pag.: 1 van 10 Duurzaam inkopen bij de waterschappen! Waarom duurzaam inkopen? Schoon leven moet een sport worden en Nederland moet schoner, zuiniger, sterker en mooier worden, aldus Jacqueline Cramer, minister van VROM. Om deze uitspraak kracht bij te zetten en om als overheid het goede voorbeeld te geven, heeft het kabinet met de Tweede Kamer fors ingezet op duurzaam inkopen. Op 30 juni 2005 heeft de Tweede Kamer een motie aangenomen waarin staat dat uiterlijk in 2010 bij alle aankopen van de overheid duurzaamheid als zwaarwegend criterium moet worden meegenomen. De waterschappen hebben zich via het DUIV-akkoord gecommitteerd om in 2010 vijftig procent van hun inkopen aan de duurzaamheidcriteria te laten voldoen en hebben uitgesproken dat onder condities een hoger percentage mogelijk is. Doelstellingen 2010 voor de overheid Rijk: 100% duurzaam inkopen Provincies: Minstens 50% Waterschappen: Minstens 50% Gemeenten: 75% en in 2015: 100% Waterschappen kopen in 2015 minstens 60% duurzaam in! Maar Waterschappen mogen best wat ambitieuzer zijn dan vijftig procent als het om duurzaamheidsdoelstellingen gaat, aldus Henk Schuurman, dagvoorzitter, aan het slot van de bijeenkomst Duurzaam Doen die de UvW op 26 september 2008 hield. Als mooi voorbeeld noemde hij het jaarlijks energiebesparingsprogramma dat de zuiveraars onlangs startten. Ook is er een Klimaatakkoord in voorbereiding. Voor de waterschappen is waterbeheer van oudsher core business. We zijn altijd bezig met het af- of aanvoeren van water, het lozen van vervuild water, het zuiveren van rioolwater, maar daarnaast natuurlijk ook met het beheren van wegen en vaarwegen en onderhouden van dijken en duinen. Hiervoor wordt veel ingekocht. Duurzaamheid speelt vaak een belangrijke rol, maar wat is nu eigenlijk duurzaamheid en hoe verhoudt zich dat tot duurzaam inkopen? Maatschappelijk verantwoord ondernemen (MVO) en duurzaam inkopen Duurzaamheid of MVO (maatschappelijk verantwoord ondernemen) kan voor iedere organisatie anders zijn of een andere betekenis hebben, zowel op milieu-, sociaal of ethisch vlak. De diepgang en reikwijdte van MVO is mede afhankelijk van waar een organisatie voor staat.
pag.: 2 van 10 voorbeeld: duurzaamheid volgens het Waterschap Hunze en Aa s Die dingen doen waar je later geen spijt van krijgt. Niet afwentelen of verplaatsen van problemen in de ruimte of in de tijd. Niet afwentelen van de verantwoordelijkheden naar anderen. Respect hebben voor natuurlijke situaties (watersystemen). Een verantwoord gebruik van bronnen en hulpbronnen. Bewustwording en gedrag vormen de basis voor een duurzame ontwikkeling Bron: Tigelaar, 2005. Duurzaamheid gaat ook over de balans tussen het welzijn van de mensen, de zorg voor het milieu en de economische vooruitgang. Deze drie aspecten moeten in onderling verband worden bekeken. Dit wordt ook wel de triple P -benadering genoemd, waarbij de juiste verhouding wordt gezocht tussen people, planet en profit. Duurzaam inkopen is nog concreter en betekent eigenlijk in alle fasen van het inkoopproces rekening houden met natuur en milieu, eerlijke handel bevorderen, geen producten kopen die met kinderarbeid zijn gemaakt, enzovoorts. afbeelding: de balans van de drie P s people profit planet voorbeeld: definitie duurzaam inkopen van het ministerie van VROM Duurzaam inkopen gaat uit van een goede balans tussen mens, omgeving en economie (people, planet, profit). Dit betekent dat organisaties die duurzaam inkopen rekening houden met het milieu en met sociale aspecten. Met sociale aspecten wordt bijvoorbeeld gedoeld op arbeidsomstandigheden, zoals kinderarbeid. Bij milieuaspecten gaat het om het effect van het product op het milieu, bijvoorbeeld door energie- of materiaalgebruik. Maar hoe kan ik nu vijftig procent of meer duurzaam inkopen? Hoe zit dat met die doelstelling? Het uitgangspunt is dat de doelstelling honderd procent duurzaam inkopen gehaald wordt als men duurzaamheidsaspecten (milieu en sociaal) toevoegt aan het inkoopproces, waarbij het gaat om alle inkopen, dus producten, diensten en werken (van kantoormeubelen tot wegen, enzovoorts). Daarnaast gaat het om een resultaatsverplichting, waarbij beschikbare duurzaamheidscriteria worden gehanteerd. Deze duurzaamheidscriteria zullen met alle betrokkenen worden opgesteld. De Tweede Kamer wordt elke twee jaar over de bereikte resultaten geïnformeerd.
