Inhoudsopgave Voorwoord XV Hoofdstuk 1. Algemene opbouw Boek 4 en kort overzicht van de grondslagen van het Nederlandse erfrecht 1 A.M. Steegmans..................................1 1. Algemene opbouw Boek 4 1 2. Verschillende grondslagen van het erfrecht 5 Hoofdstuk 2. Algemene bepalingen 9 N. van Oostrom..................................9 1. Inleiding 9 2. Versterferfrecht of testamentair erfrecht 9 3. De commoriëntenregeling 10 4. Onwaardigheid 10 5. De nalatenschap 11 6. De waardering 11 7. De schulden 12 8. Geregistreerd partnerschap en stiefkind 14 Hoofdstuk 3. De erfopvolging bij versterf 15 W. Breemhaar.................................. 15 1. Inleiding 15 2. De voorwaarden 15 2.1 De onder a) genoemde voorwaarde 15 2.2 De onder b) genoemde voorwaarde 16 2.3 De onder c) genoemde voorwaarde 16 2.4 De onder d) genoemde voorwaarde 16 2.5 De onder e) genoemde voorwaarde 16 3. De echtgenoot of geregistreerde partner en de bloedverwanten van de erflater 17 4. Het parentelestelsel 17 5. Uit eigen hoofde en bij plaatsvervulling 18 6. De aandelen van de uit eigen hoofde geroepen erfgenamen 20 7. De plaatsvervulling geschiedt staaksgewijs 24 8. De gerechtelijke vaststelling van het ouderschap 26 Hoofdstuk 4. De wettelijke verdeling en de wilsrechten 29 P.G. Knoppers..................................29 1. Inleiding 29 2. Gevolgen van de wettelijke verdeling 30 2.1 De wettelijke verdeling 30 2.2 Stiefkinderen 31 2.3 Omvang van de vordering van het kind 32 V
2.4 Boedelbeschrijving 34 3. De voldoening van de vordering 35 3.1 De opeisbaarheid van de vordering 35 3.2 Rente 36 3.3 Voldoening van de vordering 37 4. De in de verdeling betrokken schulden 38 4.1 Draagplicht 38 4.2 Aansprakelijkheid 38 4.3 Verhaalbaarheid 39 4.4 Negatieve nalatenschap 40 5. Afwijking van de wettelijke verdeling bij testament 41 5.1 De mogelijkheden om af te wijken van de wettelijke verdeling 41 6. Ongedaanmaking 42 6.1 De bevoegdheid van de langstlevende echtgenoot 42 6.2 Gedeeltelijke of partiële ongedaanmaking is niet mogelijk 42 6.3 Gevolgen van ongedaanmaking 43 7. Wilsrechten 44 7.1 Functie van de wilsrechten 44 7.2 Bloot eigendomswilsrecht en niet-opeisbare vordering op ouder: 4:19 BW 46 7.3 Vol eigendomswilsrecht en opeisbare vordering op ouder: 4:20 BW 46 7.4 Bloot eigendomswilsrecht en niet-opeisbare vordering op stiefouder: 4:21 BW 46 7.5 Vol eigendomswilsrecht en opeisbare vordering op stiefouder: 4:22 BW 46 7.6 Wilsrechten in het algemeen 47 7.7 De aan de wilsrechten onderworpen goederen en zaaksvervanging 48 7.8 Toerekening bij uitoefening wilsrecht 49 7.9 Uitoefening wilsrechten door minderjarige 49 8. Vruchtgebruik 50 Hoofdstuk 5. Andere wettelijke rechten 51 C.A. Kraan................................... 51 1. Inleiding 51 2. Gebruik woning en inboedel en verzorgingsvruchtgebruik 52 2.1 Recht op voortgezet gebruik woning en inboedel 52 2.2 Verzorgingsvruchtgebruik langstlevende echtgenoot 53 2.3 Vruchtgebruik op woning en inboedel 54 2.4 Beperking beschikkingsbevoegdheid erfgenamen 55 2.5 Legatarissen en lastbevoordeelden 55 3. Vruchtgebruik op overige goederen van de nalatenschap 55 3.1 Inhoud vruchtgebruik 57 3.2 Echtscheiding en scheiding van tafel en bed 57 3.3 Verhouding verzorgingsvruchtgebruik tegenover andere gerechtigden; inkorting 58 3.4 Einde vruchtgebruik 58 VI
