CONTRACTEN EN MENSENRECHTEN

Transcriptie

1 CONTRACTEN EN MENSENRECHTEN Een mensenrechtelijke lezing van het contractenrecht Nathalie VAN LEUVEN intersentia Antwerpen - Oxford

2 INHOUD DANKWOORD VOORWOORD LIJST VAN AFKORTINGEN vii ix xxv INLEIDING 1 A. Onderzoeksobject 1 1. Afbakening van het onderzoeksobject 3 a. Begrip 'mensenrechten' 3 b. Begrip 'contracten' 5 2. Verantwoording van het onderzoeksobject 7 a. Vanuit het perspectief van het traditioneel (internationaal) publiekrecht 7 b. Vanuit het perspectief van het traditioneel contractenrecht... 8 B. Onderzoeksvragen 8 C. Overzicht van het onderzoek 9 D. Gekozen landen in het kader van de rechtsvergelijking 10 DEELI. EXCLUSIEF VERTICALE WERKING VAN MENSENRECHTEN, EEN VOORBIJGESTREEFDE OPVATTING HOOFDSTUKI. INTERNATIONALE VERANTWOORDELIJKHEID VAN DE STAAT VOOR SCHENDINGEN VAN MENSENRECHTEN IN HET KADER VAN CONTRACTUELE VERHOUDINGEN 19 Afdeling I. Internationale verantwoordelijkheid van de Staat voor schendingen van mensenrechten door de overheid als medecontractant Evolutie in het internationaal recht: verantwoordelijkheid van de Staat voor schendingen van mensenrechten door de overheid als medecontractant Legitimatie voor deze internationale verantwoordelijkheid 23 A. Machtspositie van de overheid als medecontractant 23 B. Uitoefening van een taak van algemeen belang door de overheid als medecontractant 26 XÜi

3 Afdeling II. Internationale verantwoordelijkheid van de Staat voor schendingen van mensenrechten door quasi-publieke entiteiten als medecontractant Evolutie in het internationaal recht: kwalificatie van bepaalde hybride actoren als overheid 28 A. Organisatiecriterium: opdracht van de overheid, subsidiering en controle door de overheid 31 B. Materieel criterium: uitoefening van een taak van algemeen belang Glijdende schaal van meer of minder overheid 38 Afdeling III. Internationale verantwoordelijkheid van de Staat voor schendingen van mensenrechten door een private persoon als medecontractant Evolutie in het internationaal recht: positieve verplichting van de overheid om mensenrechten te beschermen in private contractuele verhoudingen 39 A. Positieve verplichting van de regelgever om mensenrechten te beschermen in private contractuele verhoudingen Ontstaan en evolutie van de positieve verplichting van de regelgever 41 a. Ontstaan van de positieve verplichting in het algemeen b. Ontstaan van de specifieke positieve verplichting om mensenrechten te beschermen in private contractuele verhoudingen Regelgever best geplaatst om mensenrechten te beschermen in private contractuele verhoudingen 48 B. Positieve verplichting van de rechter Aanvaarding van de positieve verplichting van de rechter om mensenrechten te beschermen in private contractuele verhoudingen 51 a. Positieve verplichting om de regelgeving in het contractenrecht mensenrechtenconform te interpreteren.. 51 b. Positieve verplichting om mensenrechten te beschermen in private contractuele verhoudingen Rechter heeft een secundaire beschermingsfunctie als de mensenrechten niet duidelijk werden beschermd door de regelgever Legitimatie voor het bestaan van een positieve verplichting van de overheid om mensenrechten te beschermen in private contractuele verhoudingen 65 A. Machtspositie van private personen kan aanleiding geven tot misbruik 65 xlv

