Onderzek PUR en gezndheid in de Kruidenbuurt te Heerenveen TUSSENRAPPORT GGD Fryslân 17 september 2013 Frans Duijm, Gea de Meer, Jhn Janssen Met dank aan Pieter Pstma (Landstra, Bureau vr Buwfysica) 1
Inhudspgave blz. 1. Aanleiding 3 2. Aanpak 4 3. Onderzek van de gezndheidsklachten 5 4. Inventarisatie van wningklachten en buwkundige inspecties 8 5. Tussentijdse cnclusies en aanbevelingen 11 6. Bijlagen 13 2
1. Aanleiding Eind mei 2013 hebben wningcrpratie WnFriesland en de Gemeente Heerenveen een melding van gezndheidsklachten ntvangen van een aantal bewners in de Kruidenbuurt. Deze klachten werden dr de bewners in verband gebracht met het PUR-schuim dat is aangebracht tijdens een renvatie. PUR-schuim is aangebracht in 112 van de 192 wningen die in 2011/2012 dr WnFriesland zijn gerenveerd. WnFriesland en de gemeente Heerenveen hebben de GGD Fryslân en Landstra, Bureau vr Buwfysica, benaderd vr het uitveren van een nafhankelijk nderzek. Het del is vast te stellen f de gezndheidsklachten verrzaakt zijn dr de islatie van de wning met PUR schuim. Daarnaast heeft WnFriesland aan Landstra gevraagd te kijken naar de buwfysische kenmerken van de wning die van invled kunnen zijn p het binnenmilieu. 3
2. Aanpak van het nderzek Het nderzek bestaat uit twee delen. Ten eerste de berdeling f gezndheidsklachten van bewners passen bij ziektebeelden die het gevlg kunnen zijn van gassen uit PUR. Dit is uitgeverd dr de GGD Fryslân in samenwerking met de GGD Grningen. Ten tweede de berdeling van het PUR en de verige islatie in de wningen. Dit nderdeel is berdeeld dr het buwfysisch bureau Landstra. Op 10 juni 2013 hebben huurders van 186 wningen in de Kruidenbuurt van WnFriesland een brief ntvangen. Deze brief was bedeld vr de bewners die gezndheidsklachten hadden en vermedden dat deze met de wning in verband knden staan (zie bijlage A). De brief ndigde deze bewners uit zich vr 21 juni bij de GGD Fryslân aan te melden vr het nderzek. Naar aanleiding van deze brief kwamen bij GGD Fryslân 30 meldingen binnen. Op 11 juli is Landstra (bureau vr buwfysica) begnnen met het nderzek van de 30 wningen. Dit nderzek bestnd uit twee nderdelen. Aan de hand van een vragenlijst is aan de bewners gevraagd he zij hun wning ervaren. Verder is de wning geïnspecteerd m te berdelen he de islatie is aangebracht, f het PUR ged is aangebracht en uitgehard en he de buwfysische testand van de wning is: islatie, ventilatie, luchtdichtheid, enz. De gegevens zijn verwerkt en beschikbaar gesteld aan WnFriesland en de GGD. De uitkmsten van het nderzek staan in hfdstuk 4. Op 29 juli is de GGD Fryslân begnnen met het bezeken van de bewners van de aangemelde wningen. Artsen van de GGD hebben met de bewners gesprken aan de hand van een vragenlijst en per bewner de gezndheidsklachten nderzcht. De uitkmsten van het nderzek van de gezndheidsklachten staan in hfdstuk 3. GGD Fryslân heeft vier maal een inlpspreekuur gerganiseerd in het wijkcentrum in de Kruidenbuurt vr vragen f klachten ver het nderzek en de wningen. Deelnemers aan het nderzek kregen infrmatie ver dit spreekuur tijdens het huisbezek van de GGD-arts, zwel mndeling als schriftelijk (zie bijlage B). Er geen gebruik gemaakt van het spreekuur. GGD Fryslân heeft vrafgaande aan het nderzek de huisartsen in Heerenveen schriftelijk geïnfrmeerd (zie bijlage C). 4
3. Onderzek van de gezndheidsklachten 3.1 Onderzekspzet Het gezndheidsnderzek is pgezet als case finding. Dit is een methde m persnen te vinden met klachten die passen bij een specifieke aandening die het gevlg kan zijn van een bepaalde rzaak. Deze methde is gekzen m antwrd te geven p de vraag van bewners: zijn mijn gezndheidsklachten het gevlg van PUR? Het is een medisch milieukundig nderzek en geen epidemilgisch nderzek. Het gaat niet m het percentage bewners met klachten f m het percentage met klachten in verhuding tt nrmaal vrkmende percentages. Daarm zit er in het nderzek geen cntrlegrep. De aantallen zijn te klein vr een gede vergelijking met een cntrlegrep. Het nderzek bestaat uit een aantal fases. De eerste fase mvat het screenen van gezndheidsklachten dr middel van een vragenlijst. Del hiervan is het selecteren van persnen met klachten die passen bij ziektes die het gevlg kunnen zijn van iscyanaten. Iscyanaten zijn de gassen die afkmstig kunnen zijn van PUR. Persnen met passende klachten zullen wrden uitgendigd vr de tweede fase van het nderzek. Fase 2 zal bestaan uit een nader medisch nderzek dr een klinisch specialist Als hij k niet kan uitsluiten dat de gezndheidsklachten het gevlg zijn van het aanbrengen van PUR, dan kan een derde fase ndig zijn met aanvullend nderzek. 