4. De sommen ineens 59 4.1 Som ineens voor verzorging en opvoeding 59 4.2 Uitgesteld loon 59 4.3 Algemene bepalingen met betrekking tot de sommen ineens 60 5. Recht op overdracht van goederen die behoren tot een beroep of bedrijf 61 Hoofdstuk 6. De uiterste wilsbeschikking 63 N.V.C.E. Bauduin................................ 63 1. Inleiding 63 2. Kenmerken 63 2.1 Algemeen 63 2.2 Rechtshandeling 64 2.3 Eenzijdigheid en werking na overlijden 65 2.4 Gesloten stelsel 65 2.5 Herroepelijkheid (gevolg) 66 3. Voorwaarden 69 3.1 Algemeen 69 3.2 Bij uiterste wil 69 3.3 Persoonlijk 69 4. Vorm 71 4.1 Algemeen 71 4.2 Notarieel of depot-testament 71 4.3 Codicil en buitengewone testamentsvormen 72 5. Maken en genieten 73 5.1 Testeerbevoegd en wilsbekwaam 73 5.2 Voordeel genieten 75 6. Wilsgebreken 77 Hoofdstuk 7. Soorten uiterste wilsbeschikkingen 79 L.A.G.M. van der Geld............................. 79 1. Erfstelling 79 3. Legaat 80 3.1 Inleiding 80 3.2 Wijze van verkrijging 82 3.3 Voldoening 82 3.4 Gelegateerde behoort niet tot nalatenschap 83 4. Quasilegaten 84 5. De testamentaire last 84 5.1 Inleiding 84 5.2 Ontbindende voorwaarde 85 6. Stichting 86 7. Voorwaardelijke makingen 87 7.1 Inleiding 87 7.2 Voorwaardelijkheid 87 7.3 Bestaanseis 88 7.4 Voorwaardelijke makingen in de testamentenpraktijk 88 VII
7.4.1 Dertig-dagen-clausule 88 7.4.2 Tweetrapsmaking algemeen 89 7.4.3 Tweetrapsmaking toepassingen 89 7.5 Positie voorwaardelijke verkrijgers 90 8. Uiterste wilsbeschikkingen uit Boek 4 BW, varia 91 9. Uiterste wilsbeschikkingen buiten Boek 4 BW 92 9.1 Inleiding 92 9.2 Uitsluitingsclausule 92 9.3 Voogdbenoeming 93 9.4 Uitsluiting ouderlijk vruchtgenot 93 Hoofdstuk 8. Uitleg van uiterste wilsbeschikkingen 95 W.D. Kolkman..................................95 1. Inleiding 95 1.1 Korte historische beschouwing 95 1.2 Uitleg in breder perspectief 95 2. Verhoudingen en omstandigheden (artikel 4:46 lid 1 BW) 96 2.1 Inleiding 96 2.2 Verhoudingen en omstandigheden (I): HR 3 december 2004 97 2.3 Verhoudingen en omstandigheden (II): HR 18 februari 2011 98 2.4 Verhoudingen en omstandigheden (III): overige jurisprudentie 99 3. Daden en verklaringen van erflater van buiten uiterste wil (artikel 4:46 lid 2 BW) 100 4. Vergissing in persoon of goed (artikel 4:46 lid 3 BW) 101 5. Alternatieven 102 6. Twee veelvoorkomende uitlegproblemen 104 6.1 Ex-partnerproblematiek 104 6.2 Indelegitiemestelling 105 7. Naaste bloedverwanten 107 8. Aanvulling 107 Hoofdstuk 9. De legitieme portie 109 T.J. Mellema-Kranenburg........................... 109 1. Inleiding 109 2. Wat is de legitieme portie? 109 3. Wie kan er een beroep op de legitieme portie doen? 109 4. Het breukdeel van de legitieme (artikel 4:64 BW) 111 5. De omvang van de legitieme portie (artikel 4:65 BW) 111 6. De in aanmerking komende giften 112 7. Toerekening aan de legitimaris 114 8. Uitzonderingen op de inferieuriteit (artikelen 4:74 en 4:75 BW) 116 9. Het recht op informatie 118 10. Het geldend maken van de legitieme portie 118 11. Opeisbaarheid legitieme 118 12. Vervaltermijn (artikel 4:85 BW) 119 13. Inkorting 120 VIII
