (door globalisering en internationale concurrentie kan men zich daar niet aan onttrekken); - Opleiding en scholing (past dit in het beeld van wat de technologie van de jongeren gaat vragen? Accent op kennis of vaardigheid, of kennis op metaniveau?; - Nieuwe juridische vraagstukken bij autonoom handelende instrumenten (bijv. de effecten van de zelfrijdende auto); - Privacy vraagstukken. Vanuit de aanwezigen wordt ook gewezen op de grote instroom van laagopgeleide mensen. Dit maakt het probleem met betrekking tot de werkgelegenheid in lage banen complexer. De heer Uijlenbroek bevestigt dat men hier al (internationaal) mee worstelt. Sommigen willen sturen op instroom (bijv. met specifieke kennis, kenniswerkers op hoog midden niveau, integratie en ontwikkeling). Deze discussie is ook politiek gedreven; hoe met het dilemma om te gaan. De technologische ontwikkelingen raken ook de ambtenaar in zijn werk: In het ambtelijk loongebouw kent men het banenonderscheid hoog, midden, laag, met een accent op de midden- en hoge banen. De gemiddelde ambtenaar is voorts hoger opgeleid dan gemiddeld in de Nederlandse samenleving. De volgende ontwikkelingen zijn waar te nemen: - Van taakautomatisering (individuele ondersteuning) naar ketenautomatisering. De nieuwe technologie stoelt sterk op ketens en dit neemt -naar verwachting- alleen maar toe. Dit is kwetsbaar/vormt een ontwikkelpunt voor de overheid; - Meer interactieve taken (overheid-burger) na het automatiseren van administratieve taken; - Ondersteuning van specialistische taken (bijvoorbeeld: handcomputers voor politie etc.); - Meer controle en toezicht op werknemers (de technologie bevordert individuele monitoring van de toegevoegde waarde van de ambtenaar). De technologische ontwikkelingen hebben effecten voor beleidsmakers, uitvoerders, handhavers en toezichthouders in de bedrijfsvoering en ondersteuning. 2/5

3 Maar de overheid is vooral dienstverlening, hierdoor is de efficiencyverbetering anders dan in de directe productie- en agrarische ketens. Verbeteringen zijn mogelijk, echter in een ander tempo dan men in andere sectoren tegenkomt. Door de technologische ontwikkelingen kunnen ook hele sectoren anders worden. In dit kader kan als gedachtenexperiment en bij voorbeeld- worden gedacht aan: - Noodzaak van de verkeerspolitie bij zelfrijdende auto s; - Met een digitale generatie komen andere processen (zie nu al vergaande automatisering DUO en RVO - oude Dienst Regelingen ); - Toezicht door direct in financiële administratie te kijken (zie nu al de Belastingdienst); - Toezicht op rijtijdenbesluit (van handmatig naar geautomatiseerd); - Handhaving op straat met hoogwaardige ICT toepassingen (bijvoorbeeld: monitoring) - Werking call centers en balies; - Bouw- en woningtoezicht (spreker verwijst hierbij naar een ontwikkeling van volledige digitale ontwerpen van gebouwen in samenspraak met de gebruiker, en het gebruiken van prefab constructies die overal geproduceerd kunnen worden en slechts op de bouwplaats behoeven te worden geassembleerd volgens het digitale ontwerp); - Etc. Desgevraagd vanuit de aanwezigen bevestigt spreker, dat het wegvallen van taken ook doorwerkt tot het wegvallen van hoge functies (bijv. de hoofdinspecteurs). Prof. Uijlenbroek wijst erop, dat er veelal sprake is van optimistische inschattingen met betrekking tot het tempo van technologische (ICT-)ontwikkelingen. Sommige voorspellingen duren langer dan verwacht, bijvoorbeeld m.b.t.: - Kunstmatige intelligentie; - Spraakcomputers; - Internet en mobiele devices. In dit proces vindt men de techno-optimisten tegenover de techno-pessimisten (deze hebben een negatief beeld van de effecten). Massale introductie laat vaak langer op zich wachten dan de techno-optimisten verwachten. Remmende factoren zijn veelal: - De aanpassing of het ontbreken van een infrastructuur; - De consumentacceptatie blijft achter; - Complexe ketens waarin afspraken maken moeilijk is; - De kosten gaan voor de baten uit (hoge investeringen). Prof. Uijlenbroek constateert dat, wetende dat massale introductie vaak langer duurt, er daarom tijd is dat men zich voorbereidt: - Immers, de inzet en werking van de technologie is een keuze; - Substitutie versus complementariteit (kunstmatige intelligentie versus verhoogde intelligentie); - Technologische schokken leiden tot kennisveroudering (in het publieke domein is men dat thans niet gewend); - Weet wat je toegevoegde waarde is als organisatie en individu; - Zorg dat je de kennis en vooral (meta)vaardigheden in huis hebt; - Heb een duidelijke organisatievisie en betrek medewerkers en vakbonden; - Baseer je strategische personeelsbeleid daarop; - Werk aan duurzaam inzetbare medewerkers; - Goed management gooit tijdig het roer om en initieert en realiseert de nodige verandering. Desgevraagd vanuit de aanwezigen merkt prof. Uijlenbroek op, dat bijvoorbeeld het Functiegebouw Rijk geanalyseerd zou kunnen worden vanuit het perspectief van de automatische ondersteuning die hierin zit en 3/5

