Regiovisie Den Haag Haagse economie van de rem De economie van de regio Den Haag krijgt de wind weer in de zeilen en blijft niet langer achter bij andere delen van het land. De moeizame tijd waarin dalende koopkracht en bezuinigingen de regio in hun greep hielden is voorbij. De groeiversnelling is naast de verbetering van de binnenlandse markt toe te schrijven aan het herstel bij zakelijke dienstverleners. Tegelijkertijd remt de dominante publieke sector minder af. De arbeidsmarkt blijft een bron van zorg. Er zijn veel banen verloren gegaan en de vraag naar personeel verandert. Dit maakt de mismatch op de arbeidsmarkt groter en uitdagend. Den Haag Economische groei: 2,7% 2015 2,6% 2016 ING Economisch Bureau / september 2015
Economische ontwikkeling Den Haag lift sterk mee op binnenlandse groei Het gaat beter met de economie. Wat merken ondernemers in de regio Den Haag daarvan? Na een lastige fase en het overgangsjaar 2014 komt de regio dit jaar in een stroomversnelling. Naar verwachting groeit de Haagse economie in 2015 met 2,7% tot circa 31 miljard. Dit tempo kan ook in 2016 worden vastgehouden (figuur). Dit is te danken aan de aantrekkende binnenlandse economie en het aflopen van de meest ingrijpende bezuinigingen van de Rijksoverheid. Breder gedragen groei Na jaren van mineur door bezuinigingen, hervormingen en dalende huizenprijzen, is het sentiment onder Nederlandse consumenten en bedrijven duidelijk in een opgaande lijn gekomen. Hierdoor leunt de economie voor groei niet alleen meer op het buitenland. Dit is vooral merkbaar in de detailhandel en de bouw. Zo zien winkeliers het verkoopvolume dit jaar per saldo met 2% toenemen, al zijn de verschillen in de huidige markt groot. Ook de bouw maakt met 5% groei in productie duidelijk een comeback en profiteert ook in de Haagse regio van inhaalvraag (mede door het lage BTW-tarief in het eerste half jaar). Aantrekkende dienstensector factor van belang Los van de algemene sentimentsverbetering profiteert Den Haag sterk van de opleving in de zakelijke dienstverlening. Samen met de overheid is deze sector goed voor zo n 55% van de economie. Bedrijven zien het volume in navolging van hun opdrachtgevers flink aantrekken. Gemiddeld kunnen dienstverleners als uitzendbureaus, makelaars, advocaten en ICT-bedrijven dit jaar een groei van gemiddeld 4% tegemoet zien. Hoewel veel Haagse dienstverleners instellingen als grote opdrachtgever hebben is ook hier de teruggang voorbij, al is het weer in dienst nemen van schoonmakers en beveiligers door de overheid wel gunstig voor dit type bedrijven. Economie regio Den Haag groeit weer bovengemiddeld economische groei in % 3% 2% 1% 0% -1% -2% -3% 2012 2013 2014 2015 2016 Stedelijke aantrekkingskracht blijft groeidriver De vooruitgang in economische groei is terug te zien in vrijwel alle sectoren, maar krijgt in de regio Den-Haag net als in andere grootstedelijke regio s ook steun van de groeiende bevolking. Zo nam het aantal inwoners in de regio vorig jaar met bijna 8.000 toe tot 838.000 (+1%), waarmee de groei nog steeds ruim twee keer zo hoog ligt dan landelijk. Ook is het gunstig dat de regio minder snel vergrijst. Meer inwoners betekent een groter economisch draagvlak en dat draagt bij aan de groei. Agglomeratie 's-gravenhage Nederland Bron: CBS, raming ING Economisch Bureau ING Economisch Bureau 2 Regiovisie Den Haag / september 2015
