ZWEMWATERPROFIEL van het ZWEMWATER BERKENPLAS januari 2011
voorblad: zwemwater -- 2 --
Inhoud 1. Inleiding...5 2. Werkwijze...7 3. Huidige toestand...9 3.1 Terrein... 9 3.2 Gebruikers...11 3.3 Beheer...11 3.4 Bronnen van fecale verontreiniging...12 3.5 Risicofactoren voor blauwalg...13 3.6 Andere bronnen van verontreiniging...14 4. Historie...15 4.1 Algemeen...15 4.2 Fecale verontreiniging...15 4.3 Blauwalg...15 5. Kwalificatie...17 6. Maatregelen...19 Literatuur -- 3 --
-- 4 --
1. Inleiding Dit rapport vormt het voor het zwemwater. Dit zwemwater ligt op Schiermonnikoog. aanleiding De Zwemwaterrichtlijn van de Europese gemeenschap beoogt het risico op gezondheidsschade van zwemmers zoveel mogelijk te verminderen. In 2006 is deze richtlijn vernieuwd. De richtlijn schrijft voor dat uiterlijk maart 2011 voor elk zwemwater het moet zijn opgesteld. Aan het einde van het badseizoen van 2015 moeten alle zwemwateren ten minste aanvaardbaar zijn. Bovendien moeten maatregelen genomen worden om het aantal als uitstekend of goed ingedeelde zwemwateren te doen toenemen. In Nederland is de richtlijn verder ingevuld via de Wet hygiëne en veiligheid badinrichtingen en zwemgelegenheden (Whvbz). figuur 1. De ligging van het zwemwater. doel In het worden risico s voor de gezondheid van de zwemmers geïnventariseerd. Deze risico s worden volgens de richtlijn gekarakteriseerd aan de hand van fecale bacteriën en blauwalg. De bronnen hiervan worden in het geïnventariseerd en beoordeeld. Vervolgens worden maatregelen geformuleerd waarmee deze risico s verkleind kunnen worden. leeswijzer In hoofdstuk 2 wordt beschreven welke werkwijze bij de opstelling van dit rapport is gevolgd. In het daarop volgende hoofdstuk wordt de huidige toestand in kaart gebracht. Daarna volgen in hoofdstuk 4 de metingen die op deze plaats in de afgelopen jaren zijn uitgevoerd. Na de kwalificatie van dit zwemwater in hoofdstuk 5, staan in hoofdstuk 6 de bij dit zwemwater uit te voeren maatregelen. procedure Het wordt opgesteld onder verantwoordelijkheid van het waterschap. Tijdens de conceptfase van dit rapport is contact geweest met de onder andere bij het beheer van dit zwemwater betrokken partijen. Dit zijn de gemeente Schiermonnikoog, de provincie Fryslân, de Gemeenschappelijke Gezondheids Dienst (GGD), Vereniging Natuurmonumenten en de VOF. reikwijdte In een wordt een zwemwater alleen bekeken vanuit de invalshoek van de volksgezondheid van zwemmers. Allerlei andere aspecten, zoals parkeergelegenheid voor auto s, blijven dan ook buiten beschouwing. -- 5 --
-- 6 --
2. Werkwijze risico s Risico op gezondheidsschade voor zwemmers is via twee sporen in beeld gebracht: alle mogelijke huidige oorzaken van gezondheidsschade zijn geïnventariseerd; nagegaan is wat op deze plaats in het verleden gebeurd is op het gebied van de volksgezondheid. Bij beide sporen is steeds gebruik gemaakt van al bestaande informatie. Deels is deze afkomstig van de andere betrokkenen. De enige informatie die wel in het kader van dit is gegenereerd, is die over de inrichting en de waterdiepte van het zwemwater. spoor één: mogelijke huidige oorzaken De situatie in het veld en de activiteiten van de verschillende partijen, overheden op deze plaats zijn tegen het licht gehouden vanuit de gezondheids-optiek. Verder is het beïnvloedingsgebied bepaald. Mogelijke bronnen daarin zijn achterhaald via de Registratie Vergunningverlening en Handhaving. Voor fecale verontreiniging zijn hiervan alleen de bronnen nooduitlaten, overstorten, huishoudelijk afvalwater en open teelt en veehouderij relevant. In hoeverre de huidige situatie oorzaak kan zijn voor verontreiniging