14. Bijzondere invloeden 121 Hoofdstuk 10. Executele en afwikkelingsbewind 123 B.M.E.M. Schols................................ 123 1. Inleiding en rechtspositie 123 2. Benoeming en aanvaarding; wie? 126 3. Meerdere executeurs 128 4. Het beheren van de nalatenschap; vertegenwoordigingsbevoegdheid 128 5. Het voldoen van schulden van de nalatenschap 129 6. De verkoopbevoegdheid 130 7. De legatenexecuteur 132 8. Aanwijzen boedelnotaris, boedelbeschrijving en oproepen schuldeisers 132 9. Informatieplichten 132 10. De beloning 133 11. De ander wettelijk vruchtgebruiker als fictief erfgenaam 134 12. Einde van de taak en einde van het beheer 134 13. Rekening en verantwoording 137 14. Afwikkelingsbewind 137 15. Overgangsrecht 138 16. De fiscale positie 138 Hoofdstuk 11. Testamentair Bewind 141 B.O. Kapma.................................. 141 1. Bewind 141 1.1 Inleiding 141 1.2 Voorbeelden 141 2. Waarover kan een bewind worden ingesteld 142 3. Wie kan tot bewindvoerder worden benoemd 142 4. Verplichtingen van de bewindvoerder 143 5. De gevolgen van het bewind 144 5.1 De strekking van het bewind bepaalt de rechtsgevolgen. 144 5.2 Verdeling van bevoegdheden 144 5.2.1 Beheer 144 5.2.2 Andere handelingen dan beheer 145 5.3 Aansprakelijkheid van de rechthebbende, verhaal op de onder bewind staande goederen 146 6. Testamentair bewind en legitieme 146 7. Loon van de bewindvoerder 147 8. Einde van het bewind 147 9. Rekening en verantwoording 148 10. Afwikkelingsbewindvoerder 148 Hoofdstuk 12. De gevolgen van erfopvolging 149 K. van Barneveld-Peters........................... 149 1. Aanvaarden, verwerpen dan wel beneficiair aanvaarden van een nalatenschap door een erfgenaam 149 IX
2. Aanvaarden en verwerpen van legaten door een legataris 153 3. Rechtsgevolgen aanvaarden, verwerpen dan wel beneficiair aanvaarden van een nalatenschap 154 4. Terugkomen op reeds uitgebrachte keuzes 157 5. De verklaring van erfrecht en de verklaring van executele 158 6. Overgangsrecht 159 Hoofdstuk 13. De positie van de minderjarige in het erfrecht 161 J.H.M. ter Haar................................ 161 1. Inleiding 161 2. De minderjarige, de wettelijke vertegenwoordiger en de kantonrechter 162 2.1 Machtiging of goedkeuring 162 2.2 Het voortdurende toezicht op het bewind van de voogd 163 2.3 Het toezicht op het bewind van de ouder 164 3. De minderjarige en (beneficiaire) aanvaarding 165 4. De minderjarige en de wettelijke verdeling 166 4.1 De boedelbeschrijving van artikel 4:16 lid 2 BW 166 4.2 De minderjarige en de wilsrechten van artikel 4:19 tot en met 4:22 BW 167 5. De minderjarige en de legitieme portie 168 6. De minderjarige en de som ineens van artikel 4:35 BW 169 6.1 Alimentatie in het erfrecht 169 6.2 Geen som ineens in de gevallen als bedoeld in artikel 4:35 lid 2 BW 170 6.3 Overige bepalingen 171 7. De minderjarige en de bijzondere curator 171 8. Uiterste wilsbeschikkingen die minderjarigen betreffen 171 8.1 De benoeming van één of meer voogden 172 8.2 Het testamentair minderjarigenbewind 172 8.3 De ontzegging van het ouderlijk vruchtgenot 174 9. Tot slot 174 Hoofdstuk 14. De vereffening 175 M.J.P. Schipper................................ 