pag.: 3 van 10 Toelichting: hoe wordt er iedere twee jaar gemeten? 50% = 50% van het inkoopvolume in euro. Eisen van productgroepen als genoemd op de website van PIANOo als knock-out criteria meegenomen in aanbesteding. Monitoring 2006, 2008, 2010. Duurzaamheidscriteria gebruiken? Om duurzaam inkopen in de praktijk te brengen en meetbaar te maken, ontwikkelt PIANOo in opdracht van het ministerie van VROM duurzaamheidscriteria voor tientallen productgroepen. Uitgangspunten voor opstellen van criteria Ze betreffen meest relevante duurzaamheidsaspecten. Ze zijn toepasbaar voor alle overheden. Ze leveren gemiddeld geen substantiële meerkosten. Ze zijn proportioneel, transparant, non-discriminatoir en verifieerbaar. Proces voor de totstandkoming van deze criteria Verkenning. Stakeholdersbijeenkomst. Conceptcriteria in openbare consultatie. Beoordeling door programmagroep. Juridische toets. Goedkeuring door stuurgroep. Criteriadocument op website. Actualisering/herziening na één tot vier jaar. Overheden kunnen deze opgestelde criteria en bijbehorende bestekteksten bij hun inkopen en aanbestedingen gebruiken om zo invulling te geven aan de doelstelling voor duurzaam inkopen. Iedere productgroep is daarbij onderverdeeld in: Eisen: knock-out criteria (om te mogen meedingen bij de aanbesteding). Wensen die meewegen met de andere criteria. Eisen (de duurzaamheidslat): Voertuigen hebben ten minste een energielabel C. Voertuigen voldoen aan de Euro 4 norm. Dieselvoertuigen voorzien van een roetfilter. Voertuigen voorzien van een brandstofverbruikindicator. voorbeeld productgroep dienstauto s Wensen (extra punten): Voertuigen hebben ten minste een energielabel B. Voertuigen voldoen aan de Euro 5 of 6 norm of een vergelijkbare alternatieve aandrijving. Voertuigen voorzien van stille banden.
