INLEIDING Dat werken ook leuk kan, mag of zou moeten zijn, klinkt heel aannemelijk. Toch dachten we er heel lang anders over. Lange tijd is werken gezien als een last en een offer. Je kon maar beter zo snel mogelijk in de VUT of met pensioen, dan kon je tenminste eindelijk leuke dingen doen. Sommige mensen zaten decennialang in de WAO (de voorloper van de WIA), alsof werken iets was waar je levenslang ziek van kon worden. Op zich was die negatieve (de voorloper van de WIA) houding wel begrijpelijk. Mensen werkten vaak jarenlang in dezelfde baan of bij dezelfde werkgever. Er was weinig afwisseling en mensen waren, vlak na de oorlog, opgegroeid met de gedachte dat zekerheid een heilig goed was. Mensen werden gedrild met uitspraken als In het zweet uws aanschijns zult gij werken voor uw brood (Genesis 3:19) en Luiheid is des duivels oorkussen. Je kon maar beter blijven zitten waar je zat en hard werken, ook al was dat afzien en was je baan saai of zwaar. Angst was een belangrijke drijfveer om vooral maar niet te doen wat je hart je ingaf. Logisch dus dat veel mensen het als een bevrijding ervoeren wanneer ze eindelijk met pensioen konden. 7 Maar de tijden zijn veranderd, en daarmee ook onze mentaliteit, en de organisaties waar we in werken. Er wordt steeds meer gejobhopt, bijgeschoold, en mensen staan vandaag de dag veel bewuster in hun werk. Ze willen niet alleen werken om hun hypotheek te betalen, maar ook omdat ze zich willen ontwikkelen, anderen willen helpen of vorm willen geven aan hun passie. Logisch dat dan de term bevlogenheid om de hoek komt kijken. Wie bevlogen is, heeft passie voor zijn werk, loopt er warm voor en werkt
met plezier. Werken aan je bevlogenheid past dus bij deze tijd en de manier waarop we over werken denken. Maar bevlogenheid doet meer. Bevlogen werknemers voelen zich beter en gelukkiger. Daarmee draagt bevlogenheid dus bij aan onze psychische en lichamelijke gezondheid. Net zo belangrijk is dat bevlogenheid mensen productiever maakt. Door bevlogen werknemers verdient een organisatie dan ook meer geld. Dat maakt van bevlogenheid niet zomaar een trend of een doel op zich, maar een belangrijke manier om mensen langer en gezonder aan het werk te houden, en de productiviteit te verhogen. 8 bevlogen aan het werk Echter, door het negatieve imago van werken lag, jarenlang, de aandacht in organisaties op de negatieve kant van werken: op het voorkomen van ziekteverzuim, werkstress en burn-out. Kijk maar uit dat je niet overspannen raakt! werd er tegen werknemers geroepen. En organisaties stelden zich als doel om het ziekteverzuim met soms procenten te verminderen. Natuurlijk is het belangrijk om problemen te voorkomen en aan te pakken, zeker als ze te maken hebben met je eigen gezondheid of die van je werknemers. Maar je kunt de aandacht beter richten op het positieve. Het geeft veel meer energie om bezig te zijn met positieve dingen dan met negatieve. Belangrijker nog, het werkt gewoon beter. Zo blijkt uit onderzoek dat managers die hun ondergeschikten op hun sterke kanten aanspreken bijna tweemaal zo effectief zijn als managers die dat niet doen. Ook teams zijn effectiever naarmate ze de kwaliteiten van hun leden beter weten te benutten. Dat bleek uit onderzoek in een autofabriek waarin eerst, met een vragenlijst, werd nagegaan wat de sterke kanten van de leden van verschillende werkploegen waren. Het resultaat werd individueel aan de werknemers meegedeeld maar ook via groepssessies aan de hele ploeg. Vervolgens werden in twee van die ploegen, op basis van ieders kwaliteiten, de taken opnieuw verdeeld, en wel zo dat iedereen mocht doen waar hij of zij goed in was. Zes maanden later bleek de productiviteit van die twee ploegen 50% gestegen te zijn ten opzichte van twee andere ploegen waar niets veranderd was.