4 B. Onderliggende waarden van menselijke waardigheid en democratie verklaren dat mensenrechten steeds een fundamenteel karakter hebben Zoektocht in de internationale mensenrechtenverdragen naar de verplichtingen van het individu om mensenrechten te respecteren 68 a. Preambules 69 b. Tekst van de verdragen Fundamenteel karakter van bepaalde schendingen ongeacht de publieke / private aard van de schending 75 Afdeling IV. Besluit 79 HOOFDSTUKII. ONHOUDBAARHEID VAN DE EXCLUSIEF VERTICALE WERKING GEILLUSTREERD AAN DE HAND VAN DE PROBLEMATIEK VAN GELIJKHEID EN NONDISCRIMINATIE IN PRIVATE CONTRACTUELE VERHOUDINGEN 81 Afdeling I. Zuivere verticaliteit werkt niet mensenrechtenbevorderend: een uitstapje naar Shelley I Kraemer 81 Afdeling II. Gelijkheid en non-discriminatie: verduidelijking of verzieking ingevolge de antidiscriminatiewetgeving in Belgie Het beweerde verziekende effect van antidiscriminatiewetgeving weerlegd Belgische antidiscriminatiewetgeving: richtlijnen scheppen duidelijkheid Proceduralisering van de problematiek 94 A. (On)heilzame procedures versus (on)heilzame gedragscodes 94 B. Belgische rechters versus Nederlandse Commissie Gelijke Behandeling Doeltreffendheid van de Belgische antidiscriminatiewetgeving 98 A. Toepassingsgebied Domeinen in de contractuele sfeer waarop de Antidiscriminatiewet van toepassing is Soorten discriminatie die beoogd worden 105 B. Bewijs van discriminatie Principe van de omkering van bewijslast Statistieken Praktijktests 114 xv

5 C. Specifieke rechtsbescherming en sancties Stakingsvordering i17 2. Nietigheid van discriminatoire bepalingen en van bedingen die de toepassing van de wet uitsluiten Ook forfaitaire schadevergoeding Verbod van represailles Strafrechtelijke aansprakelijkheid 121 Afdeling III. Besluit 123 HOOFDSTUKIII. OVERHEID ALS MEDECONTRACTANT VERGELEKEN MET PRIVATE PERSOON ALS MEDE- CONTRACTANT 125 Afdeling I. Overheid: respect voor mensenrechten afgewogen tegenover doelstellingen van algemeen belang Legaliteit van de inmenging Legitimiteit van de inmenging Proportionaliteit van de inmenging 128 Afdeling II. Private medecontractant: respect voor mensenrechten vloeit voort uit de positieve verplichting van de overheid die begrensd wordt door de mensenrechten van deze private medecontractant Mensenrechten van een private medecontractant als begrenzing van de positieve verplichting van de overheid om mensenrechten van een private contractant te beschermen 133 A. Recht op prive- en familieleven 134 B. Recht op vrijheid van vereniging 138 C. Recht op vrijheid van gedachte, geweten en godsdienst 143 D. Recht op vrijheid van meningsuiting 147 E. Recht op eigendom 148 F. Recht op beroepsvrijheid Geen verdere juridische begrenzing van de positieve verplichting van de regelgever en de rechter Specifieke afwegingscriteria voor de positieve verplichting van de regelgever en de rechter om mensenrechten te beschermen ten aanzien van een private medecontractant 159 A. Wilsautonomie en vrijheid van de medecontractant Positieve verplichting van de regelgever om mensenrechten te beschermen in private contractuele verhoudingen 160 XV1

6 2. Positieve verplichting van de rechter om mensenrechten te beschermen in private contractuele verhoudingen 162 B. Machtspositie van de medecontractant 165 Afdeling III. Gemeenschappelijke afwegingscriteria ter beoordeling van de inmengingen door de overheid als medecontractant en van de positieve verplichting van de overheid ten aanzien van private contractanten om mensenrechten in contractuele verhoudingen te beschermen Ernst van de beperking Instemming van de contractant met de grondrechtenbeperking Voorzienbaarheid van de beperking Belang van de doelstelling die de medecontractant nastreeft Impact van de beperking van een grondrecht op onderliggende waarden van democratie en menselijke waardigheid 179 Afdeling IV. Besluit 181 DEELII. BELGISCHE HORIZONTALE WERKING BESTUDEERD VANUIT EEN RECHTSVERGELIJKEND PERSPECTIEF HOOFDSTUKI. HORIZONTALE WERKING IN HET BELGISCHE CONTRACTENRECHT GETEKEND DOOR VRAGEN 187 Afdeling I. Rechtspraak van het Hof van Cassatie Directe horizontale werking 188 A. Hof van Cassatie wijst de meest strikt op te vatten vorm van directe horizontale werking af 189 B. Hof van Cassatie lijkt directe horizontale werking te aanvaarden als de klassieke regeis van het privaatrecht geen oplossing bieden 190 C. Hof van Cassatie lijkt directe horizontale werking te aanvaarden als de grondrechten duidelijke richtlijnen bieden voor de inhoudelijke oplossing van de casus Indirecte horizontale werking 196 Afdeling II. Rechtspraak van hoven van beroep en de rechtbanken Afwijzing van horizontale werking Directe horizontale werking 200 A. Ook hoven van beroep en rechtbanken wijzen meest strikt op te vatten vorm van directe horizontale werking af 200 xvu

