ZWEMWATERPROFIEL van het ZWEMWATER DE HEIDE
december 2009 voorblad: zwemwater -- 2 --
Inhoud 1. Inleiding...5 2. Werkwijze...6 3. Huidige toestand...8 3.1 Terrein... 8 3.2 Gebruikers... 9 3.3 Beheer... 9 3.4 Bronnen van fecale verontreiniging...11 4. Voorgekomen verontreinigingen...13 4.1 Fecale verontreiniging...13 4.2 Cyanobacteriën...14 5. Kwalificatie...15 6. Maatregelen...16 Literatuur Bijlage. Systematiek kwalificatie zwemwater -- 3 --
-- 4 --
1. Inleiding Dit rapport vormt het voor het zwemwater. Dit zwemwater ligt in het zuiden van Fryslân, aan de zuidwest rand van Heerenveen. aanleiding De Zwemwaterrichtlijn van de Europese gemeenschap beoogt het risico op gezondheidsschade van zwemmers zoveel mogelijk te verminderen. In 2006 is deze richtlijn vernieuwd (zie literatuurlijst). De richtlijn schrijft voor dat aan het einde van het badseizoen van 2015 alle zwemwateren ten minste aanvaardbaar zijn. Uiterlijk op 24 maart 2011 moeten voor het eerst en zijn opgesteld. Hierin worden risico s geïnventariseerd en maatregelen voorgesteld. doel Voor zover relevant voor de gezondheid van de zwemmers, worden in dit rapport bronnen van figuur 1. De ligging van het zwemwater. verontreiniging achterhaald en de risico s hiervan beoordeeld. Vervolgens worden maatregelen geformuleerd waarmee deze risico s verkleind kunnen worden. leeswijzer In hoofdstuk 2 wordt beschreven welke werkwijze bij de opstelling van dit rapport is gevolgd. In het daarop volgende hoofdstuk wordt de huidige toestand in kaart gebracht aan de hand van: de inrichting en fysieke omgeving van het zwemwater; de mensen die er komen zwemmen; het beheer van het zwemwater; bronnen van fecale verontreiniging. Daarna volgen in hoofdstuk 4 de verontreinigingen die op bij dit zwemwater feitelijk zijn voorgekomen, achtereenvolgens: fecale verontreiniging; blauwalg. Na de kwalificatie van dit zwemwater staan in hoofdstuk 5 de bij dit zwemwater uit te voeren maatregelen. procedure Het wordt opgesteld onder verantwoordelijkheid van het waterschap. Tijdens de concept-fase van dit rapport is contact geweest met de andere bij het beheer van dit zwemwater betrokken partijen. Dit zijn de provincie, de gemeente Heerenveen en de Gemeenschappelijke Gezondheids Dienst (GGD). reikwijdte In een wordt een zwemwater alleen bekeken vanuit de invalshoek van de volksgezondheid van zwemmers. Allerlei andere inrichtings-aspecten, zoals die voor het parkeren van auto s, blijven dan ook buiten beschouwing. -- 5 --
2. Werkwijze Om de risico s voor de gezondheid van zwemmers bij het zwemwater in beeld te brengen en om geëigende maatregelen te formuleren zijn de volgende aktiviteiten uitgevoerd. risico s De risico s zijn via twee sporen in beeld gebracht: alle mogelijke aspecten van het zwemwater die mogelijk aanleiding kunnen geven tot een verhoogd risico zijn geïnventariseerd. nagegaan is of bij dit zwemwater de afgelopen jaren risicovolle omstandigheden zijn voorgekomen. het zwemwater uit oogpunt van de gezondheid van zwemmers Het zwemwater zoals het er nu buiten bij ligt kan meer of minder risico leveren. Ook de omgeving met daarin eventueel bronnen is bepalend. Naast door deze fysieke aspecten wordt het risico ook bepaald door de wijze waarop de verschillende partijen, overheden met deze plaats omgaan. voorgekomen risicovolle omstandigheden Van risicovolle omstandigheden was sprake bij een fecale verontreiniging of bij teveel aanwezige cyano-bacteriën. Van elk van deze situaties is nagegaan wat een mogelijke oorzaak kan zijn geweest. beoordeling Het zwemwater is beoordeeld uit oogpunt van gezondheidsrisico