Economische ontwikkeling Ook in Delft, Westland en Leiden zet de groei door Den Haag wordt omringd door regio s met een heel eigen economisch karakter. Wat is zijn daarvoor de verwachtingen? Leiden en de bollenstreek De economie van de regio Leiden kan in 2015 naar verwachting rekenen op een groei van 2,4%. De groei wordt gematigd door de grote zorg en onderwijssector waar de groei beperkt blijft. Niettemin is een teken van kracht dat de er in de regio de afgelopen jaren tegen de trend in werkgelegenheid is bijgekomen. De aanleg van de Rijnlandroute en de ontwikkeling van de nieuwbouwlocatie Valkenburg zijn geven de regio groeistimulansen. De regionale economie blijft onderliggend relatief sterk. Delft en Westland De economie van Delft en Westland heeft zich in 2014 met 2,6% groei al veel sterker hersteld dan elders. In 2015 komt de groei naar verwachting rond de 3% uit wat relatief hoog is. De tuinbouwsector heeft het met druk op de prijzen, het krimpende areaal en de Russische importbeperkingen nog steeds niet makkelijk, maar heeft internationaal aanzien als het gaat om kwaliteit, innovatie en productiviteit. Daarnaast worden exportkansen benut, ondermeer dankzij de goedkope euro en het vinden van nieuwe afzetmarkten. Delft is daarnaast een belangrijke innovatiemotor, waar steeds meer succesvolle starters hun broedplaats hebben. Ook economisch herstel in omliggende regio s economische groei in % j.o.j. 4% 3% 2% 1% 0% -1% -2% 2012 2013 2014 2015 2016 Agglomeratie Leiden en Bollenstreek Delft en Westland Nederland Bron: CBS, Ramingen ING Economisch Bureau ING Economisch Bureau 3 Regiovisie Den Haag / september 2015
Consumentenbestedingen Positieve omslag in de uitgaven merkbaar De binnenlandse consumptie trekt dus eindelijk aan. Kunnen ondernemers hiervan profiteren? Consumenten blijven selectief, maar geven wel weer meer uit. Na drie jaren van teruggang stijgt de consumptie sinds het tweede kwartaal van 2014 landelijk weer. Mede door het herstel op de huizenmarkt is het vertrouwen flink toegenomen en dat zorgt voor meer bestedingen in onder andere de woninginrichting. Met de lastenverlichting belooft ook 2016 zich gunstig te ontwikkelen voor de detailhandel. Loonstijging ambtenaren extra steun in de rug De regio Den Haag kent een grote groep ambtenaren die in de regio wonen en werken. Nadat de lonen van ambtenaren in de periode 2010-2014 nauwelijks stegen en achterbleven bij de marktsector komt hier verandering in. De nieuwe CAO met een relatief sterke loonstijging van ruim 5% voor 2015 en 2016, zal de consumptie in de Haagse regio een extra impuls kunnen geven. Dit is onder andere positief voor bedrijven in de detailhandel en horeca. Haagse huishoudens leeft onder de armoedegrens (landelijk ruim 10%**). Meer mensen hebben moeite om aan hun betalingsverplichtingen te voldoen. Al met al betekent dit dat de vooruitgang niet voor iedereen voelbaar is en dat werkt door in de detailhandel. *Bron: De stad verbeeld, PBL **Bron: CBS Aantal fysieke winkels neemt af, aantal webwinkels neemt snel toe aantal winkels en webwinkels in de regio Den Haag 5.000 Blijvende druk vanuit internet en toetreders Ook in de regio Den Haag bevindt de detailhandel zich in een transitie, waarbij internet een steeds grotere impact heeft (zie ook figuur). Dit jaar wordt voor webshops een dubbelcijferige volumegroei verwacht. Het is wat dat betreft goed dat er selectief wordt omgegaan met aanvragen voor nieuwe fysieke winkellocaties. Wel zijn er na het sneuvelen van het geplande outletcenter Bleizo in Zoetermeer opnieuw plannen voor een groot outletcenter voor kleding ( Holland Outlet Mall ). Dat is een potentiële bedreiging voor de bestaande detailhandel in de regio. De Haagse binnenstad