Levensverzekering en erfrecht

Transcriptie

1 Mr. Wim J.J.G. Speetjens 1 Levensverzekering en erfrecht De praktijk kent vele vormen van levensverzekering 1 Docent privaatrecht aan de Vrije Universiteit te Amsterdam. 2 De wet van 22 december 2005, Stb. 700, tot vaststelling van titel 7.17 (verzekering) en titel 7.18 (lijfrente) van het nieuwe Burgerlijk Wetboek. 3 De wettelijke omschrijving van verzekerde en begunstigde vindt men in art. 7:964 BW. 4 Hiermee wordt bedoeld het risico van lang leven. 5 Art. 7:978 en 979 BW. Op 1 januari 2006 is een nieuw verzekeringsrecht in werking getreden. 2 Een bepaalde vorm van verzekering, namelijk de levensverzekering, wordt in de praktijk gebruikt als middel voor estate planning. In deze bijdrage besteed ik eerst aandacht aan de voor de overeenkomst van levensverzekering van belang zijnde wettelijke bepalingen en aan de bevoegdheden die toekomen aan de verzekeringnemer, in het bijzonder de aanwijzing van de begunstigde. Ten slotte wordt ook enige aandacht aan het erfrecht besteed. 1. De levensverzekering 1.1. Het begrip levensverzekering In het wettelijke systeem is de levensverzekering een species van de sommenverzekering. Art. 7:975 BW definieert de levensverzekering als een sommenverzekering die in verband met het leven of de dood is gesloten. De strekking van de verzekering mag niet zijn het vergoeden van vermogensschade ontstaan door het in leven zijn of overlijden. De wet beschouwt een ongevallenverzekering niet als een levensverzekering. Bij het aangaan van de overeenkomst moet een onzekerheid bestaan die verband houdt met het leven of de dood van een persoon en die onzekerheid moet betrekking hebben op de duur van de premiebetaling of op de uitkering. Het is dus mogelijk dat de uitkering onvoorwaardelijk is maar bijvoorbeeld het tijdstip waarop de uitkering moet plaatsvinden onzeker is. De onzekerheid kan ook zijn gelegen in de omvang van de uitkering of de duur van de premiebetaling Personen betrokken bij een levensverzekering Bij iedere overeenkomst van verzekering zijn ten minste twee partijen betrokken, namelijk de verzekeraar en de verzekeringnemer. Bij de levensverzekering moet er ook een verzekerde zijn, de persoon op wiens leven of gezondheid de verzekering betrekking heeft. Daarnaast zal er meestal ook een begunstigde zijn, de persoon die is aangewezen om de uitkering te ontvangen. 3 In de praktijk is de verzekeringnemer vaak tevens verzekerde en/of begunstigde, maar die posities hoeven niet samen te vallen. Het is mogelijk en het komt ook veelvuldig voor dat een derde, bijvoorbeeld de partner van de verzekeringnemer, als verzekerde en/of begunstigde optreedt. Bij ongehuwde partners kiest men vaak de constructie dat de ene partner als verzekeringnemer (en dus als schuldenaar van de premie) en begunstigde optreedt en de andere partner als verzekerde. Deze constructie kan er toe leiden dat een uitkering van een levensverzekering bij overlijden van de verzekerde vrij van successierecht is (art. 13 Succ.w.). Bij gehuwde partners is dit fiscale voordeel alleen te behalen indien er huwelijkse voorwaarden zijn die een regeling omtrent de draagplicht van de premie inhouden in die zin dat niets aan het vermogen van de verzekerde mag zijn onttrokken Vormen van levensverzekering De praktijk kent vele vormen van levensverzekering. De zuivere overlijdensrisicoverzekering bijvoorbeeld dekt het risico van overlijden. Daarnaast komen er verzekeringen voor die het levenrisico dekken. 4 Een zogenoemde gemengde verzekering biedt dekking tegen zowel overlijdens- als levenrisico. Een ander onderscheid kan worden gemaakt al naar gelang er wel of niet stellig een uitkering plaatsvindt. Een overlijdensrisicoverzekering die slechts uitkeert als de verzekerde voor een bepaalde leeftijd overlijdt, leidt niet stellig tot een uitkering. De hiervoor genoemde gemengde verzekering leidt wel stellig tot een uitkering. Deze verzekeringsvorm kent naast een risico-element ook een spaarelement. Dat spaarelement geeft aan de verzekering een bepaalde waarde. Omdat er een waarde is opgebouwd heeft de verzekeringnemer onder meer het recht de verzekering door de verzekeraar te doen afkopen, premievrij te maken of te belenen. 5 september ESTATE PLANNER 3