175 1. Inleiding 175 2. Verloop op hoofdlijnen:............................ 175 2.1 Wanneer vindt vereffening plaats? 176 3. Benoeming vereffenaar door rechtbank 177 3.1 Benoeming vereffenaar na beneficiaire aanvaarding 177 3.1.1 Erfrecht Pauliana 178 3.2 Benoeming vereffenaar buiten beneficiaire aanvaarding 179 3.3 Procedure benoeming en te benoemen persoon 180 3.4 Aanwijzingen voor de vereffenaar 181 4. Taken vereffenaar 181 4.1 Aansprakelijkheid wettelijk vertegenwoordiger en vereffenaar 182 4.2 Aansprakelijkheid beneficiair aanvaardende erfgenaam 182 4.3 Oproeping schuldeisers 183 X
4.4 Tegeldemaking 183 4.5 Uitdelingslijst 183 5. Lichte vereffening 184 6. Titel 3.7 grotendeels niet van toepassing tijdens vereffening 185 7.1 Verhaal tijdens vereffening 186 7.2 Rangorde crediteuren 186 8. Opsporing erfgenamen en einde vereffening 186 9. Einde taak vereffenaar 187 Hoofdstuk 15. Verdeling van de nalatenschap 189 Gr. van der Burght............................... 189 1. Algemeen 189 2. Verdeling 189 3. De rechterlijke verdeling: de adiudicatio 190 4. Nalatenschap als een bijzondere (gebonden) gemeenschap 191 5. Beschikkingsmacht erfgenamen 192 6. Beschikkingsmacht over aandeel in bepaald goed 192 7. Schuldeisers.................................. 192 8. Beschikkingsmacht over gehele aandeel 193 9. Executie van aandeel 193 10. Aard van de verdeling 194 11. Wie kan verdeling vorderen? 194 12. Procedure; geen verjaring 194 13. Uitzonderingen recht op verdeling 195 14. Overgeslagen goederen 196 15. Wie nemen aan de verdeling deel? 196 16. De incidentenleer 197 16.1 Geschillen tussen deelgenoten 198 16.2 Notarieel proces-verbaal 198 16.3 Rechterlijke last tot verdeling en de adiudicatio 198 16.4 De onzijdige persoon 199 17. Verdeling van de nalatenschap 199 17.1 Vorm van de verdeling 200 17.2 Geen vrij beheer 200 17.3 Vormvoorschriften 201 17.4 Boedelbeschrijving en informatieplicht 201 17.5 De waardering 202 17.6 Omvang naar dag van openvallen; waardering naar de dag van verdeling 202 17.7 Door de erflater opgelegde verplichting tot inbreng van giften 203 17.8 Gedwongen toerekening van schulden 204 18. Nietige en vernietigbare verdelingen 206 Hoofdstuk 16. Schenking en gift 211 A.M. v. Riemsdijk en S. Blom-Visser..................... 211 1. Definities 211 XI
2. Verschillen tussen de gift en de schenking 211 3. Het doen van schenkingen en giften; aan wie en waarom? 213 4. Schenkingsrecht 213 5. Fiscale aspecten 215 Hoofdstuk 17. Overgangsrecht 217 E.W.J. Ebben................................. 217 1. Algemeen 217 2. Overgangsbepalingen voor het erfrecht 218 3. De regeling van de nulliteiten 223 4. De regeling rond de legitieme 224 5. Nieuw recht en uitleg van oude testamenten 226 Hoofstuk 18. Procederen in erfrechtkwesties 227 J.Th.M. Diks.................................. 227 1. Inleiding 227 2. Dossieropbouw 227 2.1 Centraal Testamentregister (CTR) 228 2.2 Boedelregister en verklaring van erfrecht (VVE) 228 2.3 Administratie erflater, bankbescheiden, aangifte erfbelasting en polis levensverzekering 228 3. Procesrecht 229 3.1 Dagvaarding of verzoek 229 3.2 Absolute en relatieve bevoegdheid 