behoudt (na de renovatie en met de kwalificatie beste binnenstad 2013-2015) in de nieuwe consumptieeconomie wel een relatief sterke positie door de clustering van winkels en aandacht voor beleving. Dit blijkt ook uit de banengroei in de afgelopen jaren. Het helpt daarbij dat het aantal bezoekers aan de stad in de lift zit. Een publiekstrekker als Primark is eind 2014 geopend en er wordt een store of the future in de Haagse binnenstad gebouwd, waarmee wordt geanticipeerd op de veranderende klantbehoeften. Het helpt hierbij dat de gemeente een actief winkelbeleid voert, waarbij bijvoorbeeld ook pop-up stores worden ingezet. 1.500 Niet alle Haagse consumenten vooruit Het huidige economisch herstel gaat gepaard met toenemende inkomensverschillen. Waar de inkomensverschillen tussen het zand en het veen altijd al erg duidelijk zijn geweest in Den Haag*, hebben de magere economische jaren en de zwakke positie van de arbeidsmarkt de tweedeling versterkt. Terwijl de economie uit het dal klimt, ligt het aantal bijstandsuitkeringen bijvoorbeeld nog altijd op recordhoogte. Lang niet alle consumenten zullen hun bestedingen dus kunnen opschroeven. De werkloosheid is nog altijd veel hoger dan zeven jaar geleden en 16% van de 4.800 4.600 4.400 4.200 4.000 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Aantal Winkels Webwinkels (rechter as) 1.200 900 600 300 0 Bron: CBS, bewerking ING Economisch Bureau ING Economisch Bureau 4 Regiovisie Den Haag / september 2015
Arbeidsmarkt Banengroei en aansluiting zwakke plek De afgelopen jaren is de arbeidsmarkt opgeschud. Hoe staat het met de banenontwikkeling in de regio Den Haag? De regionale arbeidsmarkt heeft het flink te verduren gehad. Tussen 2007 en 2014 zijn er maar liefst 18.000 banen verdwenen wat neerkomt op bijna 5% van het totaal. Hoewel de inkrimping voor een deel via afvloeiing van oudere werknemers plaatsvond, heeft dit ertoe bijgedragen dat de Haagse werkloosheid in de regio zelfs hoger lag dan in partnerstad Rotterdam. Voor een derde is dit te wijten aan het verdwijnen van werkgelegenheid in de publieke sector, waar 10% van de banen verdween. Maar ook in de financiële sector en bij groothandels is veel werkgelegenheid verloren gegaan. Daar staat tegenover dat de specialistische zakelijke dienstverlening (ondermeer op het gebied van veiligheid en recht) het goed heeft gedaan en ook de detailhandel voor meer banen zorgt. Banenscheppend vermogen moet vooruit De kwetsbare arbeidsmarkt verhult niet dat de Haagse economie structureel aan groeipotentie moet winnen. Door de groeiende bevolking zijn er jaarlijks zo n 3.000 banen extra nodig om de werkloosheid niet te laten oplopen, terwijl groei de komende jaren niet eenvoudig is.* Voor beleidsmakers is het inmiddels duidelijk dat de opgelopen werkloosheid niet alleen conjunctureel is, maar ook door structurele verandering van de economie wordt veroorzaakt. Positieve overheidsimpuls gericht op onderwijs Op de arbeidsmarkt verdient vooral de opgelopen jeugdwerkloosheid aandacht en dat heeft de regio ook onderkend. In het voorjaar van 2015 is er onder de noemer Den Haag maakt werk een impuls van 68 miljoen aangekondigd voor de college collegeperiode tot en met 2018. De doelstelling daarbij is om 10.000 banen te creëren en 5.000 jongeren aan het werk of in het onderwijs te krijgen. Een goed initiatief is dat werkloze jongeren gestimuleerd worden Periode 2007-2014 Sectoren met grootste banengroei: Zakelijke dienstverlening + 2.200 banen Detailhandel + 1.200 banen om een ICT-opleiding te volgen. Dit is een eerste stap om de toegenomen mismatch tussen vraag en aanbod te verkleinen.* Maar gezien de verwachting dat er vooral banen voor hoger opgeleide banen bijkomen blijft dit een uitdaging. *Bron: Aanvalsplan werkgelegenheid Den Haag, Arbeidsmarktverkenningen Haaglanden 2014-2018 Sectoren met grootste banenverlies: Overheid - 6.300 banen Groothandel - 2.900 banen Bron: LISA, berekeningen ING Economisch Bureau ING Economisch Bureau 5 Regiovisie Den Haag / september 2015