3.2 Methde van nderzek Twee GGD-artsen hebben tijdens huisbezeken vragen gesteld aan bewners die zich gemeld hadden met gezndheidsklachten. Dit is gedaan aan de hand van een vragenlijst (zie bijlage D). De vragenlijst is dr de GGD pgesteld met adviezen van de landelijke PUR-expertgrep, waarin.a. een lngarts en een arbeidshygiënist zitten die ervaring hebben met ziekten die kunnen ntstaan dr iscyanaten. De vragenlijst is gericht p het nderscheiden van persnen met klachten die wel f niet kunnen passen bij een ziektebeeld dat kan wrden verrzaakt dr iscyanaten en dus mgelijk dr PUR. Er zijn 3 ziektebeelden die kunnen wrden verrzaakt dr iscyanaten. Ze staan aangeduid in tabel 1. Artsen van de GGD Fryslân en de GGD Grningen hebben berdeeld f de klachten zuden kunnen passen bij één van deze drie aandeningen die dr PUR kunnen wrden verrzaakt. Daarbij is rekening gehuden met de nu bestaande klachten, met de nderlinge samenhang van de klachten, met de tijd dat de klachten begnnen zijn, en met veranderingen van de klachten in de tussentijd. Er is rekening gehuden met diagnses waarvan de bewner aangaf dat ze al dr de huisarts f een specialist gesteld waren. 5
Tabel 1. De 3 ziektebeelden die dr iscyanaten kunnen wrden verrzaakt Iscyanate-induced asthma: astma-achtige klachten van de luchtwegen al f niet in cmbinatie met vergeveligheidsklachten van gen en/f neus ntstaan f tegenmen na de renvatie ntstaan krt na betreden van de wning verminderd f afwezig bij verblijf elders Hypersensitivity pneumnitis = intrinsieke allergische alvelitis klachten van de lngen ntstaan f tegenmen na de renvatie in cmbinatie met algemene griepachtige klachten zals aanvallen van rillingen, krts, vermeidheid, spierpijn verminderend f afwezig bij verblijf elders Cntact-dermatitis: eczeem-achtige klachten van de huid ntstaan f tegenmen na de renvatie ntstaan krt na betreden van de wning verminderend f afwezig bij verblijf elders 3.3 Deelname De aangemelde bewner van één wning heeft zich teruggetrkken De GGD Fryslân heeft een huisbezek afgelegd in 29 wningen. Dit is dr 2 milieukundige artsen gedaan in de peride van 29 juli tt en met 28 augustus. Zij hebben mndeling de vragen uit de vragenlijst vrgelegd aan bewners. Vlgens pgave van de hfdbewners wnen in deze 29 wningen in ttaal 73 persnen, van wie er 54 uder zijn dan 16 jaar. Aan 47 van de bewners uder dan 16 jaar zijn de vragen uit de vragenlijst vrgelegd. Bij de verige 7 bewners uder dan 16 jaar is dit niet gedaan mdat ze p dat mment niet aanwezig waren, mdat ze ziekte waren f mdat ze geen klachten hadden. Van 11 van de 19 kinderen jnger dan 16 jaar zijn k gegevens pgenmen. Van de verige 8 kinderen zijn geen gegevens pgenmen mdat dat ze geen klachten hadden f te jng zijn. In de eerste fase zijn alleen de gegevens van bewners van meer dan 16 jaar berdeeld. Als in de tweede fase wel een verband met PUR wrdt aangetnd, kan verleg vlgen f nderzek van kinderen zinvl is. Op deze wijze is de belasting vr kinderen z laag mgelijk. 3.4 Bltstelling aan het PUR f iscyanaten In alle 29 wningen van de geïnterviewde bewners is tijdens de renvatie PUR-spray aangebracht nder de vler en/f nder het dak en/f in de spuw. Alle 47 geïnterviewde bewners zijn tijdens f na het purren in het kader van de renvatie mgelijk bltgesteld aan iscyanaat. Dit varieert van bij het pen kruipluik staan tt de avnd na het purren thuiskmen en vernachten in de gepurde wning. Van de 47 geïnterviewde bewners hebben er 34 een peride na het aanbrengen van PUR last gehad van een vreemde geur in de wning. 6
Van deze 47 bewners geeft niemand aan een berep te hebben waarin cntact met PUR f iscyanaten bekend is. 3.5 Uitkmsten Klachten van de huid Van de 47 geïnterviewde bewners hadden er 22 huidklachten. Bij 14 van hen traden de huidklachten vr het eerst p na de renvatie; bij 4 was er een verergering van de klachten na de renvatie. Geen van de persnen met huidklachten dacht dat PUR de meest waarschijnlijke rzaak was. Van de 22 persnen met huidklachten gebruikten zes persnen geneesmiddelen. Bij zes bewners was een diagnse gesteld van een aandening zals eczeem, dermatitis f huidallergie. Deze diagnse is bij vier persnen gesteld dr een huisarts en bij twee dr een dermatlg. Bij geen van deze 22 persnen met huidklachten passen de klachten bij het ziektebeeld van cntact-dermatitis verrzaakt dr iscyanaat. Klachten van gen en/f neus Van de 47 geïnterviewde bewners hadden er 44 klachten van gen f neus. Bij 37 van hen traden de klachten vr het