In dit boek gaan we in op wat bevlogenheid precies is, en, natuurlijk, hoe je als werknemer meer bevlogen kunt raken, en hoe een organisatie zijn werknemers daar in kan helpen. We hopen dat het lezen van dit boek alleen al bijdraagt aan meer bevlogenheid. 9 inleiding
1.1 Wat is bevlogenheid precies? In deze paragraaf gaan we het hebben over wat bevlogen mensen kenmerkt. Wat is bevlogenheid precies? Wanneer ben je bevlogen en wanneer juist niet? Bevlogenheid en de symptomen ervan herkennen, is belangrijk. Wie bevlogen is, weet namelijk dat hij of zij iets goed doet: je hebt het goede spoor gevonden als het gaat om werken, je verricht werkzaamheden waar je warm voor loopt en doet werk waar jijzelf én de organisatie baat bij hebben. Net zo belangrijk is het om te herkennen wanneer die bevlogenheid er niet is, bij jezelf, collega s of ondergeschikten. Dan is het namelijk dringend tijd voor actie die ervoor zorgt dat jijzelf of die ander weer een stukje bezieling en passie voor het werk gaat voelen. 12 bevlogen aan het werk Om bevlogenheid te herkennen, moeten we het eerst analyseren. Als je dat doet, ontdek je dat een bevlogen werkhouding uit drie zaken bestaat: Vitaliteit. Wie bevlogen is, voelt zich, tijdens het werk, energiek, sterk en veerkrachtig. Hij/zij voelt zich zelfverzekerd, kan een stootje hebben, en laat zich niet zomaar ontmoedigen. Toewijding. Bevlogen mensen voelen zich betrokken bij het werk, ze zijn er enthousiast over. Het kan ze iets schelen wat er gebeurt. Ze vinden het werk dat ze doen zinvol en zijn er trots op. Absorptie. Ten slotte gaan bevlogen mensen vaak helemaal op in hun werk, ze worden er als het ware door opgezogen of geabsorbeerd. Ze kunnen zich er goed op concentreren, vinden het uitdagend en leuk wat ze doen en vergeten vaak de tijd als ze aan het werk zijn.
Test jezelf en anderen Om je te helpen bij het herkennen van bevlogenheid bij jezelf en anderen, bevat dit hoofdstuk een aantal testjes. Je kunt deze voor jezelf invullen, maar ook voor een ander of vragen of een ander die voor jou invult. Uit onderzoek is namelijk gebleken dat mensen er vaak een vertekend beeld op na houden over wat ze kunnen en hoe ze zijn. Zo denken de meeste mensen bijvoorbeeld dat ze beter presteren dan anderen, en dat ze harder werken, aardiger, geduldiger en ondernemender van aard zijn dan de meeste anderen. Dit fenomeen wordt ook wel illusoire superioriteit genoemd. De term illusoir slaat op het statistisch onmogelijke feit dat niet iedereen beter kan zijn dan de meeste andere mensen. Kortom, omdat we er vaak een vertroebeld beeld op na houden over onszelf, kan het helpen om een test die over jou gaat te laten invullen door een ander. Alhoewel een buitenstaander natuurlijk niet bij je naar binnen kan kijken, kan diegene wel aangeven hoe je overkomt op anderen. Het perspectief van een buitenstaander helpt daarmee om een wat objectiever beeld van je werkhouding te krijgen. De werkelijkheid ligt overigens vaak tussen beide beoordelingen in, tussen die van jezelf en die van de ander. De tests die je vindt in dit hoofdstuk zijn niet zomaar uit de duim gezogen. Ze zijn het resultaat van degelijk, wetenschappelijk onderzoek. Het gaat dus om betrouwbare en valide testjes waarvan je de uitslag serieus kunt nemen. Ik wil echt iets van mijn werk maken Elly heeft, na haar secretaresse-opleiding, met veel plezier en inzet gewerkt in enkele administratieve functies. Toen de kinderen kwamen, hield ze op met werken, maar is ze wel druk geweest met vrijwilligerswerk. Zo is ze voorleesmoeder geweest en computerassistent op de school van haar kinderen. Ook nu doet ze nog veel van dit soort werk: ze is bestuurslid van het wijkcentrum, penningmeester van de ouderraad, en bestuurslid van een stichting voor sociaal-cultureel werk. Elly is een energieke vrouw, die niet stil kan zitten en graag dingen voor anderen doet. Sinds een half jaar heeft ze, als herintredende vrouw, weer een betaalde baan in een zorg instelling. In die baan toont ze veel initiatief. Haar taak was in eerste instantie alleen om een archief op te ruimen, het was er namelijk een grote rommel. Maar ze stelde al snel aan haar 13 bevlogenheid: wat is het en hoe herken je het?