Arbeidsmarkt Werkloosheid blijft zorgenkindje De Nederlandse arbeidsmarkt herstelt langzaam. Wat is het beeld voor de regio Den Haag? Geholpen door het economisch herstel vertoont de werkgelegenheid tekenen van verbetering. Dit vertaalt zich landelijk uitsluitend nog maar in toename van flexibele arbeid en dat geldt ook voor de grootstedelijke regio Den Haag. De komende tijd zal het de arbeidsmarkt nog niet echt voor de wind gaan. Bij grote bedrijven blijven reorganisaties actueel. Dit geldt bijvoorbeeld voor Shell en KPN, die hoofdkantoren in Den Haag hebben. De groei van werkgelegenheid moet vanuit het MKB komen en deze driver mist kracht. Werkloosheid blijft voorlopig hoog Door de zwakke arbeidsmarkt hebben zich in 2013 en 2014 veel werknemers teruggetrokken en is de arbeidsparticipatie in de regio Den Haag gedaald. Naar verwachting ligt de historisch hoge werkelijke piek van 9,5% dit jaar achter de rug, maar de vooruitgang gaat mede door structurele veranderingen in de economie langzaam. Ook profiteren oudere werknemers nog nauwelijks, doordat ze zich minder makkelijk kunnen aanpassen. Gezien de economische structuur blijft de uitdaging groot om middelbaar en lager opgeleiden aan een baan te helpen en/of om te scholen. De veel lagere werkloosheid in buurregio s geeft aan dat dit ook een grootstedelijke problematiek betreft. Opgaande lijn in nieuwe werkgelegenheid in Haaglanden Aantal vacatures Haaglanden (3-maandsgemiddelde) 8.000 6.000 4.000 2.000 5.892 Werkgelegenheid neemt weer toe, maar vooral ook op flexibele basis De vacaturegroei van 30% in de eerste helft van 2015 loopt in de regio Den Haag achter bij het landelijk gemiddelde (+46%). De arbeidsmarkt wordt flexibeler en dat is bij uitstek te merken in grote steden. De afgelopen vijf jaar is het aantal werknemers met een baan in de regio met 24.000 afgenomen, maar het aantal ZZP-ers met 15.000 gestegen tot 18% van de beroepsbevolking. 0 2014 2015 Aantal nieuwe vacatures Aantal openstaande vacatures Bron: UWV, bewerking ING Economisch Bureau Werkloosheidspercentage Regio 2014 Agglomeratie Den Haag 9,5% Leiden en de Bollenstreek 6,2% Delft en Westland 6,3% Bron: CBS ING Economisch Bureau 6 Regiovisie Den Haag / september 2015
Huizenmarkt Haagse huizenmarkt volgt stedelijke voorhoede Er zijn nogal wat regionale verschillen in het herstel van de huizenmarkt. Hoe zit dat in de regio Den Haag? De Haagse huizenmarkt herstelt sterker dan landelijk. De gemiddelde woningprijs lag medio 2015 6% hoger dan het dieptepunt halverwege 2013, landelijk was dit een kleine 4%. In vergelijking met de drie andere grote steden blijft Den Haag achter. Ten opzichte van Amsterdam en Rotterdam speelt hierbij mee dat het aandeel koopwoningen met 45% hoger ligt, wat een groter aanbod op de markt betreft. Bovendien vindt er veel binnenstedelijke bouw plaats door afstoting van overheidsgebouwen wat het aanbod op de marktvergroot. Het gaat hierbij onder andere om de ombouw van het ministerie van Binnenlandse Zaken tot appartementencomplex en nieuwbouw in het Wijnhavenkwartier. Gemiddelde