eerst p na de renvatie; bij 4 was er een verergering van de klachten na de renvatie. Van de 44 persnen met g/neusklachten gebruikten er 19 hiervr geneesmiddelen. Zes persnen met g/neusklachten vermedden dat PUR de meest waarschijnlijke rzaak van hun klachten was. Bij vijf persnen was een diagnse gesteld van een aandening zals (allergische) ntsteking. Klachten van gen en/f neus znder luchtwegklachten passen niet bij een ziektebeeld van een aandening dr iscyanaten uit PUR (zie paragraaf 3.2) De g- en/f neus-klachten zijn daarm verder samen met de luchtwegklachten in beschuwing genmen. Klachten van de luchtwegen en/f lngen Van de 47 geïnterviewde bewners hadden er 37 klachten van de ademhaling. Bij 25 van hen traden de klachten vr het eerst p na de renvatie; bij 10 was er een verergering van de klachten na de renvatie. Van deze 37 persnen met luchtwegklachten gebruikten er twaalf hiervr geneesmiddelen. Vijf persnen met luchtwegklachten vermedden dat PUR de meest waarschijnlijke rzaak van hun klachten was. Bij twee persnen is de diagnse hyperventilatie gesteld, f een andere diagnse die niet past bij iscyanaten. Bij twaalf bewners was een diagnse gesteld van een aandening zals astma f brnchitis. Deze diagnse is bij vijf persnen gesteld dr een huisarts en bij zeven dr een lngarts. Een cmbinatie van typerende en tamelijk ernstige klachten van de luchtwegen die eventueel kunnen passen bij iscyanaat/pur, kmt vr bij 10 van de bewners. Bij de verige 27 persnen met klachten van de luchtwegen f lngen passen de klachten niet bij een ziektebeeld van een aandening dr iscyanaten uit PUR. Algemene gezndheidsklachten Geen van de 47 geïnterviewde bewners had griepachtige klachten. Van de 47 geïnterviewde bewners hadden er 37 algemene gezndheidsklachten zals vermeidheid f gewichtsverlies. Geen van de 37 bewners met algemene klachten had griepachtige klachten f klachten van de ademhaling. Van de 37 bewners met algemene klachten vermedde een bewner dat PUR de meest waarschijnlijke rzaak was van de klachten. Algemene gezndheidsklachten znder bijpassende klachten van de lngen f de luchtwegen passen niet bij een ziektebeeld van een aandening dr iscyanaten uit PUR (zie paragraaf 3.2) 7
4. Inventarisatie van wningklachten en buwkundige inspecties 4.1 Algemeen Tussen 29 juli en 30 augustus zijn de 30 aangemelde wningen bezcht dr ervaren buwfysici van Landstra bureau vr buwfysica. Een buwfysicus is iemand die verstand heeft van buwen én van zaken als binnenklimaat, ventilatie, vcht, behaaglijkheid, islatie en materialen. Tijdens het bezek is een gesprek met de bewners geverd ver hun klachten en ervaringen met de wningen aan de hand van een vragenlijst. Daarnaast is vlgens een standaardmethde de wning uitgebreid visueel geïnspecteerd en zijn enkele preven gedaan. De vragenlijst en de inspectielijst zijn pgenmen in bijlage E. Het nderzek heeft een riënterend karakter en is vral gericht p de vlgende zaken. - De ervaringen van de bewners met islatie, tcht, ventilatie, geur en vcht. - Het uiterlijk en de kwaliteit van het PUR-schuim nder vleren en achter knieschtten p zlder. - De schil van de wning: islatie, dichtheid, vcht van binnen en van buiten. - De begane grndvleren en de kruipruimte: dichtheid van de vleren, ventilatie van de kruipruimte. - Geurklachten, vchtklachten, behaaglijkheid. - Ventilatievrzieningen, spuivrzieningen. - eventuele brnnen van verntreiniging zals verbrandingsgassen, e.d.. Tijdens het nderzek zijn k technische prblemen gecnstateerd. Deze zijn drgegeven aan WnFriesland en daar al in behandeling genmen. 4.2 Uitkmsten De wningen De wningen zijn gebuwd in de jaren 70. Ze lijken in grte lijnen p veel rijtjeswningen die in deze peride in Nederland gebuwd zijn. In de Kruidenbuurt zijn kleine verschillen in de gevels, materialen en afmetingen van de wningen. Op de begane grnd is een wnkamer, een hal en een keuken aanwezig. Op de verdieping zijn 3 slaapkamers en een badkamer. Tensltte is er de zlderverdieping nder het schuine dak. De meeste wningen hebben een geslten keuken. Vr de ventilatie is er een afzuigsysteem waarmee lucht uit de keuken, het tilet en de badkamer wrdt afgeverd. Er is één wning znder mechanische ventilatie aangetrffen; deze wning heeft ntluchtingskanalen die naar het dak lpen. Daar wrdt lucht uit keuken, tilet en badkamer naar buiten afgeverd. In de gevel zijn rsters en kiepramen aanwezig vr de luchttever en vr het spuien. Spuien gebeurt dr grte ramen en/f buitendeuren wijd pen te zetten m snel alle lucht in de wning te verversen f m warmte af te veren. Bijna alle wningen hebben centrale verwarming; de ketel staat p zlder. In één wning zijn gaskachels aanwezig. In de wningen zijn geen bijzndere testellen aangetrffen die een nadelig effect hebben p het binnenmilieu. De cv-ketels zijn allemaal van een geslten type, zdat er geen verbrandingsgassen in de wning kunnen kmen. In één wning is ng een badgeiser aanwezig in de keuken met een afver naar buiten. 8