s voor zwemmers via: voor zover mogelijk is de Zwemwaterrichtlijn toegepast. Deze is beperkt tot fecale verontreiniging van de afgelopen vier jaren. ook fecale verontreinigingen van vijf tot acht jaar zijn meegenomen. ook situaties met ongewenste cyano-bacteriën zijn meegnomen. alle mogelijke andere omstandigheden die hier naar verwachting relevant zijn, komen aan de orde. maatregelen Uit de eerste hoofdstukken blijkt of er grotere risico s kunnen voorkomen waardoor dit zwemwater op het einde van badseizoen 2015 geen aanvaardbare kwaliteit heeft. Indien van dergelijke risico s sprake is dan is het verplicht om maatregelen te nemen ter bestrijding daarvan. Bij de verschillende activiteiten rond de opstelling van dit rapport konden allerlei zaken naar voren komen die niet meteen een erg groot risico vormen en die tot een slechte beoordeling hebben geleid, maar die toch wel nadelig kunnen zijn voor de gezondheid van zwemmers. Denk bijvoorbeeld aan een toiletgebouw waarvan het onderhoud niet is geregeld. Ook deze zaken zijn bij de maatregelen meegenomen. Ze zijn natuurlijk helemaal aantrekkelijk als een risico behoorlijk verminderd kan worden via een kleine inspanning. -- 6 --
figuur 2. De inrichting van het zwemwater, situatie zomer 2008. figuur 3. De waterdiepte van het zwemwater, meting zomer 2008 -- 7 --
3. Huidige toestand 3.1 Terrein ontstaan Het zwemwater is ongeveer 30 jaar geleden aangelegd als onderdeel van het recreatiegebied. Voor die tijd werd in dat gebied tot op grote diepte zand gewonnen. ligging Het recreatiegebied, ligt aan de zuidwestelijke rand van Heerenveen. Het zwemwater ligt aan de noordelijke oever van de plas. buren Het zwemwater wordt geheel omsloten door de overige natte en droge gedeelten van het recreatiegebied. Ten noorden en oosten van het recreatiegebied liggen woonbuurten van Heerenveen. Aan de zuidzijde ligt het dorp Nieuweschoot. Voor de rest wordt het recreatiegebied omsloten door agrarisch gebied. inrichting De inrichting van het terrein is af te lezen in figuur 2. De lengte van de oever van het zwemwater is ongeveer 160 m. Het droge deel van het verblijfsgebied bestaat uit strand en ligweide en heeft een breedte van globaal 60 m (dwars op de oever). De bodem van zowel het droge als het natte terreingedeelte bestaat uit zand. Het is er zelfs zo zanderig dat bij aanleg van begroeiing wel (meer humeuze) grond wordt aangevoerd. Er is een drijflijn aanwezig. De bodemhoogte onder water is afgebeeld in figuur 3. Het water binnen de drijflijn bereikt diepten tot 2,0 m. Aan de westelijke zijde van het zwemwater, buiten de drijflijn, ligt in het water een vlonder. De zwemmers kunnen deze vlonder gebruiken om bijvoorbeeld in het water te duiken. De vlonder alleen over water bereikbaar. Binnen het verblijfsgebied zijn toiletten en prullenbakken aanwezig. De toiletten zijn via een drukriool aangesloten op de openbare riolering. Er is een gemeentelijk bord met de regels zoals vermeld in tabel 1. Een provinciaal bord ontbreekt. Vogels vormen hier geen probleem maar om dat zo te houden is het raadzaam om het voeren van vogels te verbieden. tabel 1. Op de borden aangegeven regels. verboden voor honden en paarden APV. honden 1 mei 1 okt. voetpad waterstroming bij Heerenveen is een zwemwater dat niet tot de Friese boezem behoort. De waterstroming bij wordt geregeld via: het poldergemaal Heidemeer waarmee water afgevoerd kan worden vanuit deze polder naar de Friese boezem. Gezien de beperkte capaciteit van het gemaal en de afstand tot aan de zwemplek, zal de veroorzaakte stroming gering zijn. De zomer -- 8 --