met blauwalg wordt bepaald door de ecologische omstandigheden. Het zwemwater is daarom vanuit ecologisch gezichtspunt gekarakteriseerd. Ook daarbij is de omgeving van invloed. spoor twee: gebeurtenissen Indien zwemmers bij dit zwemwater in het verleden ziek zijn geworden of er verontreinigingen zijn voorgekomen, dan is dat een indicatie dat dat in de toekomst evengoed kan gebeuren. De gebeurtenissen op dit gebied zijn daarom geïnventariseerd. fecale parameters veranderd Fecale verontreiniging werd tot voor kort gemonitord aan de hand van de parameters Totaal bacteriën van de coli groep en Thermotolerante bacteriën van de coli groep. Vanaf 2008 zijn deze parameters conform de nieuwe richtlijn, vervangen door Intestinale Enterococcen en Escherichia coli. In het kader van deze verandering zijn de nieuwe parameters ook al eens eerder gemeten en zijn de oude parameters nog wat langer gemeten. parameters blauwalg veranderd Tot en met 2008 werden in geval van drijflagen de microcystine concentratie gemeten. Vanaf 2009 wordt er niet meer naar microcystines gemeten, maar worden er cellen geteld. kwalificatie Omdat de EG-richtlijn dit voorschrijft, is het zwemwater gekwalificeerd uit oogpunt van gezondheidsrisico s voor zwemmers. Dit is gebeurd via drie invalshoeken: Het zwemwater is gekwalificeerd volgens de in de EG-richtlijn voorgeschreven systematiek. Deze systematiek maakt gebruik van de fecale parameters Escherichia coli en Intestinale enterococcen over een meetperiode van vier jaren. Van deze parameters is echter pas een meetperiode van twee jaar beschikbaar zodat de systematiek nog niet volledig toegepast kon worden. Omdat kwalificatie aan de hand van de huidige parameters nog niet helemaal mogelijk was, is ook een kwalificatie opgesteld aan de hand van de eerder gebruikte parameters Thermotolerante coli en Totaal coli. Deze zijn zoveel mogelijk verwerkt -- 7 --
conform de intentie van de EG-richtlijn, over een periode van acht jaar. Terwijl de systematiek van de richtlijn alleen gebaseerd is op fecale verontreiniging, is hier ook blauwalg in de kwalificatie meegenomen. maatregelen Uit de eerste hoofdstukken blijkt of er grotere risico s kunnen voorkomen en wat de oorzaak hiervan kan zijn. Die maatregelen zijn gezocht die naar verwachting het meest effectief en efficiënt zijn om deze risico s te verkleinen. Bij de verschillende activiteiten rond de opstelling van dit rapport konden allerlei zaken naar voren komen die niet meteen een erg groot risico vormen en die tot een slechte beoordeling hebben geleid, maar die toch wel nadelig kunnen zijn voor de gezondheid van zwemmers. Denk bijvoorbeeld aan een toiletgebouw waarvan het onderhoud niet is geregeld. Ook deze zaken zijn bij de maatregelen meegenomen. Ze zijn natuurlijk helemaal aantrekkelijk als een risico behoorlijk verminderd kan worden via een kleine inspanning. -- 8 --
3. Huidige toestand 3.1 Terrein ligging De zwemwaterlocatie ligt op Schiermonnikoog ten noordoosten van het dorp Schiermonnikoog. De zwemplas ligt in een bos- en duingebied. Het meertje is gegraven ten behoeve van zandwinning voor dijkverbeteringwerken begin 60-er jaren. figuur 2. Omgeving zwemwater. naastliggend grondgebruik In de directe nabijheid van het zwemwater ligt het Drink- & Eethuis De. inrichting De inrichting van het zwemwater staat in figuur 3. Het hele meer staat open voor recreatie. Er ligt een zandstrand rondom (500 m). De recreatie (en het zwemwatermeetpunt) concentreert zich aan de noordzijde waar ook het drink- en eethuis staat. Langs de waterpartij zijn ligweiden die gebruikt worden door recreanten. Er zijn toiletten en sanitaire voorzieningen bij het drink- en eethuis. Er staan afvalbakken. Het zwemwater is niet afgescheiden door een drijflijn. De waterdiepte is afgebeeld in figuur 4. Het water is hier en daar dieper dan 1.25 m. -- 9 -