De renvatie is uitgeverd in 2011-2012. De wningen hebben allemaal nieuwe kunststf kzijnen gekregen met islatieglas en nieuwe ventilatiersters. De begane grndvleren van de wning zijn van betn. Tijdens de renvatie is bij 18 wningen deze vler aan de nderkant gepurd. In de andere wningen is geen PUR nder de vler gespten, maar is de bdem van de kruipruimte geïsleerd met piepschuimblletjes. In 26 wningen is p de zlder PUR-schuim gespten nder het dak, achter het kniescht. Het andere dakdeel is aan de nderkant geïsleerd met platen. De meeste spuwmuren van de wningen waren al vóór de renvatie geïsleerd; bij de renvatie zijn bij 11 wningen de spuwmuren ng geïsleerd met PUR-schuim. Klachten Vlgens veel bewners van de 30 bezchte wningen zijn na de renvatie klachten ntstaan. In veel van die wningen wrdt een muffe geur ervaren, vral beneden bij de meterkasten, sms is hier k schimmel gecnstateerd. Smmige bewners klagen ver een chemische geur. In enkele wningen is vcht f schimmel aangetrffen p een muur f een vler, maar in de meeste wningen is dit niet het geval. In ruim de helft van de wningen vinden de bewners dat het ventilatiesysteem niet ged werkt, ze zijn van mening dat het binnenklimaat in de wningen daardr na de renvatie slechter is gewrden. Klachten ver drge lucht kmen in enkele wningen vr. De meeste bewners vinden dat de behaaglijkheid in de wning is verbeterd na de renvatie. Tch klagen veel bewners ver tcht bij de ventilatiersters als het buiten kuder wrdt. Om deze reden wrden deze rsters sms dichtgezet. In smmige wningen is nader nderzek ndig naar vchtprblemen p een buitenmuur f een zldervler. De wningschil De schil van een gebuw bestaat uit dak, buitenmuren, buitendeuren, ramen, enz. De schil van de wningen in de Kruidenbuurt is vergelijkbaar met andere wningen die in dezelfde buwperide zijn gebuwd. In enkele wningen zijn plaatselijke afwijkingen gecnstateerd, maar ver het algemeen is er weinig aan de hand met de wningschil. PUR-schuim Het PUR-schuim nder de vleren en nder het dak is in alle wningen bekeken. Ok zijn enkele mnsters genmen. Bij de nderzchte wningen ziet het PUR er allemaal ged uit: een gede structuur en uitharding. Er zijn geen aanwijzingen dat er met het PUR zelf iets mis is gegaan met de samenstelling f met het aanbrengen ervan. Kruipruimte Net als in de meeste Nederlandse wningen is de kruipruimte in de bezchte wningen ngal vchtig. Er bestaan aanwijzingen dat verschillende begane grndvleren niet ged luchtdicht zijn, waardr deze lucht mgelijk in de wningen kan kmen. Dit kmt gedeeltelijk dr de meterkasten maar sms k dr de afdichting van de kruipluiken en bij enkele leidingdrveren. De kruipruimteventilatie lijkt hier en daar wat minder ged, maar ver het algemeen is deze vldende. Luchtverversing Het mechanische afzuigsysteem in de wningen lijkt p basis van de prefjes ged te werken. Ok de rsters in de gevels, waarmee de verse lucht met wrden tegeverd, zijn 9
vldende en werken ged. Het systeem vldet k aan de wettelijke eisen vr bestaande wningen. Dit geldt k vr de spuivrzieningen (de draairamen). Veel bewners weten niet ged he ze het systeem meten gebruiken, bijvrbeeld de stand waarp zij de afzuiging instellen, het gebruik van een wasemkap en het gebruik van de rsters. In smmige gevallen staat het systeem uit f wrden de rsters niet vldende pen gezet. In bijna alle wningen wrdt het systeem alléén p de laagste stand gebruikt. De afzuiging van kkvcht is niet veral even ged. In 18 wningen is geen wasemkap aanwezig. In de andere wningen zit een wasemkap in de keuken, sms is dit een mtrlze kap die is aangeslten p het mechanische systeem, andere wningen hebben een wasemkap met mtr en een eigen afver naar buiten f een recirculatiekap. Als het ventilatiesysteem niet ged werkt f niet ged wrdt gebruikt, neemt de luchtkwaliteit (frisheid en zuiverheid van de lucht) in de wning af. Ok kan er dan ngemerkt kruipruimtelucht in de wning wrden gezgen (muffe geuren). Binnenmilieu Drdat de wningen allemaal nieuwe kzijnen hebben gekregen, is in de meeste wningen de luchtdichtheid van de schil verbeterd. Samen met de werking en het gebruik van de ventilatievrzieningen en de peningen in de begane grndvleren vrmt dit mgelijk een verklaring vr de ervaring van de bewners dat het binnenklimaat in de wningen na de renvatie slechter zu zijn gewrden. Omdat het nderzek in de zmerperide is uitgeverd zijn geen klimaatmetingen gedaan. Vr een beter beeld is dat wel wenselijk. 10