wordt begonnen met een hoge waterstand, die men in de daarop volgende maanden laat dalen. circulatie van water via gemaal; aanvoer van water vanuit het noordoosten. Het niet bekend in hoeverre deze middelen zo worden ingezet dat daarmee de gezondheid van zwemmers optimaal is gediend. bagger Bij de landmetingen is geconstateerd dat er in het zwemwater niet of nauwelijks bagger aanwezig is. 3.2 Gebruikers Het zwemwater wordt waarschijnlijk vooral door mensen uit Heerenveen en omgeving gebruikt. Daarnaast zijn er soms ook groepen te vinden zoals een schoolklas. Elk jaar in februari vind er een evenement plaats waarbij veel wordt gemountainbiked. Behalve als zwemwater wordt het terrein ook gebruikt door kanoërs. Vlak bij het zwemwater liggen enkele vissteigers. Het hele recreatiegebied wordt gebruikt als wandelgebied. Ook op het strand van het zwemwater worden honden uitgelaten. 3.3 Beheer EG Zwemwater Dit water was de afgelopen jaren aangewezen als zwemwater in het kader van de Zwemwaterrichtlijn (hier verder richtlijn genoemd) en de Europese Unie is hiervan in kennis gesteld. bewaking hygiëne Voor de bewaking van de hygiëne van zwemwater zijn in Nederland vier regelingen beschikbaar: de GGD is beschikbaar om signalen over ziekteverschijnselen te interpreteren. Dat zijn signalen die bij voorkeur in een zo vroeg mogelijk stadium doorgeven worden, door alle mogelijke betrokkenen (bijv. campinghouder, gemeenteambtenaar, huisarts maar ook de burger zelf). Met behulp van de Whvbz wordt door de provincie gehandhaafd. Het zwemwater is aangemerkt als zwemgelegenheid categorie D. Er kan een negatief zwemadvies, een zwemverbod worden afgekondigd, of een zwemwater kan zelfs gesloten worden. de Whvbz biedt de mogelijkheid om bij een zwemwater een houder aan te wijzen die de hygiëne weliswaar op eenvoudige wijze, maar wel frequent onderzoekt. Bij dit zwemwater is geen houder aangewezen. Tijdens het zwemseizoen wordt om de twee weken een watermonster genomen en geanalyseerd. De watermonsters worden altijd op een en dezelfde locatie genomen, het controlepunt bij een zwemwater volgens de Richtlijn. Zie figuur 2. Het zwemseizoen loopt van 1 mei tot en met 30 september. ziekteverschijnselen De afgelopen jaren zijn bij de GGD over dit zwemwater nooit signalen over ziekteverschijnselen binnengekomen. Het is bij de GGD onbekend of dit komt doordat er -- 9 --
werkelijk geen ziektegevallen zijn opgetreden of dat die niet gemeld zijn. Ook bij de gemeente zijn van de afgelopen jaren geen ziekteverschijnselen bekend. ruimtelijke aspecten Dit water heeft in het waterhuishoudingsplan de functie zwemwater. Bij de gemeente leven ideeën om de inrichting van het recreatiegebied te veranderen. Deze zijn nog niet afgestemd op de gezondheidsaspecten de zwemmes hier. Verder zijn er met dit gebied geen plannen, zoals bijvoorbeeld een ecologische verbindingszone. Op het zwemwater rusten verder geen publieke beperkingen. Binnen het zwemwater of in de directe omgeving komen geen leidingen voor met een boven-locale functie. onderhoud De gemeente heeft het dagelijks klein onderhoud uitbesteed aan het bedrijf Taland. De verschillende onderhoudsaktiviteiten zijn georganiseerd volgens tabel 2. grasmaaien onderhoud van de bomen prullenbakken legen inzameling zwerfafval zorg voor de drijflijnen grondwerk tabel 2. Onderhoud van zwemwater. aktiviteit opdrachtgever groot onderhoud en reparatie aan terrein en toiletgebouw provinciaal bord Taland Taland Taland Taland gemeente gemeente gemeente provincie De gemeente heeft het gebruik van chemische bestrijdingsmiddelen bij het onderhoud van het terrein verboden. De gemeente is grondeigenaar van het hele recreatiegebied de Heide, en dus ook van de droge en natte terreingedeelten van het zwemwateren. Er zijn geen andere private rechten gevestigd. exploitanten Op het terrein is een kiosk waar men een ijsje kan kopen. De exploitant zorgt zelf voor inzameling en afvoer van aan zijn bedrijf gerelateerd afval. -- 10 --