figuur 3. De inrichting van het zwemwater. figuur 4 De waterdiepte van het zwemwater. -- 10 -
Nabij het strandje staat een gemeentelijk informatiebord. Zie tabel 1. tabel 1. Op het bord aangegeven regels Geen zwemtoezicht Zwemmen op eigen risico Geen honden in het water toegestaan Geen afval, hout e.d. in de plas gooien Toiletten bij de snackkiosk Verboden voor paarden Honden aangelijnd Verboden te kamperen Verboden open vuur te maken waterstroming De is een geïsoleerde waterplas. Dit betekent dat er geen in- of uitstroming plaatsvindt uit andere wateren. Er is geen waterstroming. bodemsoort De zwemwaterlocatie ligt in een (duin)zandgebied. De bodem van het zwemwater bestaat uit zand. bagger Uit de landmetingen blijkt dat er in het zwemwater geen bagger is opgehoopt. 3.2 Gebruikers Het is niet bekend of het zwemwater ook gebruikt wordt door speciale gebruikersgroepen. Bij dit zwemwater is sprake van sociale controle. 3.3 Beheer officieel zwemwater Dit water was de afgelopen jaren officieel zwemwater in het kader van de Whvbz, ingedeeld in de categorie D. Het badseizoen loopt van 1 mei tot en met 30 september. hygiëne In Nederland zijn drie systemen beschikbaar om eventuele problemen met de hygiëne van zwemwater te signaleren: De GGD verzamelt ziekteverschijnselen zoals die bij de verschillende instanties bekend worden en kan die interpreteren. Tijdens het badseizoen wordt om de twee weken een watermonster genomen en geanalyseerd. De watermonsters worden altijd op een en dezelfde locatie genomen, het controlepunt bij een zwemwater. Zie figuur 3. Mede op basis van deze metingen wordt door de provincie gehandhaafd. Er kan een negatief zwemadvies, een zwemverbod worden afgekondigd, of een zwemwater kan zelfs gesloten worden. De Whvbz biedt de mogelijkheid om bij een zwemwater een houder aan te wijzen die de hygiëne weliswaar op eenvoudige wijze, maar wel frequent onderzoekt. Bij dit zwemwater is geen houder aangewezen. Er is nog niet nagegaan of het controlepunt voldoet aan wettelijke vereisten. -- 11 --
informatie Het publiek wordt over dit zwemwater voorgelicht via www.fryslan.nl. ruimtelijke aspecten De maakt deel uit van het bestemmingsplan buitengebied (1999) en heeft als bestemming natuur, met nevenbestemming openluchtrecreatie. Het gebied valt binnen Natura 2000 en de Ecologische Hoofd Structuur maar valt net buiten het Nationaal park Schiermonnikoog. In het Watergebiedsplan is opgenomen dat hier in de buurt een helofytenfilter wordt aangelegd en een circulatiesysteem met de ijsbaan. privaatrechtelijke situatie Het terrein is gedeeltelijk in eigendom van Natuurmonumenten. Ter plaatse bestaan verder geen private rechten. dagelijks beheer en onderhoud De verantwoordelijke voor het beheer is vereniging Natuurmonumenten. Voor het onderhoud is verantwoordelijk de vereniging Natuurmonumenten en de uitbater van drink & eethuis De (VOF de ). Beide voeren het onderhoudswerk uit. VOF voert het dagelijkse onderhoud uit zoals opruimen recreatievuil. Natuurmonumenten doen het baggeren en monitoren grondwaterstand en onderhoudt de externe contacten met waterschap, provincie. 3.4 Bronnen van fecale verontreiniging fecale verontreiniging ter plaatse Fecale verontreiniging kan als herkomst de mens hebben, maar ook van bijvoorbeeld paarden, honden of vogels afkomstig zijn. Menselijke herkomst: er zijn toiletten aanwezig; Aanwezigheid van paarden of honden (niet aangelijnd) is verboden; Fecaliën van vogels komen niet veel voor. fecale verontreiniging vanuit de omgeving Over bronnen van mogelijke fecale verontreiniging binnen het beïnvloedingsgebied (figuur 5) het volgende. Er is geen riooloverstort of nooduitlaat die loost op het zwemwater. Er is tevens geen sprake van recreatievaart. In de nabijheid van het zwemwater is ook geen sprake van (extensief) open teelt en veehouderijen. -- 12 --