pag.: 4 van 10 Keurmerken? Alleen als bewijsmiddel! Vanwege de Europese richtlijnen is het beperkt mogelijk om te vragen naar keurmerken. Er zijn juridische knelpunten mogelijk (onder andere discriminerend zijn) bij bijvoorbeeld nationale keurmerken zoals Nordic Swan of Blaue Engel. PIANOo heeft er daarom voor gekozen om uit keurmerken de voor duurzaamheid belangrijkste aspecten of elementen te benoemen. Het feitelijke keurmerk kan dan wel als bewijsmiddel dienen om aan te tonen dat een leverancier aan de betreffende minimumeisen voldoet. http://www.pianoo.nl/dossiers/duurzaam-inkopen/criteria Als u naar deze website gaat, dan kunt u daar per productgroep de criteria die al beschikbaar zijn downloaden. Als er nog geen criteria beschikbaar zijn, dan kunt u per productgroep zien wat de stand van zaken is rondom de ontwikkeling daarvan en wanneer u kunt meedenken. In de linkerkolom staan alle ruim tachtig productgroepcriteria gegroepeerd in een aantal hoofdgroepen. Tip: check altijd of u de laatste versie criteria hebt. De criteria worden namelijk regelmatig herzien. Is duurzaam inkopen duurder? Velen vragen zich af of duurzaam inkopen duurder is dan niet-duurzaam inkopen. De programmadirectie Duurzaam Inkopen (ingesteld door meerdere ministeries) stelt in haar factsheet van 8 februari 2008 dat we in beeld moeten houden dat de kosten die een organisatie maakt, meer omvatten dan de directe aanschafkosten. We hebben het dan over de Total Cost of Ownership (TCO). Daarbij gaat het om: Aanschafkosten, al dan niet in te boeken als jaarlijkse afschrijvingen. Gebruikskosten. Afdankingkosten. De aanschafkosten kunnen bij duurzame producten hoger zijn, bijvoorbeeld omdat er meer of ander materiaal wordt gebruikt. Die hogere kosten kunnen echter worden gecompenseerd door lagere gebruikskosten en/of lagere afdankingskosten. Denk bijvoorbeeld aan energiekosten. Die zullen bij duurzame inkopen vaak lager zijn. Ook andere gebruikskosten kunnen lager uitvallen, bijvoorbeeld omdat aanvullende uitgaven kunnen worden vermeden. Voorbeelden daarvan zijn: er is minder schoonmaakmiddel nodig bij droge behandeling, er zijn minder onderhoudskosten bij meer gebruik van het openbaar vervoer. Ook bij de afdankingkosten kunnen voordelen optreden. Zo past het in een cradle-to-cradle-benadering om alleen maar materialen te gebruiken die volledig kunnen worden hergebruikt. Daarnaast is nog van belang dat een toename van de vraag naar een bepaald product er veelal toe leidt dat de gemiddelde productiekosten dalen en uiteindelijk leidt tot lagere prijzen.
pag.: 5 van 10 Cradle to cradle Cradle to cradle is een nieuwe kijk op duurzaam ontwerpen, uitgebracht in een boek van William McDonough en Michael Braungart: Cradle to cradle: remaking the way we make things. De kern van cradle to cradle ligt in het concept afval is voedsel. Alle gebruikte materialen zouden, na hun leven in het ene product, nuttig kunnen worden ingezet in een ander product. Hierbij zou er geen kwaliteitsverlies mogen zijn en alle restproducten moeten hergebruikt kunnen worden of milieuneutraal zijn. Het motto daarbij is: probeer goed te zijn in plaats van minder slecht! De drie basisregels van cradle tot cradle: Afval is voedsel. Zon is de energiebron. Respect voor diversiteit. Bij het opstellen van duurzaamheidscriteria wordt er rekening mee gehouden dat de TCO van een product niet substantieel zal stijgen. Dit kan