2 De bevoegdheid van de verzekeringnemer tot wijziging van de begunstiging eindigt wanneer het risico zich verwezenlijkt 6 Naast het in leven zijn van de verzekerde. 7 Art. 7:966 lid 1 aanhef en letters a en c BW. 8 Art. 7:966 lid 1 aanhef en letters b en c BW. 9 Art. 7:978 lid 1 BW. 10 Art. 7:978 lid 2 BW. 11 Art. 7:979 lid 1 BW. 12 Art. 7:972 lid 1 BW. 13 Art. 7:972 lid 2 BW. 14 Bij een levensverzekering is dat het overlijden van de verzekerde. 15 Vgl. Asser-Clausing-Wansink, Bijzondere overeenkomsten, de Verzekeringsovereenkomst, Deventer: W.E.J. Tjeenk Willink, 1998, nr. 366, en Kalkman, Begunstiging bij levensverzekering (diss. Amsterdam VU), 1997, nr Art. 7:970 lid 1 BW. 17 Wetsontwerp , nr. 5, p Wetsontwerp , nr. 5, p Wetsontwerp , nr. 5, p Art. 3:83 lid 2 BW. Deze uitsluiting of beperking heeft goederenrechtelijke werking. 21 Art. 3:94 lid 1 BW. 22 Art. 7:970 lid 2 BW. 23 Art. 7:966 lid 1 letter a BW. Weer een ander onderscheid is die naar het soort uitkering. Dit kan zijn een vast bedrag, een kapitaal, een uitkering in termijnen of een rente. Een rente waarvan de duur (mede) afhankelijk is van het leven van de verzekerde, noemt men lijfrente. Is de lijfrente daarnaast 6 ook in tijd beperkt, dan is sprake van een tijdelijke lijfrente. Een vaste rente is niet van een leven afhankelijk maar duurt voort tot een bepaald tijdstip. Een lijfrente kan direct ingaan, maar kan ook later ingaan. Dan spreekt men van een uitgestelde lijfrente. 2. De bevoegdheden van de verzekeringnemer bij een sommenverzekering 2.1. Enkele bevoegdheden van de verzekeringnemer De verzekeringnemer heeft als zodanig bij een levensverzekering diverse bevoegdheden. Bij iedere sommenverzekering is de verzekeringnemer bevoegd tot: 1. het aanwijzen van een begunstigde en de herroeping of wijziging van een niet-aanvaarde begunstiging; 7 2. de instelling, herroeping en wijziging van een bewind over een recht op uitkering. 8 Daarnaast kent de wet enkele bevoegdheden voor de verzekeringnemer die niet voor alle sommenverzekeringen gelden, maar uitsluitend voor de overeenkomst van levensverzekering, namelijk: 1. de bevoegdheid de verzekering te doen afkopen; 9 2. de bevoegdheid de verzekering premievrij te maken; de bevoegdheid de verzekering bij de verzekeraar te belenen. 11 Al deze bevoegdheden kunnen worden gezien als wilsrechten van de verzekeringnemer. Hij kan deze bevoegdheden naar eigen inzicht uitoefenen. In twee gevallen heeft hij echter de toestemming van een derde nodig. 12 Het kan zijn dat een aanwijzing als begunstigde door de betrokkene is aanvaard en daardoor onherroepelijk is geworden. Ook is mogelijk dat er een beperkt recht rust op de voor de verzekeringnemer uit de overeenkomst voortvloeiende rechten dan wel op het recht op de uitkering. In beide gevallen is de verzekeringnemer aangewezen op de toestemming van de begunstigde resp. beperkt gerechtigde, tenzij de uitoefening van zijn rechten niet leidt tot wijziging van de rechtspositie van de begunstigde resp. beperkt gerechtigde. 13 De bevoegdheid van de verzekeringnemer tot wijziging van de begunstiging eindigt wanneer het risico zich verwezenlijkt 14 en daardoor een verzekerde uitkering opeisbaar wordt. De wet vermeldt dit niet met zoveel woorden, dit vloeit echter voort uit de aard van de verzekeringsovereenkomst Overdracht van de rechten uit een overeenkomst van sommenverzekering De verzekeringnemer is bevoegd zijn rechten uit een sommenverzekering over te dragen, zij het dat die rechten slechts gezamenlijk kunnen worden overgedragen 16 of bezwaard. 