14 bevlogen aan het werk chef voor om dan maar meteen een heel nieuw archief op te zetten zodat iedereen alles netjes zou kunnen vinden. Dat viel in goede aarde, en Elly ging aan de slag met een mooi resultaat als gevolg: het archief was weer piekfijn in orde. Omdat ze zo goed beviel, kreeg Elly al snel een vaste baan als secretaresse aangeboden, die ze enthousiast aannam. Ook daar bleek haar grote betrokkenheid en hulpvaardigheid. Zo heeft Elly, op haar vrije middag, eens bij een oude mevrouw schoongemaakt omdat haar hulp was weggevallen. En dat terwijl Elly er alleen maar voor hoefde te zorgen dat de betaling van de huishoudhulp goed verliep; met de logistiek zelf had ze niets te maken. Door haar positieve werkhouding kreeg haar baan als secretaresse gaandeweg steeds meer inhoud. Was het eerst vooral een kwestie van notuleren bij vergaderingen en de administratie bijhouden, nu helpt ze ook activiteiten organiseren voor de ouderen. Haar werk is afwisselend en juist dat vindt Elly leuk. Ze ziet al die nieuwe dingen als een uitdaging. Mede door haar behulpzaamheid en enthousiasme, is de sfeer op het werk heel goed. Zowel onder het personeel als onder de ouderen. Vooral de oudere mensen storten wel eens hun hart bij Elly uit. Ze heeft altijd een luisterend oor en een warm woord. Elly heeft een sterke behoefte om anderen te helpen. Daardoor krijgt ze veel erkenning van anderen, zowel op haar werk als daarbuiten. Elke dag leer ik Hans is zestig jaar en vestigingsleider van een oud familiebedrijf dat ramen levert voor de bouw. Hij moet ervoor zorgen dat de opdrachten binnenkomen, de anderen doen de uitvoering. Wat Hans drijft is zijn vakgebied. Ik ben een vakidioot, zegt hij wel eens. Ik duik helemaal in het nieuwe bouwbesluit en dat is ook mijn succes bij de verkoop. Veel mensen gaan er te oppervlakkig mee om, vandaar dat er veel fouten worden gemaakt. Ik houd het heel goed bij en coach ook anderen die dat niet zo goed tot zich nemen. Ik ben een vraagbaak voor het hele bedrijf. En daardoor voel ik me als een vis in het water. Hans vindt niet dat hij hard werkt, tenminste, het voelt niet als hard werken voor Hans. Hij heeft erg veel vrijheid en neemt die ook: Als ik een lang weekend weg ga, ben ik vrijdag om elf uur weg. Niemand vraagt ernaar. Ik zet het gewoon in de agenda en iedereen weet dat ik de rest van de dag vrij ben. Hans is enerzijds veeleisend voor zijn collega s, maar houdt
ook rekening met hun persoonlijke eigenschappen: Ik heb een calculator en die kan geen twee dingen tegelijk doen. Dat vraag ik hem dan ook niet want anders wordt ie gestrest. Ook coacht Hans zijn mensen graag en hij geniet van het resultaat: Diegenen die willen leren, daar gaat het steeds beter mee, die groeien. En dat geeft mij ook weer energie. Maar het is niet alleen maar werk wat de klok slaat. Hans is ook functionaris bij de KNVB, waar hij zich speciaal bezighoudt met de opleiding van scheidsrechters. Iedere zaterdagmiddag is hij vier uur op en nabij het voetbalveld te vinden. Verder fietst hij iedere zondag vijftig tot honderd kilometer, samen met een maat. Bang dat hij na zijn pensionering in een zwart gat zal vallen, zoals veel van zijn collega s, is hij niet. Hem zal dat vanwege zijn hobby