per productgroep uiteraard verschillend uitpakken. Samenwerken maakt groen inkopen voordeliger Aan duurzaam inkopen hangt een prijskaartje. Op korte termijn zijn duurzame producten niet in het belang van de portemonnee. Maar duurzame producten gaan vaak langer mee. Dat biedt financieel voordeel. Dat financiële voordeel kan worden vergroot door samen met andere organisaties in te kopen. Als organisaties samen inkopen, vormen ze een grotere partij. Dan kun je meer bedingen bij de leverancier. De voordelen gelden voor alle organisaties, maar natuurlijk in het bijzonder voor kleinere organisaties. Bron: VNG Magazine, 30 mei 2008 Duurzaam inkopen bij de waterschappen, borgen in het professionele inkoopproces? Professioneel inkopen is duurzaam inkopen. Duurzaam inkopen is professioneel inkopen. Het professionele inkopen bestaat uit een aantal opeenvolgende processtappen en legt nadruk op activiteiten binnen het inkoopproces en de keuzes van de te hanteren procedures. Denk hierbij aan onder andere de Europese aanbestedingsrichtlijnen, het Aanbestedingsreglement Werken (ARW) en het Uniform aanbestedingsreglement (UAR). De eerste fasen in het inkoopproces zijn cruciaal voor het uiteindelijke inkoopresultaat. We doelen hier op de processtappen inkoopvoorbereiding, specificeren en selecteren. In de inkoopvoorbereiding worden de contouren van het inkoopproject bepaald door globaal af te bakenen wat de inkoopvraag is en langs welk inkoopproces deze het best kan worden ingevuld. Het specificeren omvat vervolgens het nauwkeurig uitwerken en beschrijven van die inkoopvraag. Selecteren is het uitzetten van de inkoopvraag bij een of meer leveranciers, zodat op basis van de verschillende uitgebrachte aanbiedingen de best passende kan worden gekozen. In de voorbereidende fasen wordt de inkoopvraag (een product, werk of dienst) gedefinieerd, en de voorwaarden gesteld aan het product, het werk of de dienst en aan de potentiële leveranciers. Deze fasen zijn dus bepalend voor het inkoopresultaat en de mate waarin u duurzaamheid kunt verwerken.
pag.: 6 van 10 afbeelding: Invloed op inkoopresultaat gedurende uitvoering van inkoopproces U kunt niet in alle fases van het inkoopproces een even grote invloed uitoefenen op het inkoopresultaat. De bovenstaande afbeelding geeft aan dat de mogelijkheden om het inkoopresultaat te beïnvloeden sterk afnemen naarmate de specificaties meer vastliggen. En dit geldt dus ook voor de mate waarin duurzaamheid deel is van dit inkoopresultaat. Professioneel inkopen = duurzaam inkopen; toelichting voor een professioneel duurzaam inkoopproces Fase 1: de inkoopvoorbereidingsfase In deze fase besluit u hoe u het inkoopproces gaat invullen en organiseren. Dit hangt af van wat er wordt ingekocht. Daarom moet u eerst de inkoopbehoefte onderzoeken en definiëren. U kunt de inkoopbehoefte, de manier waarop u het inkoopproces wilt inrichten, en taken van betrokkenen vastleggen in een plan van aanpak (organisatie en inrichting van het inkoopproces) en/of een inkoopstrategie (inhoud en vorm van het inkoopproces). Het hangt van de grootte en complexiteit van de aankoop af of het nodig is om deze documenten op te stellen. What do you really really want? Met een onderzoek naar de noodzaak van de inkoop en een korte omschrijving zullen duurzame oplossingen eerder tot de mogelijkheden behoren. Op basis van het onderzoek wordt besloten óf en wát er wordt ingekocht.