figuur 5. Het beïnvloedingsgebied van het zwemwater : het gebied binnen de rode lijn. 3.5 Risicofactoren voor blauwalg voorkomen in oppervlaktewater In tabel 2 staan factoren die invloed hebben op de ontwikkeling van blauwalg in dit zwemwater, met het bijhorende risico. tabel 2. Risico op blauwalg in zwemwater op grond van verschillende factoren. factor lokale situatie risico Isolatie De is een geïsoleerde waterplas groot Ecologische toestand De huidige situatie is matig groot Nutriëntenrijkdom De huidige situatie is goed klein Troebeling en slibophoping Er is geen sprake van slibophoping. Het doorzicht is matig klein Watertemperatuur De huidige situatie is goed klein Ligging ten opzichte van wind De zwemlocatie ligt aan de westkant van de zwemplas locale eutrofiering De voedselrijkdom van het water kan toenemen doordat mensen voer in het water gooien, bijvoorbeeld bij het voeren van vogels en/of vissen. Met het oog op de geïsoleerdere ligging komt het voeren van vogels en vissen hier naar verwachting niet veel voor. risico op blauwalg Op grond van bovenstaande factoren kan geconcludeerd worden dat er bij het zwemwater risico bestaat op het optreden van blauwalg. klein -- 13 --
3.6 Andere bronnen van verontreiniging microverontreinigingen Natuurmonumenten gebruikt geen chemische bestrijdingsmiddelen bij het onderhoud van de zwemwaterlocatie. glas, puin en ander afval Volgens Natuurmonumenten ligt er geen glas, puin of ander afval onder water. -- 14 --
4. Historie 4.1 Algemeen gezondheidsklachten De afgelopen jaren zijn bij de GGD over dit zwemwater nooit signalen over ziekteverschijnselen binnengekomen. Het is onbekend of dit komt doordat er werkelijk geen ziektegevallen zijn opgetreden of dat die niet gemeld zijn. Er zijn ook geen gezondheidsklachten bekend op grond van andere bronnen. dierziekten Volgens de Jaaroverzichten botulisme 2002-2009 en de Klachten- en incidentenregistratie van het waterschap zijn hier nooit dierziekten voorgekomen. zwemverboden In de jaren 2002-2009 is hier nooit een negatief zwemadvies of een zwemverbod afgekondigd. Ook is geen sprake geweest van sluiting op grond van de Whvbz. 4.2 Fecale verontreiniging voorgekomen verontreiniging In principe wordt 12 maal per jaar gemeten of sprake is van fecale verontreiniging. Indien dat het geval is dan wordt nog een keer gemeten. Over acht jaren komt dat neer op rond de 100 datums waarop gemeten is. Bij de metingen over de periode 2002 2009 bleek hier nooit sprake te zijn van fecale verontreiniging. conclusie Afgaande op de voorgekomen verontreinigingen is het risico op fecale verontreiniging bij het zwemwater laag. 4.3 Blauwalg voorgekomen verontreiniging In de periode 2005-2010 zijn geen drijflagen of blauwalg kolonies waargenomen. Meting van microcystine is dan ook nooit gebeurd. In juni 2010 is het voorgekomen dat er in een monster wel blauwalg te zien was, waarbij echter geen van de vijf genera aanwezig was, die volgens het Blauwalgprotocol geteld of gemeten moet worden. Uit determinatie bleek dat het ging om Gloeotrichia. Volgens experts van het Nederlands Instituut voor Ecologie (NIOO-KNAW) en Rijkswaterstaat IJsselmeergebied kunnen hierdoor toxines voorkomen. conclusie Afgaande op het vóórkomen van blauwalg in de afgelopen jaren bestaat er bij zwemwater enig risico op blauwalg. -- 15 --