7 B. Hoven van beroep en rechtbanken lijken soms voor directe horizontale werking te opteren als de grondrechten duidelijke richtlijnen bieden voor de inhoudelijke oplossing van de casus Grondrechten bieden een duidelijke richtlijn voor de inhoudelijke oplossing van het geschil Grondrechten bieden slechts vage richtlijnen voor de inhoudelijke oplossing van het geschil Indirecte horizontale werking 205 A. Hoven van beroep en rechtbanken passen de grondrechten soms indirect toe om invulling te geven aan de uitvoering te goeder trouw en het rechtsmisbruik 205 B. Hoven van beroep en rechtbanken lijken eerder beroep te doen op de indirecte horizontale werking als de grondrechten uiterst vage richtlijnen bieden voor de concrete oplossing van de casus Grondrechten bieden slechts vage richtlijnen voor de inhoudelijke oplossing van het geschil Grondrechten bieden duidelijke richtlijnen voor de concrete oplossing van het geschil 212 Afdeling III. Besluit 213 HOOFDSTUKII. STAAT MET EEN DOGMATISCH SYSTEEM VAN INDIRECTE HORIZONTALE WERKING: DUITSLAND 217 Afdeling I. Situering van het Duitse model van horizontale werking Belangrijke rol van de Duitse Grondwet en van het Bundesverfassungsgericht 217 A. Impulsen in de Duitse Grondwet voor de horizontale werking van grondrechten 217 B. Motor van het Bundesverfassungsgericht Protagonisten in debat over directe en indirecte horizontale werking A. NIPPERDEY en LEISNER: pro directe horizontale werking 221 B. DÜRIG: pro indirecte horizontale werking 223 Afdeling II. Indirecte horizontale werking in de rechtspraak Overzicht van de belangrijkste arresten 224 A. Lütfi-zaak 224 B. Handelsvertreter-zaak 226 C. Bürgschafi-zaak 228 D. Parabolantenne-zaak 230 xvl11

8 2. Specifieke kenmerken van het Duitse systeem van horizontale werking 232 A. Indirecte werking: van Ausstrahlungswirkung naar inbedding in positieve verplichtingen 232 B. Ruime aandacht voor de autonomie van private personen, theorie van Fremdbestimmung 235 C. Onderliggende waarden van het privaatrecht worden als grondrechten opgevat 237 D. Grondrechten in de Grondwet staan hoger in de hierarchie dan grondrechten in het EVRM Concrete bijdrage van grondrechten aan het klassieke privaatrecht 240 Afdeling III. Besluit 241 HOOFDSTUKIII. STAAT MET EEN PRAGMATISCH SYSTEEM VAN OVERWEGEND INDIRECTE HORIZONTALE WERKING: NEDERLAND 243 Afdeling I. Situering van het Nederlandse model van horizontale werking Afdeling II. Indirecte en directe horizontale werking in de rechtspraak Overzicht van de belangrijkste arresten 247 A. Indirecte horizontale werking: Mensendieck-arrest 247 B. Impliciete indirecte horizontale werking Pachtzaak Suikerfeest-zaak 248 C. Directe horizontale werking Maimonides-lyceum-zaak HlV-zaak Specifieke kenmerken van het Nederlandse systeem van horizontale werking 252 A. Mix van directe, indirecte en impliciet indirecte horizontale werking 252 B. Geen aandacht voor dogmatische kaders aangaande Fremdbestimmung 255 C. Interpretatie in het licht van het EVRM en internationale mensenrechtenverdragen mogelijk Concrete bijdrage van grondrechten aan het klassieke privaatrecht Afdeling III. Besluit 257