229 3.3 Betekening aan de gezamenlijke erfgenamen 230 3.4 Wie in een gerechtelijke procedure te betrekken 231 3.5 Boek 3 Titel 2 Rv: Van procedures betreffende een nalatenschap of een gemeenschap 231 3.5.1 Verzegeling en ontzegeling (artikel 658-artikel 670 Rv) 231 3.5.2 Boedelbeschrijving (artikelen 671-675 Rv) 232 3.5.3 Rechtsmiddelen tegen beschikkingen in procedures betreffende een nalatenschap (artikel 676a-artikel 676b Rv) 232 3.5.4 Verdeling van een gemeenschap (artikel 677-artikel 680 Rv) 233 4. Veel voorkomende procedures 234 4.1 Verdeling 234 4.2 Geldigheid uiterste wilsbeschikking 235 4.3 Uitleg uiterste wilsbeschikking 235 4.4 Executele 235 4.5 Vereffening 236 4.6 Legitieme portie 236 Hoofdstuk 19. Vormen van begeleiding van de afwikkeling van een nalatenschap, in het bijzonder mediation 237 F. Schonewille................................. 237 1. Inleiding 237 2. Begeleiding van de verdeling van een nalatenschap 237 XII
3. Meerzijdige rechtshandeling, contractvrijheid en partijautonomie 238 4. Een methodische werkwijze 239 5. Partijautonomie en zorgplicht 240 6. De zorgplicht van de begeleider van de verdeling 242 7. De traditionele begeleiders van een verdeling 243 8. Mediation 248 9. Mediation als inclusieve methode 250 10. De gerechtelijke procedure en de mediationmethode vergeleken 251 11. Wetgeving op het terrein van mediation 252 12. De notaris als mediator 257 13. Casus: de testamenten van Lies en Willem 260 14. Slot 264 Hoofdstuk 20. Belastingheffing bij overlijden 267 M.C.W.H. van Valburch............................ 267 1. Inleiding 267 2. Erfbelasting 267 2.1 Schenkbelasting 267 2.2 Tarief en vrijstellingen 268 2.3 Progressievoordeel 269 2.4 Woonplaats erflater 270 2.5 Recht van overgang 271 2.6 Fictieve erfrechtelijke verkrijgingen 271 2.7 Waarde van de verkrijging 272 2.8 Aangifte 272 3. Inkomstenbelasting 273 3.1 Aandeel in onverdeelde nalatenschap 273 3.2 Onderbedelingsvorderingen 273 3.3 Oude rente van vóór 2001 273 3.4 Overlijden van een aanmerkelijk belanghouder; heffing in box 2 274 3.5 Overlijden van een box 1-ondernemer (winst uit onderneming) 275 3.6 Executeursloon 275 4. Buitenlandse belastingen 276 5. Estate planning 276 5.1 Erfbelasting 276 5.2 Inkomstenbelasting 277 5.3 Civielrechtelijk 277 Hoofdstuk 21. Erfrecht en IPR 279 P.A.M. Lokin.................................. 279 1. Inleiding 279 2. Het toepasselijk erfrecht op grond van de Erfrechtverordening 279 2.1. Het objectief van toepassing zijnde recht op de erfopvolging 280 2.1.1 De objectieve verwijzingsregel 280 2.1.2 Renvoi 280 2.2 Het subjectief van toepassing zijnde recht op de erfopvolging 281 XIII
2.3 Schematische weergave verwijzingsresultaat (erfopvolging) 281 3. Het toepasselijke erfrecht op grond van Boek 10 BW 282 3.1 Het objectief van toepassing zijnde recht op de vererving 283 3.1.1 Eerste categorie en verwijzingsregel 283 3.1.2 Tweede categorie en verwijzingsregel 284 3.1.3 Derde categorie en verwijzingsregel 284 3.1.4 Renvoi 284 3.2 Het subjectief van toepassing zijnde recht op de vererving 285 3.3 Schematische weergave verwijzingsresultaat (vererving) 286 3.4 Het van toepassing zijnde recht op de afwikkeling 287 XIV