-- 16 --
5. Kwalificatie systematiek van de richtlijn De meetreeks van de fecale parameters leidt tot de volgende uitkomst: Escherichia coli: het 95 percentiel is 69 kve/100 ml, dus uitstekend; Intestinale enterococcen: het 90 percentiel is 20 kve/100 ml, dus uitstekend. Als meetreeks was alleen 2008 2009 beschikbaar terwijl een meetperiode van vier jaar door de EG is voorgeschreven. oude parameters De oude parameters leveren over de periode 2005-2008 het volgende beeld: Totale coli: het 95 percentiel is 672 kve/100 ml, dus goed; Thermotolerante coli: het 95 percentiel is 552 kve/100 ml, dus goed. Overigens is bij de oude parameters goed de hoogst haalbare kwalificatie. blauwalg De beoordeling van blauwalg is niet wettelijk vastgelegd. In het verleden is er een enkele keer probleem geweest met blauwalgen. De huidige situatie in het veld zou wat dat betreft ook beter kunnen ( 3.5). Ten aanzien van blauwalg scoort het zwemwater matig. conclusie Het zwemwater krijgt de kwalificatie aanvaardbaar. Daarbij hoort wel als kanttekening dat de systematiek van de Zwemwaterrichtlijn nog niet volledig toegepast kon worden. -- 17 --
-- 18 --
6. Maatregelen Bij het zwemwater kan goed gezwommen worden zonder grote risico s voor de volksgezondheid. Ingrijpende maatregelen zijn dan ook niet nodig. Blauwalg moet hier wel extra gevolgd worden omdat dit in 2010 problemen gaf. Om de risico s blijvend laag te houden zijn zodoende de maatregelen nodig zoals opgenomen in tabel 3. tabel 3. De bij zwemwater uit te voeren maatregelen. nummer omschrijving initiatief 1 aanwijzen als zwemwater provincie 2 aanmerken als categorie D volgens Whvbz provincie 3 regels over zwemwater in APV gemeente 4 afspraak gemeente / GGD over meldingen gemeente 5 handhaving Whvbz provincie 6 controlepunt vaststellen waterschap 7 monitoring blauwalg en fecale verontreiniging op het controlepunt waterschap 8 extra aandacht n.a.v. Gloeotrichia in 2010 waterschap 9 bij een plan in het beïnvloedingsgebied rekening houden met gezondheid van zwemmer door waterschap bij het plan te betrekken alle overheden -- 19 --
1. Literatuur Richtlijn 2006/7/EG van het Europees parlement en de Raad van 15 februari 2006 betreffende het beheer van de zwemwaterkwaliteit en tot intrekking van Richtlijn 76/160/EEG. Wet van 2 juli 1969, houdende regelen nopens de hygiëne en de veiligheid in zweminrichtingen (Wet hygiëne en de veiligheid badinrichtingen en zwemgelegenheden); voor het laatst gewijzigd december 2009. Besluit hygiëne en de veiligheid badinrichtingen en zweminrichtingen; voor het laatst gewijzigd 9 december 2009. Regeling hygiëne en de veiligheid badinrichtingen en zweminrichtingen; laatst gewijzigd 10 december 2009. Werkboek Whvbz / Bhvbz re bereiken via www.infomil.nl > Water > Zwemwater. Nationaal Water Overleg (NWO) 10 maart 2010. Blauwalgprotocol 2010. RIZA, Grontmij 2005. Handreiking bij het opstellen van een. Rijkswaterstaat 2008. Blauwalgen in het ; handreiking om het risico op proliferatie van toxische blauwalgen te beoordelen. Opgesteld door DHV. Provincie Fryslân 2010. Draaiboek zwemwater 2010. Landelijke Coördinatiestructuur Infectieziektebestrijding 2002. Draaiboek Ziekten gerelateerd aan recreatie in en rond zwemwater. Schoumans, O.F., J. Willems & G van Duinhoven, 2008. 30 vragen en antwoorden over fosfaat in relatie tot landbouw en milieu. Wageningen, Alterra. Min V & W, DHV. 2005. KRW en oppervlaktewater; bescherming van zwemwater en oppervlaktewater voor drinkwaterbereiding onder de Europese Kaderrichtlijn Water. -- 20 --