5. Tussentijdse cnclusies en aanbevelingen 5.1 Cnclusies betreffende de bewners In de Kruidenbuurt hebben bewners van 186 wningen een brief ntvangen met de vraag f zij gezndheidsklachten hebben die zij in verband brengen met het purren van hun wning meer dan een jaar tevren. Van 30 wningen hebben bewners zich bij GGD Fryslân gemeld vr nderzek. Eén bewner zich teruggetrkken. In de verige 29 wningen wilden 47 bewners meeden aan het nderzek. Van de 47 nderzchte bewners hebben er 22 huidklachten die zijn begnnen f verergerd na de renvatie. Bij geen van hen pasten de klachten in het patrn van een huidaandening verrzaakt dr iscyanaten uit PUR. Van de 47 geïnterviewde nderzchte bewners hebben er 44 klachten van gen en/f neus die zijn begnnen f verergerd na de renvatie van de wning. Alleen g-/neusklachten passen niet bij een van de ziektebeelden die verrzaakt wrden dr iscyanaten uit PUR. Het is daarm niet te verwachten dat nader medisch nderzek een verband kan aantnen tussen deze gezndheidsklachten en het aanbrengen van PUR. Van de 47 nderzchte bewners hebben er 37 klachten van de ademhaling die zijn begnnen f verergerd na de renvatie. Bij 10 van hen is met de vragenlijst niet duidelijk f ze het gevlg zijn van iscyanaten. Zij zijn allen in de buurt geweest tijdens f krt na het purren. Daarbij zijn zij mgelijke bltgesteld aan iscyanaat tijdens de renvatie. Het is daarm niet uit sluiten dat de luchtwegklachten van deze 10 persnen kunnen samenhangen met het purren. Vr deze bewners zal de GGD Fryslân vr nader nderzek dr een lngarts rganiseren. 5.3 Cnclusies betreffende de wningen In het riënterende nderzek is het vlgende gecnstateerd. - De bewners hebben klachten ver het binnenmilieu. Ok zijn er klachten ver muffe lucht en sms ver een chemische lucht, vral p de begane grnd. Ok bestaan vchtklachten in de wningen; tijdens de inspecties zijn deze in enkele wningen k bevestigd. - Het PUR-schuim in de wningen, vr zver aanwezig, ziet er ged uit. Er zijn geen redenen m het materiaal f de verwerking daarvan in twijfel te trekken. - De wningschil en de uitrusting van de wningen is vergelijkbaar met srtgelijke wningen in Nederland. - De vrzieningen m te ventileren en te spuien vlden aan de wettelijke eisen vr bestaande wningen. De afver van kklucht is in veel wningen niet ideaal. Het ventilatiesysteem wrdt niet veral juist gebruikt. - De begane grndvler is niet veral vldende luchtdicht. Hierdr is een negatieve invled mgelijk vanuit de kruipruimte. - Er zijn grte verschillen tussen wningen nderling. Cnclusies betreffende het binnenmilieu Op basis van het riënterende nderzek met wrden aangenmen dat het milieu in de wningen na de renvatie inderdaad kan zijn veranderd, maar dit betekent niet dat het binnenmilieu nu slecht is f is verslechterd. De belangrijkste aandachtspunten zijn: het gebruik van het ventilatiesysteem, de afver van kklucht, de luchtdichtheid van de begane grndvler en de luchtdichtheid van de schil van de wning. 11
5.4 Aanbevelingen A. De GGD Fryslân adviseert een nader medisch nderzek aan bewners met gezndheidsklachten waarvan niet is uitgeslten dat ze het gevlg zijn van PUR. De GGD Fryslân maakt daarvr afspraken met een lngarts in Heerenveen die speciaal deskundig is in lngziekten dr stffen zals iscyanaten. Dit nderzek zal vr deze bewners kstels zijn. B. De GGD Fryslân raadt aan m bij gezndheidsklachten die vral in de wning ptreden en die niet aan PUR zijn te te schrijven, het binnenmilieu te laten nderzeken dr een buwfysicus m prblemen en rzaken p te spren. Orzaken kunnen in dergelijke gevallen bestaan uit een cmbinatie van nderdelen van de wning en het gebruik van de wning. C. De GGD Fryslân raadt WnFriesland aan m met bewners te verleggen ver het ventileren van hun geïsleerde wning. Enerzijds gaat het m he de bewners de ventilatiemgelijkheden ervaren. Anderzijds gaat het m de werking van deze vrzieningen en het bedelde gebruik ervan. D. Bureau Landstra heeft geadviseerd m in een aantal wningen nader nderzek te den naar de luchtdichtheid van de wningen en van de begane grndvleren. Ok het binnenmilieu in de wningen verdient nader nderzek. WnFriesland heeft beslten m dit nderzek te laten uitveren in het kmende stkseizen (vanaf ca. half ktber). Ok wrden enkele wningen met specifieke vchtklachten nader nderzcht. 12