9 HOOFDSTUKIV. STAAT MET EEN MODERN SYSTEEM GEBASEERD OP DIRECTE HORIZONTALE WERKING: FRANKRIJK 259 Afdeling I. Situering van het Franse model van horizontale werking 259 Afdeling II. Directe horizontale werking in de rechtspraak Overzicht van de belangrijkste arresten 266 A. Mel Yedei: huurcontract en bewoningsclausule 266 B. Spileers: arbeidscontract en mobiliteitsclausule 267 C. Amar: huurcontract en godsdienstvrijheid 268 D. X: recht op priveleven van de huurder Specifieke kenmerken van het Franse systeem van horizontale werking 270 A. Onbewuste keuze voor directe horizontale werking 270 B. Geen dogmatisch systeem van Fremdbestimmung, grondrechten werken de facto wel in gevallen van machtsonevenwicht 272 C. Grondrechten als absolute principes, weinig aandacht voor proportionaliteit 272 D. Laiciteitsprincipe blokkeert de werking van het recht op vrijheid van godsdienst in private contractuele verhoudingen 275 E. Aanknoping met het EVRM Concrete bijdrage van grondrechten aan het klassieke privaatrecht Afdeling III. Besluit 278 HOOFDSTUK V. AANBEVELINGEN VOOR EEN BELGISCH MODEL VAN HORIZONTALE WERKING 279 Afdeling I. Horizontale werking als meerwaarde voor het privaatrecht 279 Afdeling II. Genuanceerde keuze voor indirecte horizontale werking Voor- en nadelen van indirecte en directe horizontale werking tegen elkaar afgewogen 282 A. Voordeel van indirecte horizontale werking: aandacht voor contractvrijheid en Fremdbestimmung 282 B. Nadeel van directe horizontale werking: grondrechten als absolute principes 283 C. Nadeel van indirecte horizontale werking: grondrechten louter als waarden 285 D. Nadeel van indirecte horizontale werking: mensenrechten werken enkel via de open normen van het privaatrecht Voorgesteld model: indirecte horizontale werking 290 xx

10 Afdeling III. Geprivatiseerde proportionaliteitstoets in een privaatrechtelijk kader Principe Specifieke aandachtspunten: recht op vrijheid van godsdienst en onderliggende waarden van het privaatrecht 293 A. Recht op vrijheid van godsdienst 293 B. Onderliggende waarden van het privaatrecht 294 DEELIII. PRIVAAT CONTRACTENRECHT GELEZEN IN HET LICHT VAN DE GRONDRECHTEN INLEIDING 299 HOOFDSTUK I. PRECONTRACTUELE FASE 301 Afdeling I. Precontractuele informatieverplichting Precontractuele informatieverplichting in het privaatrecht Informatieverplichting in het licht van de grondrechten 305 A. Parallel tussen de legaliteitsverplichting van de overheid en de informatieverplichting van een contractant 305 B. Bescherming van het recht op priveleven en het verbod van discriminatie Precontractuele informatieverplichting bij een grondrechtenbeperking door een contractant 312 A. Precontractuele informatieverplichting en voorzienbaarheid bij grondrechtenbeperkingen 313 B. Ruimte voor het recht op eerbiediging van het priveleven en het non-discriminatieverbod in het kader van de precontractuele informatieverplichting 315 Afdeling II. Contractweigering en discriminatieverbod Contractweigering Bijdrage van de antidiscriminatiewetgeving tot de privaatrechtelijke benadering van de contractweigering 322 Afdeling III. Besluit 325 HOOFDSTUK II. TOTSTANDKOMING EN INTERPRETATIE VAN DE OVEREENKOMST 327 Afdeling I. Wilsgebreken en een vrije en ondubbelzinnige toestemming XXI