3.4 Bronnen van fecale verontreiniging fecale verontreiniging ter plaatse Fecale verontreiniging kan als herkomst de mens hebben, maar ook van bijvoorbeeld paarden, honden of vogels afkomstig zijn. menselijke herkomst: kans hierop is gering omdat toiletten beschikbaar zijn. honden. Door het verbod en de handhaving daarvan komen honden tijdens het zwemseizoen niet veel voor. op de vlonder zitten wel regelmatig vogels, maar verder is hier geen concentratie van vogels. fecale verontreiniging vanuit de omgeving Een van de mogelijke risico s voor de gezondheid van zwemmers kan ook veroorzaakt worden door een verontreiniging in de omgeving van het zwemwater. Daarbij is dan de vraag wat als omgeving van het zwemwater aangemerkt kan worden. Als gezocht wordt naar verontreiniging die via waterstroming met het zwemwater in contact komt, dan is alleen een bron relevant vanwaar water naar het zwemwater kan stromen. Aldus is het beïnvloedingsgebied van dit zwemwater tot stand gekomen zoals afgebeeld in figuur 4. figuur 4. Het beïnvloedingsgebied van het zwemwater. Via de registratie van Wetterskip Fryslân van verleende vergunningen en van gebeurtenissen op het gebied van handhaving is bekend waar in een gebied bronnen van verontreiniging kunnen bestaan of bestaan hebben. Er is eerst gekeken naar alle lozingspunten en klachten binnen het beïnvloedingsgebied. Daaruit zijn alleen die bronnen geselecteerd die fecale verontreiniging kunnen veroorzaken. Dat zijn de lozingen nooduitlaten, overstorten, huishoudelijk afvalwater en open teelt en veehouderij. Deze bronnen zijn beoordeeld of deze invloed kunnen hebben op het zwemwater. Daaruit blijkt dat er geen lozingen of klachten in het beïnvloedingsgebied zijn die een risico kunnen vormen met betrekking tot fecale verontreiniging van het zwemwater De Heide. verspreiding van ziekten via dieren Uit de geraadpleegde jaaroverzichten Botulisme 2001-2008 en de klachten/incidenten meldingen zijn een aantal botulisme gevallen bekend in de buurt van de zwemwater- -- 11 --
locatie de Heide. Het gaat om de volgende bevindingen: tabel 3. Botulisme-registratie bij zwemwater. jaar locatie bevindingen 2003 Heideplan / Heidemeer 3 dode eenden 2006 Heidemeer 1 dode eend De afgelopen jaren zijn er weinig botulisme gevallen aangetroffen. Wij gaan we er vanuit dat het risico van botulisme op het zwemwatergebied niet groot is. Indien ratten ergens aanwezig zijn, dan kan daardoor de ziekte van Weil voorkomen. Maar voor zover bekend komen op of nabij dit terrein geen ratten voor. zwemmersjeuk Op 8-9-2008 is er een klacht bij Wetterskip Fryslân binnengekomen van twee kinderen die last hadden van (zwemmers)jeuk nadat zij hier gezwommen hadden. Een mogelijke oorzaak van de jeuk kan de aanwezigheid van bepaalde soorten slakjes zijn in het zwemwater. overige bronnen Volgens de gemeente wordt er in het water eigenlijk nooit glas, puin of ander afval aangetroffen. -- 12 --