Bijlage A: Brief aan bewners Kruidenbuurt 10 juni 2013 13
14
BIJLAGE B: Infrmatiepunt vr bewners Onderzek Kruidenbuurt Heerenveen Heeft u vragen ver het nderzek? Wilt u extra infrmatie geven vr het nderzek? Heeft u klachten ver het nderzek? Kmt u dan naar een van de inlpspreekuren met W (Wanda) Reen, nderzekscnsulent Aanwezig p: Maandag 5 augustus van 16-18 uur Dnderdag 8 augustus van 16-18 uur Maandag 12 augustus van 16-18 uur Maandag 19 augustus van 16-18 uur Adres: Wijkcentrum de As, Weegbree 72, Heerenveen. GGD Fryslân, Pstbus 612, 8901 BK Leeuwarden, T 088 22 99 222, F 088 22 99 221 E milieuengezndheid@ggdfryslan.nl, I www.ggdfryslan.nl 15
Bijlage C: Brief aan huisartsen Mevruw f de heer Xxxxxx Xxxxxx 8448 XX HEERENVEEN 17 juni 2013 Geachte mevruw, heer Xxxxxx, Een aantal bewners van de Kruidenbuurt heeft gezndheidsklachten die mgelijk zijn ntstaan f verergerd na islatie van de wning in 2012. Het gaat hierbij m klachten als irritatie van luchtwegen en/f slijmvliezen. Bewners vragen zich af f deze klachten een relatie hebben met de islatiewerkzaamheden in hun wning. In pdracht van de wningbuwvereniging WnFriesland berdeelt GGD Fryslân f er vanuit de wning een mgelijke verklaring is te vinden vr de gerapprteerde gezndheidsklachten. Hierbij wrdt in het bijznder aandacht besteed aan buw- en inrichtingsmateriaal en ventilatie. Bijgevegd treft u meer infrmatie ver het nderzek. Meer infrmatie ver binnenmilieu en gezndheid kunt u vinden p de website van GGD Fryslân (www.ggdfryslan.nl). Wij hpen u hiermee vldende p de hgte gesteld te hebben. Mcht u vragen hebben, dan kunt u cntact pnemen met GGD Fryslân, Milieu & Gezndheid. Met vriendelijke gret, Drs J.T.M (Jhn) Janssen & Dr. G.(Gea) de Meer, Artsen Maatschappij & Gezndheid / medische milieukunde. E milieuengezndheid@ggdfryslan.nl 16
Bijlage D: Gezndheidsklachten vragenlijst GGD Semi-gestructureerd interview Kruidenbuurt, Heerenveen Datum interview Interviewer Adres Vlgnummer interviewadres Intr U heeft zich n.a.v. de brief van WnFriesland bij de GGD gemeld met gezndheidsklachten waarvan u zich afvraagt f die een relatie hebben met uw wning. Tijdens dit gesprek wrdt een vragenlijst ingevuld ver gezndheidsklachten van de bewners van deze wning en ver de islatiewerkzaamheden. Verder zal uw wning bezcht wrden dr een ingenieursbureau m het binnenmilieu te berdelen en de PUR-islatie. De gegevens wrden dr een landelijke expertgrep berdeeld f de gezndheidsklachten in verband kunnen staan met de PUR-islatie. Als daarvan een vermeden is, dan wrdt u uitgendigd vr verder nderzek. 1. Algemeen bewners Wie hier in huis heeft zich aangemeld en wil nze vragen ver gezndheid beantwrden? Namen geïnterviewde bewners Sinds wanneer wnen zij p dit adres? 1. 2. 3. 4. 5. Heveel niet-geïnterviewde persnen wnen er p dit adres? Waarm zijn zij niet geïnterviewd? Vrnaam Achternaam Gebrtedatum Geslacht Man Vruw De vlgende vragen gaan ver uw gezndheidsklachten. Beantwrd deze vragen alleen vr uzelf, niet vr andere leden van uw huishuden. 17
2a. Klachten van de huid Heeft u sinds de renvatie regelmatig last gehad van Drge huid en/f verdikt met schilfers en/f klven de vlgende huidklachten? Jeukende, prikkende, brandende f pijnlijke huid (Meerdere antwrden mgelijk) Rde, warme, verdikte huid Indien geen huidprblemen, Andere huidprblemen, namelijk. ga naar 2b He vaak heeft u het afgelpen half jaar huidklachten gehad? Zelden Sms (maandelijks) Vaak (wekelijks) Cntinu Anders: Wanneer zijn de huidklachten begnnen? Vr de renvatie Tijdens de renvatie Na de renvatie Onbekend Wat det uw huidklachten tenemen (+) f afnemen (-)? Verblijf elders? + / - Andere wning + / - Werk + / - Vakantie Bepaalde activiteiten f stffen? + / - Anders: + / - lichamelijke inspanning /sprten + / - znlicht + / - warmte + / - ku + / - parfum + / - planten + / - huisdieren + / - anders:. Wat ziet u als meest waarschijnlijke rzaak van uw huidklachten? Heeft u veel last van uw huidklachten? Ja Nee Bent u vr uw huidklachten nder behandeling van een huisarts f specialist Ja Z ja, dr wie? Adres? Sinds wanneer? Gebruikt u p dit mment medicijnen vr uw huidklachten? Ja Z ja, welke? (k z ndig medicatie en nietreguliere medicatie) Heeft een arts bij u it een van de vlgende diagnses gesteld? eczeem dermatitis huidallergie Z ja, wie? Waar? Wanneer? anders: nee weet niet Valt een cntact-dermatitis uit te sluiten vlgens de interviewer? Ja weet niet Gaat m een ernstig prbleem vlgens de interviewer? Ja weet niet 18