pag.: 7 van 10 voorbeeld: energiebesparing kantoren door slimme ICT In kantoren en andere werkomgevingen is het mogelijk zeker tien procent van het energieverbruik te besparen door inzet van slimme informatie- en communicatietechnologie. Daarbij valt te denken aan het gebruik van intelligente software voor verwarming in kantoren en energiezuinigere hardware. Hiermee worden de Kyotodoelstellingen haalbaar en kan één miljard euro worden bespaard. De kennisinstellingen baseren zich op een verkenning waarin onderzoeken (wereldwijd) zijn bestudeerd naar besparing van energie met behulp van slimme ICT-toepassingen. Digitale intelligentie in de woon- en werkomgevingen biedt de belangrijkste besparingsmogelijkheden. Die beginnen met het inzicht geven in het gebruik van energie en kunnen vloeiend overgaan in het automatisch regelen van verwarming, verlichting en elektrische apparaten. Inzicht in energiegebruik blijkt vanzelf tot zuiniger gedrag te leiden, terwijl dit door de gebruiker niet als verlies aan comfort wordt ervaren. Bron: FM Overheid, 03-03-2008 Door middel van analyses van het betreffende inkoopvraagstuk kan vervolgens een productgroepactieplan met aanbestedingsstrategie en plan van aanpak voor het inkoopproces worden vastgesteld. Fase 2: de specificatiefase In de specificatiefase worden de eisen en wensen ten aanzien van het in te kopen product, werk of dienst vastgesteld. Ook wordt vastgelegd op basis van welke eisen en wensen, de criteria (inclusief weging), de organisatie gaat bepalen wat de beste aanbieding is. Door bijvoorbeeld functioneel te specificeren, stimuleert u leveranciers zoveel mogelijk om met nieuwe, duurzame oplossingen voor producten, werken of diensten te komen. Daarnaast wilt u ook bepaalde zekerheden, bijvoorbeeld van verschillende milieukeurmerken, certificaten, laatste duurzame ontwikkelingen, enzovoorts. Gebruik bij het opstellen van het programma van eisen zoveel mogelijk de duurzaamheidscriteria van PIANOo. voorbeeld: duurzame prestatie-indicatoren meenemen in het bestek Een voorbeeld van innovatief aanbesteden om milieuwinst te halen, is het ontwerp en de realisatie van het gemaal Leemans in de Wieringermeerpolder. De energiekosten van een gemaal zijn aanzienlijk. Bij het ontwerp voor het gemaal is energiezuinigheid dan ook leidend geweest. Men is begonnen met uitzoeken wat technisch gewenst en haalbaar was. In het bestek is dit vervolgens vertaald in een meetbaar kengetal voor een minimaal te eisen rendement. Indien de pompenleverancier niet aan de gestelde eis kon voldoen, zou de leverancier de extra energiekosten gekapitaliseerd over een periode van dertig jaar als boete moeten betalen. Bron: Ministerie van Verkeer en Waterstaat, 2005. De selectiecriteria: beoordelingscriteria aan de leverancier. Om zeker te stellen dat u alleen aanbiedingen verkrijgt van leveranciers die in staat zijn de gevraagde producten, diensten of werken te leveren, kunt u aan de leverancier zelf ook eisen stellen. Beoordelingscriteria aan de leverancier worden doorgaans selectiecriteria genoemd en zijn soms ook terug te vinden bij de criteria van PIANOo. Anne Marie Rakhorst, schrijfster Duurzaam ontwikkelen een wereldkans: Met cynisme maken we de wereld niet beter. Oordeel daarom niet te snel over duurzame initiatieven, maar wees juist trots op ondernemers die hun nek uitsteken. Daar wordt de wereld alleen maar beter van.
pag.: 8 van 10 Afhankelijk van de mate waarin het gewenst is dat duurzaamheid ook binnen de organisatie van de leverancier een rol speelt, kunt u beoordelingscriteria aan de leverancier stellen voor duurzaamheid. Denk hierbij aan bijvoorbeeld ISO-14001 certificering of EMAS registratie, sociale- en milieuparagraaf in het jaarverslag, beleidsdocumenten of duurzaamheidsreferenties. De gunningscriteria: beoordelingscriteria aan het in te kopen product, werk of dienst. De beoordelingscriteria voor het beoordelen, waarderen en vergelijken van aanbiedingen van leveranciers worden gunningscriteria genoemd. De keuze voor gunningscriteria, de begingsfactoren van de criteria en de waarderingssystematiek (welk antwoord van de leverancier waarderen we goed en welk slecht?) bepalen de keuze. Dit betekent dat uw wens voor duurzaamheid een bepaalde score en weging krijgt en daarmee het eindresultaat kan beïnvloeden. Het is belangrijk