niet overkomen. Maar voorlopig werkt Hans nog, en leert hij elke dag weer wat bij. 1.2 Met bezieling aan het werk 15 Nu lijken bevlogen mensen als Elly en Hans misschien supermensen. Maar dat is niet waar. Ook bevlogen mensen hebben wel eens genoeg van hun werk of zijn moe als ze s avonds thuiskomen. De vermoeidheid die ze voelen na een drukke werkdag is echter geen vervelende vermoeidheid. Hun vermoeidheid gaat gepaard met een gevoel van voldoening. Bevlogen mensen zijn, aan het einde van de dag, vermoeid omdat ze iets zinvols, plezierigs en waardevols hebben gedaan. Dat is iets anders dan je moe voelen omdat je hebt moeten zwoegen of ploeteren of je leeggezogen voelt door bepaalde activiteiten of mensen. Nee, het is een aangenaam, voldaan gevoel waarmee je kunt terugkijken op een goed bestede dag. De vermoeidheid van bevlogen mensen gaat bovendien, na een goede nachtrust of wat ontspanning, over. De volgende dag voelen ze zich, op het werk, gewoon weer vitaal. bevlogenheid: wat is het en hoe herken je het? In die zin kun je bevlogenheid zien als het tegenovergestelde van een burnout. In plaats van vitaal, voelen opgebrande mensen zich uitgeput. En in plaats van toegewijd, nemen opgebrande mensen mentaal en emotioneel vaak afstand van hun werk. Ze kunnen het niet meer opbrengen om be-
trokkenheid te tonen bij hun werk. Sterker nog, ze worden vaak cynisch over hun werk of collega s, en stellen zich afstandelijk op. Opgebrande mensen doen dat niet omdat ze zulke vervelende personen zijn, maar uit zelfbescherming. Ze voelen zich leeggezogen door het werk, en doen er alles aan om niet nog meer energie aan hun werk te verliezen. Helaas werkt dit meestal niet. Integendeel, een weinig betrokken opstelling zal vaak (nog meer) problemen op de werkvloer creëren, waardoor gevoelens van uitputting, stress en vermoeidheid alleen maar toenemen. Zo liet een onderzoek zien dat huisartsen die hun patiënten op een onpersoonlijke en afstandelijke manier behandelen vijf jaar later een veel slechtere relatie met hen hadden, wat weer tot meer burn-out bij hen leidde. 16 bevlogen aan het werk Nu zijn er een heleboel boeken geschreven over burn-out en werkgerelateerde vermoeidheid. We gaan er daarom in dit boek niet te veel op in. We kaarten het alleen aan om helder te maken wat bevlogenheid is, en wat juist niet. In die context kun je dus stellen dat bevlogenheid het tegenovergestelde is van een burn-out. Ben je zelf of is een collega of ondergeschikte opgebrand, dan is er al veel te veel misgegaan. Voorkomen is beter dan genezen, zegt een bekend spreekwoord. Met dit boekje willen we echter nog een stapje verder gaan. We willen niet zozeer het negatieve voorkomen, maar werknemers en hun leidinggevenden stimuleren om het positieve te koesteren en te versterken. Zoals we in de inleiding al zeiden, is het veel leuker en bovendien veel effectiever om aandacht te schenken aan datgene wat mensen goed kunnen en waar ze goed in zijn, dus aan hun talenten en passies. Dat werkt beter dan het vergrootglas leggen op negatieve zaken zoals stress, irritaties en uitputting. Bovendien, door in je werk en op de werkvloer het positieve te versterken, voorkom je automatisch ellende zoals werkstress of een burn-out.