2b. Og- en/f neusklachten Heeft u sinds de renvatie regelmatig last gehad van Jeukende, prikkende, brandende f pijnlijke gen de vlgende g/ neusklachten? Irritatie dr cntactlenzen (meerdere antwrden mgelijk) Tranende gen Ontsteking van de gen Ontsteking van bijhlten Indien geen van allen, Neuspliepen ga naar 2c Verstpte neus znder verkudheid Lpneus znder verkudheid Niezen Verlies van reuk en/f smaak Anders: He vaak heeft u het afgelpen half jaar klachten van uw gen en/f neus? Zelden Sms (maandelijks) Vaak (wekelijks) Cntinu Anders: Welk seizen heeft u g/- en/f neusklachten? Vrjaar (meer antwrden mgelijk) Zmer Herfst Winter Wanneer zijn de g en/f neusklachten begnnen? Vr de renvatie Tijdens de renvatie Na de renvatie Onbekend Wat det uw g- en/f neusklachten tenemen (+) f afnemen (-)? Overgang naar andere ruimte? + / - Wnkamer f keuken + / - Wnkamer f slaapkamer + / - Binnen f buiten + / - Anders:. Verblijf elders? + / - Andere wning + / - Werk, e.d. + / - Vakantie + / - Anders: Bepaalde activiteiten f stffen? + / - lichamelijke activiteit / sprten + / - Tabaksrk + / - Stf + / - Stuifmeel f pllen + / - Huisdieren + / - Anders:. He lang na thuiskmst beginnen de g en/f neusklachten? < 1 uur 1-4 uur 4-12 uur >12 uur He lang na uw vertrek uit huis verdwijnen de g en/f neusklachten? < 1 uur 1-4 uur 4-24 uur > 24 uur Wat ziet u als meest waarschijnlijke rzaak van uw g en/f neusklachten? Heeft u veel last van uw g en/f neusklachten? Ja Bent u vr uw g en/f neusklachten nder behandeling van een huisarts f specialist Ja Z ja, dr wie? Adres? Sinds wanneer? Gebruikt u p dit mment medicijnen vr uw g en/f neusklachten? Ja weet niet Z ja, welke? (k z ndig medicatie en nietreguliere medicatie) 19
Heeft een arts bij u it een van de vlgende diagnses gesteld? Hikrts Andere allergie Z ja, dr wie? Adres? wanneer? Valt een allergische cnjunctivitis/rhinitis uit te sluiten vlgens de interviewer? Ja weet niet Gaat m ernstige prblemen vlgens de interviewer? Ja weet niet Heeft u sinds de renvatie regelmatig last gehad van de vlgende prblemen? (meerdere antwrden mgelijk) Indien geen van allen, ga naar 2d 2c. Klachten van de ademhaling Veel hesten: met slijm pgeven (IIA) Znder slijm pgeven (IIA, IPH) Piepende ademhaling (IIA) Krtademig f benauwd: Bij inspanning(iia, IPH) in rust (IPH) Aanvallen van krtademigheid f benauwdheid (IIA) Wakker wrden dr gebrek aan adem (IIA) Anders:. He vaak heeft u het afgelpen half jaar klachten van de ademhaling? Zelden Sms (maandelijks) Vaak (wekelijks) Cntinu Anders: Welk dagdeel heeft u vral last van ademhalingsklachten? Ochtend (meer antwrden mgelijk) Middag Avnd Nacht Welk seizen heeft u ademhalingsklachten? Vrjaar (meer antwrden mgelijk) Zmer Herfst Winter Wanneer zijn uw ademhalingsklachten dit begnnen? Vr de renvatie Tijdens de renvatie Na de renvatie Onbekend Wat det uw ademhalingsklachten tenemen (+) f afnemen (-)? Weersmstandigheden? +/- Regen +/- Mist +/- Ku +/- Warmte +/- Anders, Overgang naar andere ruimte? + / - Wnkamer f keuken + / - Wnkamer f slaapkamer + / - Binnen f buiten + / - Anders:. Verblijf elders? + / - Andere wning + / - Werk + / - Vakantie + / - Anders: Bepaalde activiteiten f stffen? + / - lichamelijke activiteit / sprten + / - Tabaksrk + / - Stf + / - Stuifmeel f pllen + / - Huisdieren + / - Anders:. 20
He lang na thuiskmst beginnen de ademhalingsklachten? He lang na uw vertrek uit huis verdwijnen de ademhalingsklachten? Wat ziet u als meest waarschijnlijke rzaak van uw ademhalingsklachten? < 1 uur 1-4 uur 4-12 uur >12 uur < 1 uur 1-4 uur 4-24 uur > 24 uur Heeft u veel last van uw ademhalingsklachten? Ja Bent u vr uw ademhalingsklachten nder behandeling van een huisarts f specialist Ja Z ja, dr wie? Adres? Sinds wanneer? Gebruikt u p dit mment medicijnen vr uw ademhalingsklachten? Ja weet niet Z ja, welke? (k z ndig medicatie en nietreguliere medicatie) Heeft een arts bij u it een van de vlgende diagnses Allergie gesteld? Allergische lngntsteking (meerdere antwrden mgelijk) Astma brnchitis CARA Chrnische astmatische brnchitis COPD Emfyseem hyperventilatie Lngntsteking Anders: Z ja, dr wie? Adres? wanneer? Valt een irritant-induced asthma uit te sluiten vlgens de interviewer? Ja weet niet Gaat m ernstige prblemen vlgens de interviewer? Ja weet niet 21