dat u de effecten van de weging en beoordelingsmethodiek van tevoren goed doorrekent voordat u deze vaststelt. U weet dan zeker dat die elementen die u belangrijk vindt ook tot uitdrukking komen in de eindwaardering. Met andere woorden: dat de beoordelingsmethodiek het effect levert dat u wilt. Fase 3: de selectiefase In de selectiefase wordt al het voorbereidende werk vertaald naar de feitelijke inkooptransactie: de aanbesteding. In de selectiefase vindt over het algemeen het eerste contact met potentiële leveranciers plaats. Met het aankondigen van een aanbesteding of het direct opsturen van een offerteaanvraag worden de leveranciers in stelling gebracht. Ook kunnen in de selectiefase contactmomenten plaatsvinden voor inlichtingen, vragenrondes of een zogenaamde schouw (het bezichtigen van een locatie waarop werkzaamheden moeten plaatsvinden). Daarnaast worden de offertes of eventuele voorafgaande aanvragen tot deelneming (het document dat leveranciers insturen om zich te kwalificeren voor de gunningsfase van een aanbesteding) daadwerkelijk beoordeeld. In de specificatiefase is al vastgelegd op welke manier er beoordeeld zal worden. Daarmee is het belang van duurzame aspecten in de beoordeling ook vastgelegd. In de uitvoering van de beoordelingsprocedure kan dus niet meer gestuurd worden op het aspect duurzaamheid. In dit stadium rest alleen nog het beoordelen van de offertes, en het beoordelen of leveranciers inderdaad de prestaties op het gebied van duurzaamheid aanbieden en garanderen. Fase 4 t/m 7: de nazorgfase De processtappen contracteren, bestellen, bewaken en nazorg bieden weinig aanknopingspunten om invloed uit te oefenen op duurzame aspecten van het inkoopresultaat. U heeft echter wel de mogelijkheid om in de nazorgfase, dus ná selectie en contractering van een leverancier, zeker te stellen dat de bedoelde duurzame effecten ook echt worden gerealiseerd. Het inkoopproces is voor een groot deel een papieren exercitie. Echte duurzaamheid ontstaat pas ná contractering, wanneer de leverancier de afspraken op het vlak van duurzaamheid moet gaan nakomen. Daarom is het zaak om, wanneer er een duurzaam product, werk of dienst moet worden geleverd, goed te monitoren of dit inderdaad het geval is. In een professioneel inkooptraject zijn daarom vaak prestatie-indicatoren in het contract ingebouwd.
pag.: 9 van 10 De nazorgfase is daarnaast vooral gericht op het delen van ervaringen zodat de eigen organisatie, maar ook andere overheidsorganisaties, kunnen profiteren van opgedane kennis, kunde en ervaring in succesvolle én minder succesvolle trajecten. Bij een contract voor nieuwe, duurzame producten, werken of diensten, is het goed de ervaring van het inkoopproces te delen met collega-inkopers via bijvoorbeeld PIANOo-desk en NEVI-publiek. Als er iets misgaat, is het vervelend, maar de missers en valkuilen vormen ook geweldige leermomenten die maar op één plaats hoeven voor te komen - als de ervaring maar wordt gedeeld! Tot slot Duurzaam inkopen = professioneel inkopen, maar dat doe je niet alleen. Iedereen in de organisatie zal er in meer of mindere mate bij betrokken zijn. Duurzaam inkopen kan namelijk een enorme impact en consequenties hebben op de organisatie, de processen en het personeel (en hun taken) van een organisatie. Denk daarbij bijvoorbeeld aan reductie van papieren naslagwerken, bijeenkomsten via videoconference, OV-jaarkaart versus leaseauto s, thuiswerkplekken, integratie van gehandicapten, man/vrouwverhouding, enzovoorts. Wij geven hierbij enkele tips om duurzaam inkopen in de organisatie bekend te maken en te borgen: Verwerk duurzaamheid expliciet in het beleid om te voorkomen dat bij iedere aanbesteding nagegaan moet worden hoe belangrijk duurzaamheid nu eigenlijk is voor de organisatie. Werk in een multidisciplinair team: budgetverantwoordelijke, inkoper en milieucoördinator. Zorg dat iedereen binnen de organisatie bekend is met de term duurzaamheid en de vindplaats van de duurzaamheidscriteria. Bied training en ondersteuning aan zodat ook minder ervaren inkopers kennis kunnen opbouwen van duurzaam inkopen. De boodschap is inmiddels duidelijk, duurzaam inkopen is geen hype. Het beslaat de hele organisatie, of zoals hoogleraar Inkoop Bart Vos memoreert: Duurzaam inkopen: omdat het moet, omdat het hoort en omdat het loont!