17 Onder de rechten uit een sommenverzekering zijn volgens de parlementaire geschiedenis ook de zogeheten wilsrechten begrepen. 18 Omdat er tegen een afzonderlijke overdracht van een recht op een uitkering geen bezwaar bestaat is uitdrukkelijk bepaald dat dit recht afzonderlijk kan worden overgedragen. Dit geldt ook voor andere uit de verzekering voortvloeiende vorderingsrechten, zoals een vorderingsrecht ter zake van een afkoop of belening. 19 De overdracht van de gezamenlijke rechten uit een sommenverzekering of van afzonderlijk overdraagbare vorderingsrechten kan op grond van het algemene vermogensrecht contractueel worden uitgesloten of beperkt. 20 De levering geschiedt op dezelfde wijze als voor vorderingen op naam 21 is voorgeschreven, namelijk door middel van een daartoe bestemde akte, echter met dien verstande dat de mededeling, die in het algemene vermogensrecht vormvrij is, hier schriftelijk moet gebeuren. 22 Na overdracht van de rechten uit een sommenverzekering kan de verkrijger de daaruit voortvloeiende bevoegdheden uitoefenen. Hij - en niet de oorspronkelijke verzekeringnemer - kan de begunstiging wijzigen of herroepen en zichzelf of een derde als begunstigde aanwijzen De aanwijzing van de begunstigde De verzekeringnemer kan zichzelf of een derde als begunstigde aanwijzen en een aanwijzing als begunstigde herroepen of wijzigen. 23 De wetgever ziet deze aanwijzing als een beding ten behoeve 4 ESTATE PLANNER - september 2006

3 De aanwijzing van een begunstigde moet geschieden door middel van een schriftelijke mededeling aan de verzekeraar 24 Er bestaat geen overgangsrecht op dit punt. Gezien het feit dat het nieuwe recht onmiddellijke werking heeft (art. 68a Overgangswet Nieuw Burgerlijk Wetboek) moet worden aangenomen dat een aanwijzing in een vóór 1 januari 2006 opgemaakt testament niet geldig is. 25 Art. 7:967 lid 4 BW. 26 Art. 7:967 lid 5 BW. 27 Art. 7:967 lid 6 BW. Het is dus niet zo dat de erfgenamen van dat kind in zijn plaats treden. van een derde in de zin van art. 6:253 lid 1 BW. De aanwijzing van een begunstigde moet geschieden door middel van een schriftelijke mededeling aan de verzekeraar. Zij kan dus - anders dan onder het oude verzekeringsrecht - niet plaatsvinden door deze aanwijzing op te nemen in een testament. 24 Het testament is immers geen aan de verzekeraar gerichte schriftelijke mededeling. Of er in de praktijk veel behoefte bestaat aan de mogelijkheid om de aanwijzing van een begunstigde in een testament op te nemen betwijfel ik. Het zal voor de gemiddelde verzekeringnemer eenvoudiger zijn de begunstiging door middel van een schriftelijke mededeling te wijzigen dan door een gang naar de notaris. De inschakeling van de notaris heeft echter het voordeel dat deze de verzekeringnemer over meer aspecten van vermogensovergang bij overlijden kan voorlichten. De verzekeringnemer kan zijn erfgenamen 25 of de erfgenamen van de verzekerde als derde-begunstigde(n) aanwijzen, hij kan ook zijn nalatenschap 26 of die van de verzekerde aanwijzen. Het onderscheid tussen beide situaties ligt in het volgende. Heeft hij de erfgenamen aangewezen als derdebegunstigden dan is het irrelevant of zij de betreffende nalatenschap aanvaarden of verwerpen, zij behouden in beide gevallen hun recht op de uitkering. Heeft de verzekeringnemer de betreffende nalatenschap aangewezen, dan hebben alleen de erfgenamen, die de nalatenschap aanvaarden recht op de uitkering. Een bijzondere regeling heeft de wetgever getroffen voor het geval de verzekeringnemer als zodanig aangeduide kinderen als begunstigden heeft aangewezen. Bij overlijden van een kind treden dan zijn afstammelingen in zijn plaats. 27 De begunstigde kan door middel van zijn hoedanigheid, bijvoorbeeld echtgenoot of schuldeiser, worden aangeduid. De wet bepaalt in dit geval dat de aanwijzing wordt vermoed te zijn gedaan ten behoeve van hem die de hoedanigheid bezit op het moment dat de aanwijzing, anders dan door september ESTATE PLANNER 5