Heeft u sinds de renvatie regelmatig last gehad van de vlgende gezndheidsklachten? (meerdere antwrden mgelijk) Indien geen van allen, ga naar 3 2d Algemene gezndheidsklachten Aanvallen van rillingen f transpiratie (IPH) Temperatuursverhging f krts znder griep f infectie (IPH) Spierpijn znder verklaring (IPH) Hfdpijn (IPH) Misselijkheid (IPH) Extreme vermeidheid Cncentratieprblemen Prblemen met slapen znder verklaring Onbedeld gewichtsverlies Anders:. He vaak heeft u het afgelpen half jaar gezndheidsklachten? Zelden Sms (maandelijks) Vaak (wekelijks) Cntinu Anders: Wanneer zijn uw gezndheidsklachten begnnen? Vr de renvatie Tijdens de renvatie Na de renvatie Onbekend Wat det uw gezndheidsklachten tenemen (+) f afnemen (-)? Verblijf elders? + / - Andere wning + / - Werk. + / - Vakantie + / - Anders: Bepaalde activiteiten f stffen? + / - lichamelijke activiteit / sprten + / - Tabaksrk + / - Stf + / - Stuifmeel f pllen + / - Huisdieren + / - Anders:. He lang na thuiskmst beginnen de gezndheidsklachten? < 1 uur 1-4 uur 4-12 uur >12 uur He lang na uw vertrek uit huis verdwijnen de gezndheidsklachten? < 1 uur 1-4 uur 4-24 uur > 24 uur Wat ziet u als meest waarschijnlijke rzaak van uw gezndheidsklachten? Heeft u veel last van uw gezndheidsklachten? Ja Bent u vr uw gezndheidsklachten nder behandeling van een huisarts f specialist Ja Z ja, dr wie? Adres? Sinds wanneer? Gebruikt u p dit mment medicijnen vr uw gezndheidsklachten? Ja Z ja, welke? (k z ndig medicatie en nietreguliere medicatie) Valt een hypersensitivity pneumnitis uit te sluiten vlgens de interviewer? (cmbi 2c en 2d) Gaat m ernstige prblemen vlgens de interviewer? Ja weet niet GGD Fryslân 22 18 september 2013 weet niet Ja nee weet niet
3. Maatregelen wegens gezndheidsklachten na PUR-islatie Heeft u maatregelen in uw wning genmen vanwege de klachten? Ja Nee Z ja, welke en wat was het effect (klachten minder f niet)? 4. Medische vrgeschiedenis Bent u nder behandeling van een huisarts f specialist vr andere gezndheidsklachten dan genemd in het interview? Z ja, vr welke aandeningen? (anders dan al genemd) Z ja, dr wie? Adres? Sinds wanneer? Gebruikt u p dit mment medicijnen vr andere aandeningen dan genemd in het interview? Z ja, welke? (k z ndig medicatie en nietreguliere medicatie) Wat is uw huidige berep? 5. Berep Ja nee Ja nee Heveel dagen per week werkt u in dit berep? Bij welk type bedrijf werkt u? (bijv. bakkerij, garage, verfspuiterij) Sinds wanneer werkt u in bij dit bedrijf? Hebt u in uw huidige werk te maken met PUR f iscyanaten? Ja nbekend Heeft u de aflpen twee jaar bij een ander bedrijf gewerkt? Ja Z ja, welk type bedrijf Had u in uw werk te maken met PUR f iscyanaten? Ja nbekend 6. PUR-islatie van de wning Waar is in uw wning PUR gespten? Onder de vler In een muur? Onder het dak? Op heveel dagen is er PUR nder tegen de vler 1 dag gespten? Meer namelijk: Waar was u tijdens het aanbrengen van PUR nder de vler Vral beneden in de wning? Vral bven in de wning Vral buiten bij het kruipluik Elders, namelijk: Op heveel dagen is er PUR in de muur gespten? 1 dag Meer namelijk: Waar was u tijdens het aanbrengen van PUR in de muur? Vral in de wning Elders, namelijk: Op heveel dagen is er PUR tegen het dak gespten? 1 dag Meer namelijk: Waar was u tijdens het aanbrengen van PUR nder het dak? Vral beneden in de wning Vral bven in de wning Elders, namelijk: Heeft u het PUR aangeraakt na het aanbrengen? Ja, binnen een kwartier Ja, binnen een uur 23
Ja, binnen een dag Niet, f na meer dan een dag He lang bent u dichtbij het aanbrengen van het PUR geweest? < 1 uur 1-4 uur 4-12 uur >12 uur He lang hebben ramen f buitendeuren wijd pen gestaan na het aanbrengen van PUR? < 4 uur 4-12 uur 12-24 uur > 24 uur Was u de avnd en nacht na het aanbrengen van PUR in de wning? Ja Nee nbekend Z ja. stnd er een raam p een kier in de ruimte waar u verbleef de avnd en nacht na het Ja aanbrengen van PUR in dat uw wning? Nee Onbekend Heeft u tijdens de islatiewerkzaamheden f dezelfde dag ng de vlgende klachten gehad? Huidklachten Ja Nee nbekend Og- f neusklachten Ja Nee nbekend Ademhalingsklachten Ja Nee nbekend Hinder dr stank Ja Nee nbekend Anders, namelijk: Zijn de klachten weg geweest Ja na aflp van de renvatie? Nee nbekend Hartelijk dank vr de medewerking. De infrmatie die u gegeven heeft zal wrden besprken en berdeeld met een landelijke expertgrep. Van de uitslag van die bespreking krijgt u bericht. Het streven is dat u vr september bericht krijgt f er verder nderzek ndig is f uw gezndheidsklachten te maken kunnen hebben met de PUR-islatie. Misschien is in dit gesprek niet alles aan bd gekmen wat u had willen zeggen. Misschien heeft u na aflp van dit gesprek ng vragen ver het nderzek. De GGD hudt een aantal inlpspreekuren waar u znder afspraak naar te kunt vr een gesprek. Op dit briefje kunt u zien wanneer de inlpspreekuren zijn. 24
Bijlage E : Wninginspectie en wningklachten vragenlijst 25
26