verkoopprijs (*1000) en tijd in dagen Den Haag Leiden Delft e.o. Westland Nederland Bron: NVM 2015 2e kwartaal 222, 87 dagen 249, 84 dagen 221, 91 dagen 267, 118 dagen 224, 112 dagen Stedelijke vernieuwing geeft impuls Voor de huizenmarkt is het positief is dat het Haagse centrum met de vernieuwing aan allure heeft gewonnen. Ook is het gunstig dat er gewerkt blijft worden aan woonaantrekkelijkheid en de kwaliteit van leven door ondermeer een ring voor fietsers aan te leggen, wijken te verlevendigen en het stationsgebied Hollands Spoor ook meer tot poort naar de stad om te vormen. Daarnaast profileert Den Haag zich meer als kennisstad wat de aantrekkingskracht vergroot. Gemiddelde prijsstijging tot 2025 meer dan 2% De Haagse woningmarkt moet ook de komende jaren nog de herontwikkeling van vastgoed absorberen, maar dat lijkt goed te verlopen. Naar verwachting zal de huizenprijs op middellange termijn gematigd stijgen, waarbij uit wordt gegaan van een hogere groei dan het landelijk gemiddelde van 2% per jaar tot 2025. Woningprijzen stijgen weer prijsontwikkeling woningen (index 2010 = 100) 110 100 90 80 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Prijsontwikkeling Nederland (index 2010 = 100) Bron: CBS, bewerking ING Economisch Bureau Aantal verkochte woningen geleidelijk omhoog Ontwikkeling aantal woningtransacties per kwartaal 2.500 2.000 1.500 1.000 500 0 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Aantal transacties Den Haag (rechter as) ING Economisch Bureau 7 Regiovisie Den Haag / september 2015
Vooruitzichten Werken aan verbreding en een ondernemend klimaat De snel veranderende economie maakt ondernemen extra uitdagend. Hoe is de economie van de regio Den Haag gepositioneerd voor aanpassing? De Haagse economie heeft te maken met een dubbele transitie. De regio wil zich minder afhankelijk maken van de inkrimpende overheid, die voorheen voor stabiele groei zorgde. Tegelijkertijd wil de regio voortbouwen op de bestaande kwaliteit van de stad als internationale hoofdstad van vrede, recht en veiligheid. Daar komt bij dat de regio te maken heeft met ingrijpende verandering door technologische ontwikkeling. Cybersecurity wordt steeds belangrijker in een wereld met robotisering en automatisch rijden The Haque security Delta is het voorbeeld van een cluster waarin de regio met o.a. living labs voortbouwt op bestaande kracht. Dat cluster weet zich ook goed te profileren binnen de nieuwe economie. Een ander focusgebied van de regio - IT/Tech - sluit hierbij aan. De Cyber security top - die in april 2015 werd gehouden - heeft de regio opnieuw op de kaart gezet als het gaat om bijvoorbeeld bedrijven die werken aan de beveiliging van smart websites en digitale apparatuur als smartphones. Ook in een dienstenstad heeft nieuwe technologie grote invloed Den Haag is een dienstenstad, maar technologische ontwikkeling heeft via digitalisering niettemin grote invloed op de regio. Dit is niet alleen negatief, maar de regio plukt hier via bijvoorbeeld de beveiligingssector ook de vruchten van. Big data biedt kansen op het vlak van vrede, recht en arbitrage. Zuid-Holland benut haar potentie niet volledig als het gaat om innovatie. In het coalitieakkoord Lasten omlaag en meer investeren in de economie is dit door de provincie onderkend. Toerisme kan de regio iets extra s leveren Toerisme is met een bijdrage van 2 miljard per jaar* al een belangrijke factor en kan de economie van de regio structureel verder versterken. Zo is 2015 een jaar met minder grote evenementen zoals het WK Hockey, maar