11 1. Wilsgebreken 329 A. Dwaling 329 B. Bedrog 330 C. Geweid 331 D. Gekwalificeerde benadeling Principes aangaande afstand van grondrechten 333 A. Uitgangspunt: afstand is in beginsel toegestaan 334 B. Twee voorwaarden Afstand moet ondubbelzinnig zijn Afstand moet vrij zijn van dwang Wilsgebreken en grondrechtenbeperkende overeenkomsten 340 A. Dwaling en grondrechtenbeperkende overeenkomsten 341 B. Bedrog en grondrechtenbeperkende overeenkomsten 346 C. Geweid en grondrechtenbeperkende overeenkomsten 352 D. Gekwalificeerde benadeling en grondrechtenbeperkende overeenkomsten 359 E. Evaluatie: wilsgebreken en grondrechtenbeperkende overeenkomsten 361 Afdeling II. Openbare orde en goede zeden Openbare orde en goede zeden: instrumenten om disproportioneel grondrechtenbeperkende overeenkomsten als ongeoorloofd te categoriseren 367 A. Openbare orde en goede zeden in het privaatrecht 367 B. Verbod om te verzaken aan bepaalde grondrechten 369 C. Openbare orde en goede zeden en grondrechtenbeperkende overeenkomsten EVRM als hulpmiddel om een deel van de openbare orde en de goede zeden te interpreteren 374 A. Belang van het EVRM in het kader van de openbare orde en de goede zeden wordt benadrukt 374 B. Nuance: totale overeenstemming tussen de openbare orde, de goede zeden en de mensenrechten is onmogelijk Openbare orde en goede zeden zijn ruimer dan de bescherming van mensenrechten Ruimte voor een verschillend ingekleurde mensenrechtenbescherming onder de nationale openbare orde en goede zeden Poging om op basis van het EVRM aanwijzingen te geven met betrekking tot de openbare orde en de goede zeden 379 A. Algemene richtlijnen op basis van de proportionaliteitstoets 379 xxu

12 1. Richtlijnen aangaande beperkingen met een definitief of totaal karakter Richtlijnen die betrekking hebben op de afwezigheid van een doel 381 B. Richtlijnen op basis van specifieke grondrechten onderverdeeld in verschallende categorieen Grondrechten waarvan geen afwijking mogelijk is Grondrechten waarvan afgeweken kan worden en die als voornaamste doel hebben het waarborgen van de menselijke waardigheid 385 a. Celibaatsclausules 387 b. Clausules die verbieden met het kerngezin samen te leven 394 c. Clausules die verbieden om vrij de woonplaats te kiezen. 397 d. Clausules die verbieden om een godsdienstige overtuiging te hebben 399 e. Bepaalde clausules die verbieden om de godsdienst uit te oefenen 401 f. Discriminerende clausules Grondrechten waarvan afgeweken kan worden, die naast de bescherming van de menselijke waardigheid als inherent doel hebben het waarborgen van de democratie 403 a. Clausules die verbieden dat een persoon zieh vrij bij een vakvereniging aansluit 405 b. Clausules die schotelantennes of politieke affiches verbieden 407 c. Clausules die het recht op een eerlijk proces beperken Evaluatie 415 Afdeling III. Interpretatie van de overeenkomst Privaatrechtelijke interpretatie van de overeenkomst 417 A. Uitgangspunt: zoektocht naar de gemeenschappelijke bedoeling van de partijen 417 B. Functie van de goede trouw Aanvullende werking van de goede trouw Matigende of derogerende werking van de goede trouw Interpretatie van grondrechtenbeperkende overeenkomsten Privaatrechtelijke interpretatiemethoden en grondrechtenbeperkende overeenkomsten Indicaties voor de interpretatie van grondrechtenbeperkende overeenkomsten die voortvloeien uit het EVRM Evaluatie 428 xxiii