4. Voorgekomen verontreinigingen Tijdens het operationeel zwemwaterbeheer, zoals dat tijdens het zwemseizoen gebeurt, zijn bij dit zwemwater al jarenlang metingen uitgevoerd aan de zwemwaterkwaliteit. Van die metingen worden hier achtereenvolgens die aan fecale verontreiniging en aan cyanobacteriën behandeld. 4.1 Fecale verontreiniging 4.1.1 Fecale verontreiniging in de afgelopen jaren parameters Voor de Friese zwemwaterlocaties zijn bij het operationeel zwemwaterbeheer de afgelopen jaren Totaal bacteriën van de coli groep en Thermotolerante bacteriën van de coli groep gemeten. Sinds 2008 wordt conform de nieuwe richtlijn ook Intestinale enterococcen en Escherichia coli gemeten. Deze nieuwe parameters zijn bij wijze van test ook in 2006 al een aantal keer gemeten. meetperiode Wanneer nagegaan wordt of de afgelopen jaren fecale verontreiniging is opgetreden, is het de vraag hoeveel jaar daarbij wordt terug gekeken. Hier is ervoor gekozen om daarbij eenzelfde termijn aan te houden als toegepast bij de beoordeling (hoofdstuk 5). in de afgelopen jaren opgetreden verontreinigingen In de metingen aan fecale verontreiniging in de periode 2002 2007 zijn geen overschrijdingen voorgekomen. Alle waarnemingen blijven ver onder normwaarden. 4.1.2 Analyse fecale verontreinigingen Als in de afgelopen jaren een fecale verontreiniging zou zijn opgetreden, dan zou de oorzaak daarvan gezocht zijn. En aan de hand daarvan zouden uit te voeren maatregelen zijn geformuleerd. De afgelopen jaren is in dit in dit zwemwater geen verontreiniging opgetreden. Dat zegt alleen dat het gehalten van de fecale stoffen altijd onder de norm bleef. Maar de fecale parameters lieten wel duidelijk hogere en lagere waarden zien en dit gaf de gelegenheid om na te kunnen gaan of de aanwezigheid van Coli mede bevorderd wordt door de weersomstandigheden. kleine variaties in fecale gehalten Fecale verontreiniging kan verband houden met veranderlijke omstandigheden zoals het weer. Van de volgende factoren is nagegaan of ze een verklaring kunnen vormen voor grotere aanwezigheid van fecale bacteriën: de hoogste luchttemperatuur op de dag van monstername de watertemperatuur op de dag van monstername de neerslag op de dag van monstername Geen van deze drie factoren bleek een duidelijke verklaring voor variatie in fecale gehalten. -- 13 --
4.2 Cyanobacteriën parameters Wanneer de cyanobacteriën afsterven en naar de oppervlakte van het water drijven, kunnen zich, als dit op grote schaal gebeurt, drijflagen vormen. In deze drijflagen kunnen microcystines voorkomen. Dit zijn toxines die onder andere huid- of maag-darm klachten kunnen veroorzaken Cyanobacteriën worden ook wel blauwalgen genoemd. cyanobacteriën in de afgelopen jaren Het water van de Heide is afgesloten van de boezem en wordt gevoed door regenwater. Tevens kan het waterpeil in de zomer iets uitzakken, wat een positieve invloed heeft op de ontwikkeling van waterplanten. Dit alles heeft als gevolg dat het water niet voedselrijk is en ecologisch in evenwicht is, wat resulteert in het uitblijven van overmatige groei van blauwalgen. De afgelopen jaren zijn bij geen drijflagen aangetroffen. conclusie De kans is verwaarloosbaar dat bij het zwemwater de Heide drijflagen tot ontwikkeling komen en of zich problemen met cyanobacteriën voordoen. -- 14 --
5. Kwalificatie EG-systematiek. De nieuwe Richtlijn geeft voorschriften voor de wijze waarop een zwemwater gekwalificeerd kan worden. Deze kwalificatie is gebaseerd op metingen van de afgelopen jaren. Het betreft echter metingen aan parameters die pas sinds de nieuwe Richtlijn zijn voorgeschreven. Om toch een zo goed mogelijke kwalificatie te kunnen maken, is voor de oude parameters een norm afgeleid die zoveel mogelijk correspondeert met de op de nieuwe parameters gebaseerde norm. Deze omzetting was slechts met het nodige voorbehoud mogelijk en op grond hiervan kon dan ook slechts een voorlopige kwalificatie toegekend worden. Zie hiervoor de bijlage. Waterkwaliteit afgelopen jaren De metingen van de parameters Thermotolerante coli s en Totaal coli s bij het zwemwater 2004 2007 hebben 95-percentiel waarden van respectievelijk 1580 kve/100ml en 1780 kve/100ml. Voorlopige kwalificatie Dit betekent dat de voorlopige kwalificatie van het zwemwater goed is. -- 15 --