het nieuwe Mauritshuis overtrof in heropeningsjaar 2014 alle verwachtingen wat betreft bezoekers. Daarnaast kan onder de noemer De stad aan zee meer gehaald worden uit de kustligging. Het past daarbij ook goed dat de Pier een nieuwe toekomst tegemoet gaat. *Bron: Agenda stedelijke economie Den Haag Ondernemender klimaat nodig Om de transities succesvol door te komen moet de Haagse regio het hebben van ondernemerschap. Er is ambitie en de randvoorwaarden zijn goed, maar deze cultuur moet in de regio nog groeien en dat kost tijd. Met een vijfde positie in woonaantrekkelijkheid** en potentie voor verdere verbetering heeft Den Haag geen slecht vestigingsklimaat voor bijvoorbeeld starters uit Delft. Daarbij zou ondernemerschap onder jongeren in de regio nog veel meer kunnen worden aangemoedigd. **Bron: Atlas voor Nederlandse gemeenten 2015 Big 7 Belangrijkste technologieën richting 2025; ook voor een dienstenregio als Den Haag relevant ING Economisch Bureau 8 Regiovisie Den Haag / september 2015
Vooruitzichten Haagse regio kent kansen èn uitdagingen Hoe staat de economie van de regio Den Haag er per saldo nu voor? De Haagse economie weet de positieve lijn in 2015 en 2016 door te zetten en bedrijven zullen dit geleidelijk steeds meer merken. Wel zijn er flinke uitdagingen, met de arbeidsmarkt voorop. Positief vooruitzicht door aantrekkingskracht en bredere basis Hoewel de echte vruchten nog moeten worden geplukt, is de ingezette focus op groeisectoren economisch wel een goede weg. Wel lijkt het binnen het bredere perspectief van de Zuidvleugel van de Randstad wel goed om keuzes te maken. De komende 10 jaar zal de bevolking van de regio met 7% groeien tegenover slechts 3% landelijk. De stad blijft aantrekkingskracht houden en daarmee is de vergrijzing een minder grote economische rem dan elders in Nederland. Dit zorgt voor een goede basis voor economische groei. Inzetten op kennis, maar ook iedereen aanhaken De verschuivingen in de economie hebben grote invloed op de arbeidsmarkt. De shift van de oude naar een nieuwe (digitale) economie zet onverminderd door. Het arbeidsaanbod sluit echter onvoldoende mate aan op de banen die zullen ontstaan. Gezien de regionale structuur van de economie zal de werkgelegenheidsgroei met name in hogere functies plaatsvinden. Daaromheen kan op termijn laaggeschoold werk ontstaan, bijvoorbeeld in de persoonlijke dienstverlening. Veel administratief werk voor middelbaar opgeleiden verdwijnt echter. De aansluiting van vraag Metropoolsamenwerking kans De officiële start van de Metropoolregio Den Haag Rotterdam per 01/01/15 kan de regio economisch in de kaart spelen Gezamenlijk ís de metropool met 2,25 miljoen inwoners goed voor ruim 15% van de Nederlandse economie. De metropoolregio zou via samenwerking en het slechten van barrières voor meer structurele groei zorgen. De regio s Den Haag en Rotterdam zijn complementair aan elkaar en kunnen elkaar versterken als het gaat om bijvoorbeeld de mismatch op de arbeidsmarkt. Bovendien kan een eigen, minder overlappende Haagse focus binnen de metropoolregio goed uitpakken. Het zou daarbij positief uitwerken als er naast een vervoersmandaat ook een economisch mandaat komt en de regio s bijvoorbeeld echt samen op kunnen trekken in het aantrekken van hoofdkantoren en het benoemen van topsectoren. Dat kan er ook toe leiden dat door kruisbestuiving de innovatie wordt gestimuleerd. De regio Den Haag scoort bovengemiddeld op kernonderdelen Score boven, op of onder landelijke ontwikkeling Onderdeel Regio Den Haag Arbeidsmarkt - Huizenmarkt + Economische groei korte termijn + Innovatie +/- Economisch groeiperspectief lange termijn + = bovengemiddeld, 0 = gemiddeld, - = ondergemiddeld Infrastructuur faciliteert de economie Efficiënt en snel vervoer is belangrijk voor economische groei, vooral in een dichtbevolkt gebied als de Zuidelijke randstad. Voor de toegang naar de regio zijn de A4- Midden-Delfland (in aanleg) en de Rijnlandroute (in voorbereiding) van belang. Voor de doorstroom binnen de regio is de aanleg van de Rotterdamse baan - de verbindingsweg tussen de A4/A13 en de centrumring - een belangrijke stap voorwaarts (oplevering 2019). Dit is niet overbodig aangezien de filevertraging in Den Haag groter is dan in andere steden.* Binnen de Metropoolregio wordt het openbaar vervoer steeds meer geïntegreerd met bijvoorbeeld de Erasmuslijn, maar ook door te werken aan betere verbindingen met Rotterdam The Haque airport en de TU Delft. Dit is toe te juichen aangezien snellere verplaatsing binnen het gebied ervoor zorgen dat de regio s ook economisch meer van elkaar kunnen profiteren. *Bron: TomTom + ING Economisch Bureau 9 Regiovisie Den Haag / september 2015
Meer weten? Kijk op ing.nl/kennis en volg ons op Twitter Of neem contact op met: Rico Luman Sr. Regio-econoom Zuid-Holland 06 8364 8954 Rico.Luman@ing.nl Domique ter Schure Districtsdirecteur Grootbedrijf Zuid-Holland 06 2707 7052 Dominique.ter.Schure@ing.nl Johan Otto Rayondirecteur MKB Den Haag en omgeving 06 2171 3904 Johan.Otto@ing.nl Robert-Jan Wijnhoud Rayondirecteur MKB Den Haag en Westland 06 1506 3910 Robert-Jan.Wijnhoud@ing.nl Disclaimer De informatie in dit rapport geeft de persoonlijke mening weer van de analist(en) en geen enkel deel van de beloning van de analist(en) was, is, of zal direct of indirect gerelateerd zijn aan het opnemen van specifieke aanbevelingen of meningen in dit rapport. De analisten die aan deze publicatie hebben bijgedragen voldoen allen aan de vereisten zoals gesteld door hun nationale toezichthouders aan de uit oefening van hun vak. Deze publicatie is opgesteld namens ING Bank N.V., gevestigd te Amsterdam en slechts bedoeld ter informatie van haar cliënten. ING Bank N.V. is onderdeel van ING Groep N.V. Deze publicatie is geen beleggingsaanbeveling noch een aanbieding of uitnodiging tot koop of verkoop van enig financieel instrument. Deze publicatie is louter informatief en mag niet worden beschouwd als advies. ING Bank N.V. betrekt haar informatie van betrouwbaar geachte bronnen en heeft alle mogelijk zorg betracht om er voor te zorgen dat ten tijde van de publicatie de informatie waarop zij haar visie in dit rapport heeft gebaseerd niet onjuist of misleidend is. ING Bank N.V. geeft geen garantie dat de door haar gebruikte informatie accuraat of compleet is. De informatie in dit rapport kan gewijzigd worden zonder enige vorm van aankondiging. ING Bank N.V. noch één of meer van haar directeuren of werknemers aanvaardt enige aansprakelijkheid voor enig direct of indirect verlies of schade voortkomend uit het gebruik van (de inhoud van) deze publicatie alsmede voor druk- en zetfouten in deze publicatie. Auteursrecht en rechten ter bescherming van gegevensbestanden zijn van toepassing op deze publicatie. Overneming van gegevens uit deze publicatie is toegestaan, mits de bron wordt vermeld. In Nederland is ING Bank N.V. geregistreerd bij en staat onder toezicht van De Nederlandsche Bank en de Autoriteit Financiële Markten. De tekst is afgesloten op 11 september 2015. ING Economisch Bureau 10 Regiovisie Den Haag / september 2015