4 wat dit betekent voor die functies. Het strategisch personeelsbeleid zou daaraan moeten worden verbonden. Hetzelfde geldt uiteraard voor vergelijkbare functiegebouwen; van belang is echter het geheel van het functiegebouw hierbij te betrekken. Prof. Uijlenbroek wijst op de mogelijkheden om zich als individu voor te bereiden op de technologische ontwikkelingen. Spreker wijst hierbij op de volgende aspecten: - Weet dat het vak dat je nu toepast, anders is over enkele jaren; - Leer leren is de norm, durf bestaande werkwijze en methoden los te laten en aan te passen aan de nieuwe techniek; - Sociaal en creatief zijn de norm, specifieke technische vaardigheden zijn vluchtiger; - Meta-vaardigheden: ondernemend leren, probleemoplossend vermogen, aanpassen aan een nieuwe omgeving. Als organisatie zou men gerichter moeten sturen om de organisatie voor te bereiden op de technologische ontwikkelingen. Naar sprekers oordeel hebben we thans een weinig innovatie-gedreven cultuur. Spreker doet de volgende aanbevelingen ter zake: - Bouw de benodigde kennis op; - Zorg dat de ambtelijke top ook de relevante kennis heeft; - Investeer in werkwijzen en werkmethoden; - Maak daartoe (experimenteer) ruimte in de organisatie; - Werk aan een organisatiecultuur van innovatie (met stimulansen); - Strategisch personeelsbeleid / vakmanschap / professionalisering; - Neem innovators in dienst. Desgevraagd door de aanwezigen is prof. Uijlenbroek enerzijds van mening, dat de ruimte in het systeem voor experimenten groter is dan zoals deze thans wordt ingevuld/benut. Er zijn geen structuurbelemmeringen maar men zit gevangen in het eigen denken en het is een keuze (cultuur). Anderzijds stelt spreker met nadruk, dat de overheid niet moet/kan experimenten op het primaire productieproces (bijv. de Belastingdienst). Desgevraagd is spreker van mening, dat een goede betrokkenheid van medezeggenschap en vakbonden dit soort (technologische) transities makkelijker maakt. Sterker geformuleerd: bedrijven die heel innovatief zijn hebben in de Nederlandse- en Angelsaksische cultuur veelal een sterke betrokkenheid met medezeggenschap en vakbonden. Dit blijkt uit de literatuur. Het moet echter aan de voorkant worden betrokken en dit klopt met de normale organisatiekundige theorie. Desgevraagd door de aanwezigen, over de mogelijkheid van job-carving bij hogere functies merkt de heer Uijlenbroek op, dat functie-elementen niet per definitie bij de lagere functies terecht zullen komen; deze functie-elementen zouden ook weg-geautomatiseerd kunnen worden. De klassieke automatisering raakt vooral de laaggeschoolden. De tweede golf van thans raakt ook de midden geschoolden, ook de hooggeschoolden gaan geraakt worden, dat is nu al te zien bij sommige functies in het juridisch domein. Daarom is dit ook een groot maatschappelijk vraagstuk geworden. Het raakt de inrichting van de maatschappij, er ontstaat een tweedeling in de maatschappij (o.a. HBOopleidingsniveau schuift naar middenniveau waar de druk op zit). Prof. Uijlenbroek rondt het college af met de volgende conclusies: - De richting is duidelijk, maar het komt meestal wat later; - Schoksgewijze veranderingen voor ambtenaren komen van buiten het eigen systeem (buitenwereld) en hebben grote impact op de werkwijze; - Van binnen uit zijn de geleidelijke veranderingen gaande (bijvoorbeeld: P-Direkt); - Een analyse op ambtelijke functie zou helpen ten behoeve van het strategische personeelsbeleid. 4/5

5 Vanuit de aanwezigen wordt de vraag gesteld, wat er gebeurt met medewerkers wier functie vervalt vanwege automatisering. Prof. Uijlenbroek merkt in reactie op, dat in dit soort gevallen ongeacht de reden van de krimp/het wegvallen van de functie- in overleg met vakbonden sociale plannen worden opgesteld. Voor bedrijven kan het een overlevingsstrategie betreffen, maar ook voor de overheid geldt, dat men mee zal moeten gaan in dit soort ontwikkelingen, anders gaat men hiervoor betalen in termen van welvaart en welzijn. Het voorgaande neemt niet weg dat men zorgvuldig dient te handelen in de richting van specifieke groepen en dit vergt een goed sociaal beleid. Het maatschappelijk vraagstuk is, dat een grote groep in de samenleving als gevolg van deze ontwikkeling wellicht structureel aan de kant kom te staan. Deze groep groeit misschien ook nog vanwege nieuwe instroom. Dit is echter een politieke discussie (welvaartsverdeling) die de cao-sectortafels overschrijdt. Sluiting. Prof. Uijlenbroek bedankt het publiek voor de aandacht en de interactie. < 5/5