pag.: 10 van 10 Waar vindt u nog meer praktische informatie? Agentschap NL is hét aanspreekpunt voor bedrijven, kennisinstellingen en overheden als het gaat om duurzaamheid, innovatie, internationaal ondernemen en samenwerken. Ondernemers, (kennis)instellingen of overheidsinstanties kunnen er terecht voor informatie en advies, financiering, netwerken en uitvoering van wet- en regelgeving. Website: http://www.agentschapnl.nl/ PIANOo Expertisecentrum Aanbesteden biedt informatie, advies, instrumenten en praktische tips aan iedereen die zich in de publieke sector bezighoudt met het inkopen en aanbesteden van werken, leveringen en diensten. Biedt bovendien informatie over duurzaam inkopen. Website: http://www.pianoo.nl/dossiers/duurzaam-inkopen en http://www.pianoo.nl/dossiers/duurzaam-inkopen/criteria Europa decentraal biedt kennis en expertise over Europees recht en de juiste toepassing ervan voor decentrale overheden. Website: www.europadecentraal.nl Maatschappelijk Verantwoord / Duurzaam Inkopen is een van de speerpunten van NEVI. Door middel van de inkoopfunctie kan immers regie worden uitgevoerd op de toeleveringsketen, en kunnen MVO-doelstellingen ten uitvoer worden gebracht. Inkoop is dan de poort tot het maatschappelijk verantwoord ondernemen. Op de site vindt u informatie over onder andere het Manifest Maatschappelijk Verantwoord Inkopen en Ondernemen, de NEVI Denktank MVI en een overzicht van enkele NEVI-activiteiten rondom dit thema. Website: www.nevi.nl en http://www.nevi.nl/inkoopkennis/mvi/ MVO Nederland is het kennisnetwerk gericht op het stimuleren van maatschappelijk verantwoord ondernemen door het Nederlandse bedrijfsleven. Daarnaast heeft het een marktplaats voor bedrijven die voldoen aan de criteria van PIOANOo. Website: www.mvonederland.nl ICLEI is een internationaal samenwerkingsverband van lokale overheden dat zich richt op duurzame ontwikkeling. Website: www.iclei.org Green Public Procurement is de Europese term waaronder de Europese Commissie bezig is met kennisontwikkeling en kennisdeling op het gebied van duurzaam inkopen. Website: http://ec.europa.eu/environment/gpp/index_en.htm De adviesbureaus DHV en Significant hebben een helpdesk duurzaam inkopen opgericht als forum voor alle vragen die overheden en ondernemingen op dit gebied hebben. Website: www.helpdeskduurzaaminkopen.nl Literatuur Tigelaar, J.H. (2005). Duurzaam handelen: bij het waterschap Hunze en Aa s. Groningen: Wetenschapswinkel Economie & Bedrijfskunde, Rijksuniversiteit Groningen. Vermeulen, A. & Groeneveld, L, eds. (2005). Voorbeeldenboek kosteneffectieve Dubomaatregelen in de waterbouw. Den Haag: Ministerie van Verkeer en Waterstaat, Dienst Weg- en Waterbouwkunde (RWS, DWW). NEVI 2011 Auteur: Karin van IJsselmuide, kennismanager/trainer NEVI Deze brochure is ontwikkeld door de NEVI als onderdeel van de incompany-trainingen duurzaam inkopen. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën of opnamen, of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van NEVI, Postbus 198, 2700 AD Zoetermeer. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van de auteurswet dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoeding aan NEVI te voldoen. Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken dient men zich tot NEVI te wenden.