Waar bevlogenheid zoal goed voor is Nu kun je denken dat bevlogenheid weer een zoveelste nieuwe trend is. Misschien is dat zo, de tijd zal het leren. Maar inmiddels weten we ook dat bevlogenheid grote voordelen heeft, zowel voor de werknemer zelf als voor de organisatie. Zo blijkt uit onderzoek dat: bevlogen werknemers en afdelingen waar bevlogen werknemers werken, beter presteren. Zo is bevlogen hotelpersoneel klantvriendelijker, wat ervoor zorgt dat klanten vaker terugkomen. bevlogen studenten hogere cijfers halen dan minder bevlogen studenten. de omzet stijgt wanneer werknemers meer bevlogen zijn. bevlogen werknemers trouw zijn aan de organisatie: ze zijn niet snel geneigd ontslag te nemen. bevlogen werknemers het niet erg vinden om eens iets extra s te doen voor hun baas of collega s. Ze doen het graag. Het gevolg daarvan is dat ze, door hun behulpzame houding, vaker leuke en uitdagende klusjes krijgen toegespeeld dan anderen. bevlogen managers door hun ondergeschikten betere en inspirerender leiders worden gevonden. bevlogen werknemers minder fouten en ongelukken maken. bevlogen werknemers meer genieten van hun werk: ze zijn tevredener over hun werk en raken makkelijker in flow (een toestand waarin je totaal opgaat in het werk, die achteraf vaak wordt beschreven als gelukzalig). bevlogen werknemers beter door hun leidinggevende worden beoordeeld dan hun minder bevlogen collega s bevlogen werknemers beter in hun vel zitten: ze hebben minder last hebben van psychosomatische klachten, zijn stressbestendiger en vrolijker. Trend of niet, je kunt bevlogenheid dus maar beter serieus nemen en er, als werknemer en organisatie, aandacht aan besteden. 17 bevlogenheid: wat is het en hoe herken je het? 1.3 Te veel hart voor de zaak Sommige mensen denken bij bevlogen mensen aan mensen met een werkverslaving, oftewel aan mensen die zo hard werken dat ze hun huwelijk verwaarlozen en in hun kantoor overnachten. Maar dat is bevlogenheid juist niet. Het grote verschil tussen werkverslaving en bevlogenheid ligt niet
18 bevlogen aan het werk zozeer in het hard werken zelf, maar in de motivatie daarvoor. Mensen die bevlogen zijn werken omdat ze hun werk zo plezierig en waardevol vinden. Ze werken vanuit een positieve motivatie. Bovendien vinden bevlogen mensen hun vrije tijd ook belangrijk, en hun relaties met anderen. Hoe leuk ze hun werk ook vinden, ze investeren ook in hun privéleven, in hobby s, vriendschappen, en/of hun gezinsleven, zoals Hans. Bij mensen die verslaafd zijn aan hun werk, zoals Tony (zie hieronder), ligt dat anders. Voor hen is de vrije tijd van ondergeschikt belang. Ze werken niet (alleen maar) vanuit een positieve maar vooral vanuit een negatieve motivatie. Aan hun werkverslaving ligt namelijk een obsessie ten grondslag. Workaholics werken hard omdat ze innerlijk het gevoel hebben dat ze dat moeten doen. Het is niet langer een kwestie van willen werken, maar van moeten werken. Het is die onweerstaanbare innerlijke dwang die ze ertoe aanzet om met het werk bezig te blijven, ook als de werkdag er al op zit, als ze zich ziek voelen, of als ze op vakantie zijn. Wanneer ze namelijk niet werken, voelen ze zich schuldig, nutteloos, onrustig en gespannen. Om dergelijke nare gevoelens en gedachten te vermijden, blijven workaholics maar doorwerken. Vandaar dat we dus over een negatieve motivatie spreken: dwangmatig door blijven werken om je niet vervelend en ellendig te voelen. De bekentenis van een werkverslaafde Een paar weken terug vloog ik zondagochtend rond zonsopgang naar Florida om daar, samen met mijn zakenpartner, te werken aan een project waarin we probeerden zakenlui te leren beter om te gaan met stress. We werkten tot laat in de avond en gingen maandagochtend weer vroeg aan de slag. Na tot twee uur in de middag keihard te hebben doorgewerkt, vloog ik weer terug naar New York. In het vliegtuig werkte ik, zonder ook maar één keer op te kijken, op mijn laptop. Op weg van het vliegveld naar huis pleegde ik in de auto wat telefoontjes. Thuis aangekomen kuste ik mijn dochter en holde naar boven om de berg nieuwe e-mails te beantwoorden. Om zes uur kleedde ik me om, sprong weer in de auto en scheurde naar een belangrijk zakendiner. Dat duurde tot tien uur, waarna ik mijn zakenpartner belde om hem van de stand van zaken op de hoogte te brengen. Zoals de meeste werkverslaafden die ik ken, ben ik snel met rationalisaties.