6. Maatregelen Bij het zwemwater bestaan geen grote risico s voor de gezondheid van zwemmers. Het water kan dan ook als zwemwater functioneren door uitvoering van de maatregelen zoals genoemd in tabel 4. tabel 4. De bij zwemwater uit te voeren maatregelen. nummer omschrijving initiatief 1 bij EG aanmelden als zwemwater provincie 3 aanmerken als categorie C volgens Whvbz provincie 4 in APV regels over zwemwater gemeente 5 houder volgens Whvbz aanwijzen provincie 6 provinciaal bord plaatsen provincie 7 voeren van vogels verbieden provincie, gemeente 8 aanwezigheid honden verbieden gemeente 9 afspraak gemeente / GGD over meldingen gemeente 10 handhaving provincie 11 controlepunt op locatie vlgs. figuur 2 waterschap 12 monitoring waterschap 13 bij een plan binnen het beïnvloedingsgebied rekening houden met gezondheid van zwemmer door waterschap bij het plan te betrekken allen Al deze maatregelen kunnen gefinancierd worden uit lopende budgetten. -- 16 --
Literatuur Min V & W, DHV. 2005. KRW en oppervlaktewater; bescherming van zwemwater en oppervlaktewater voor drinkwaterbereiding onder de Europese Kaderrichtlijn Water. Richtlijn 2006/7/EG van het Europees parlement en de Raad van 15 februari 2006 betreffende het beheer van de zwemwaterkwaliteit en tot intrekking van Richtlijn 76/160/EEG. Wet van 2 juli 1969, houdende regelen nopens de hygiëne en de veiligheid in zweminrichtingen (Wet hygiëne en de veiligheid badinrichtingen en zwemgelegenheden [Versie geldig vanaf 24-3-2008]) Besluit hygiëne en de veiligheid in zweminrichtingen enz. RIZA, Grontmij. 2005. Handreiking bij het opstellen van een. Werkboek Whvbz / Bhvbz re bereiken via www.infomil.nl > Water > Zwemwater. Provincie Fryslân 2008. Draaiboek zwemwater 2008 Landelijke Coördinatiestructuur Infectieziektebestrijding 2002. Draaiboek Ziekten gerelateerd aan recreatie in en rond zwemwater CIW protocol blauwalgen. -- 17 --
bijlage Systematiek kwalificatie zwemwater de nieuwe Richtlijn De (nieuwe) EG richtlijn geeft regels volgens welke een zwemwater gekwalificeerd kan worden als uitstekend, goed, aanvaardbaar of slecht. Deze kwalificatie gebeurt op basis van de parameters Intestinale enterococcen en Escherichia coli, gemeten gedurende vier jaar. tabel 5. Bij de kwalificatie van een zwemwater te gebruiken normen. parameter kwalificatie uitstekend goed aanvaardbaar slecht Intestinale enterococcen (kve/100ml) 200* 400* 330** Escherichia coli 500* 1000* 900** (kve/100ml) (*) gebaseerd op het 95-percentiel. (**) gebaseerd op het 90-percentiel. de oude parameters De nieuwe normen zijn gebaseerd op parameters die pas sinds de nieuwe Richtlijn geïntroduceerd zijn. Zodoende zijn ze pas vanaf 2008 beschikbaar. Conform de oude richtlijn zijn van de afgelopen jaren wel cijfers beschikbaar over de Totaal bacteriën van de coli groep en Thermotolerante bacteriën van de coli groep. Met behulp van deze parameters is een normering opgesteld die zoveel mogelijk overeenkomt met de nieuwe systematiek. tabel 6. De hier voor de kwalificatie gebruikte norm. parameter goed Thermotolerante coli (kve/100ml) 2.000* Totaal coli (kve/100ml) 10.000* (*) gebaseerd op het 95-percentiel. -- 18 --