13 Afdeling IV. Besluit 429 HOOFDSTUK III. UITVOERING VAN DE OVEREENKOMST 431 Afdeling I. Uitvoering te goeder trouw: instrument om disproportionele grondrechtenbeperkingen in het kader van de uitvoering te beoordelen Uitvoering te goeder trouw in het privaatrecht Geprivatiseerde proportionaliteitstoets 439 A. Voorzienbaarheid 439 B. Legitimiteit 440 C. Proportionaliteit Uitvoering te goeder trouw en disproportionele grondrechtenbeperkingen in de uitvoeringsfase 442 A. Aanvullende werking van de goede trouw 442 B. Beperkende werking van de goede trouw 443 Afdeling II. Inhoudelijke invulling van de goede trouw bij grondrechtenbeperkingen in het kader van de uitvoering van de overeenkomst Richtlijnen voor de concrete afweging van grondrechten in het kader van de uitvoering van de overeenkomst 450 A. Ernst van de beperking van grondrechten 450 B. Instemming met en voorzienbaarheid van grondrechtenbeperkingen 450 C. Belangen en rechten en vrijheden van de medecontractant 452 D. Vrijheids- versus monopoliepositie van de medecontractant gekoppeld aan waarden van menselijke waardigheid en democratie Enkele voorbeelden van grondrechtenbescherming in het kader van de uitvoering van de overeenkomst 461 A. Recht op vrijheid van gedachte, geweten en godsdienst Betekenis van het recht op vrijheid van gedachte, geweten en godsdienst Afwegingscriteria specifiek toegepast op het recht op vrijheid van godsdienst 465 a. Respectvolle houding van continui'teit 466 b. Voorzienbaarheid van de grondrechtenbeperking 467 c. Finaliteit: effectieve doelstelling en motivatie voor weigeren van bescherming 467 d. Proportionaliteit: uitwijkmogelijkheden, herhalingswaarschijnlijkheid, alternatieve uitvoering 467 xxlv

14 3. Specifieke toepassingen 468 a. Kledingvoorschriften 468 b. Religieuze feestdagen in het kader van de arbeidsovereenkomst 475 c. Gebed in het kader van de arbeidsovereenkomst 476 d. Aanpassingen aan een gehuurd goed of een goed in mede-eigendom 476 B. Recht op vrijheid van meningsuiting Betekenis van het recht op vrijheid van meningsuiting Specifieke toepassingen 479 a. Schotelantennes in het kader van een huurovereenkomst of een contract van mede-eigendom 479 b. Affiches in het kader van de huurovereenkomst 481 c. Meningsuiting in het kader van de arbeidsovereenkomst 482 Afdeling III. Gedwongen uitvoering van de overeenkomst Algemene problematiek van de gedwongen uitvoering van de overeenkomst 486 A. Principes betreffende de gedwongen uitvoering vanuit een privaatrechtelijk perspectief 486 B. Principes betreffende de directe fysieke dwang op de persoon vanuit een mensenrechtenperspectief 488 C. Privaatrechtelijke regeis van de gedwongen uitvoering verzoend met het mensenrechtenperspectief Specifieke regeis betreffende de gedwongen uitvoering van grondrechtenbeperkende overeenkomsten 490 A. Specifieke privaatrechtelijke principes voor overeenkomsten betreffende persoonlijkheidsrechten 490 B. Kritiek op deze privaatrechtelijke principes vanuit een mensenrechtenperspectief 493 C. Gedwongen uitvoering van grondrechtenbeperkende overeenkomsten 494 Afdeling IV. Besluit 498 HOOFDSTUK IV. SANCTIES BIJ DE OVEREENKOMST 499 Afdeling I. Nietigheid van de overeenkomst Nietigheid in het privaatrecht Nietigheid toegepast op grondrechtenbeperkende overeenkomsten 502 XXV

15 Afdeling II. Ontbinding van de overeenkomst Ontbinding in het privaatrecht Ontbinding toegepast op grondrechtenbeperkende overeenkomsten Afdeling III. Exceptio non adimpleti contractus (enac) Enac in het klassiek privaatrecht Enac en grondrechtenbeperkende overeenkomsten 513 Afdeling IV. Schadevergoeding Schadevergoeding in het klassiek privaatrecht Schadevergoeding specifiek bij grondrechtenbeperkende overeenkomsten 516 Afdeling V. Besluit 519 BESLUIT 521 A. Internationale mensenrechtenverdragen zorgen ervoor dat mensenrechten gevolgen ressorteren in het privaat contractenrecht B. Mensenrechten zijn fundamentele, maar geen absolute rechten: zij kunnen geen pasklare oplossingen aanbieden 523 C. Privaatrecht biedt een afwegingskader dat op maat geschreven is van private rechtsconflicten, maar niet noodzakelijk op maat van grondrechten 526 D. Beste oplossing: een harmonisatie van beide rechtssystemen 526 E. Modern geinterpreteerd contractenrecht kan deze moeilijke taak aan 529 BIBLIOGRAFIE 535 TREFWOORDENREGISTER 575 xxvi