4 28 Art. 7:967 lid 2 BW. 29 Art. 4:52 BW. 30 Art. 7:967 lid 3 BW. 31 Asser-Clausing-Wansink, a.w., nr. 420, pleit er voor in dit geval de begunstiging in stand te laten als de ook met naam aangewezene niet meer de hoedanigheid bezit. Zij motiveren deze uitleg met het feit dat de verzekeringnemer voor deze aanvaarding toestemming heeft gegeven. 32 Art. 7:967 lid 8 BW. 33 Dit volgt uit de enigszins cryptische tekst van lid 8 van art. 7:967 BW. Blijkens de toelichting (wetsontwerp , nr. 8, p. 6) moet uit deze bepaling volgen dat de uitkering tot de nalatenschap van de overledene behoort en in een eventuele door zijn overlijden ontbonden huwelijksgemeenschap valt. 34 Art. 7:966 lid 1 aanhef en letter b BW. 35 Art. 7:974 BW. 36 Vgl. Perrick, Erfrechtelijke aspecten van de sommenverzekering, WPNR (2006) 6658, p Hij haalt een voorbeeld aan uit de parlementaire geschiedenis (19.529, nr. 3, p. 37) waarin geldig werd geacht de mededeling aan de verzekeraar dat de begunstigde iemand is, die de verzekeringnemer bij uiterste wil als begunstigde heeft aangewezen. Hij ontkent - naar mijn mening terecht - dat een aanwijzing als begunstigde een uiterste wilsbeschikking in de zin van art. 4:42 lid 1 BW is. 37 Gift wordt hier begrepen in de zin van art. 7:186 lid 2 BW, te weten iedere handeling die er toe strekt dat degene die de handeling verricht, een ander ten koste van eigen vermogen verrijkt. Het meest opvallende verschil tussen een schenking en een gift is dat een schenking altijd een overeenkomst is, een gift hoeft geen overeenkomst te zijn, vaak is het een eenzijdige rechtshandeling. 38 Art. 7:187 lid 1 BW. 39 Artt. 1:94 lid 1 en 134 BW. 40 Art. 7:188 lid 1 BW. aanvaarding, onherroepelijk wordt. 28 Deze bepaling geeft een oplossing in het geval dat de verzekeringnemer na echtscheiding hertrouwt en zijn echtgenoot als begunstigde heeft aangewezen. De persoon die de hoedanigheid van echtgenoot bezit op het moment van het onherroepelijk worden van de aanwijzing is dan de gerechtigde tot de uitkering. Is echter naast de hoedanigheid ook de naam van de begunstigde genoemd, dan is de met naam aangewezene begunstigde. Hier wijkt het verzekeringsrecht af van het erfrecht: wanneer tussen de erflater en zijn echtgenoot echtscheiding is uitgesproken vervalt een beschikking ten behoeve van de ex-echtgenoot, tenzij uit de uiterste wil het tegendeel is af te leiden. 29 In het geval de aanwijzing onherroepelijk is geworden door aanvaarding wordt het hiervoor besproken vermoeden terzijde geschoven. De aangewezene is alleen dan begunstigde indien hij die kwaliteit ook bezit op het moment waarop de uitkering opeisbaar wordt. 30 Geen regeling treft de wet als in dit geval de aangewezene zowel in hoedanigheid als met naam is aangeduid. 31 De verzekeringnemer kan zichzelf als begunstigde aanwijzen. In dat geval heeft hij een - voorwaardelijk - recht op de uitkering. 32 Bij het overlijden van de verzekeringnemer behoort dit recht tot zijn nalatenschap en eventueel tot de door zijn overlijden ontbonden huwelijksgemeenschap. 33 Hetzelfde geldt in het geval dat niemand als begunstigde is aangewezen, de zogenoemde blanco polis, en ook in het geval dat geen van de aangewezenen de begunstiging aanvaardt Bewind over het recht op uitkering; de uitsluitingsclausule De verzekeringnemer kan het recht op de uitkering onder bewind stellen; 34 daarvoor is - dwingendrechtelijk 35 - vereist een schriftelijke mededeling van de verzekeringnemer aan de verzekeraar. Volgens de letterlijke wettekst is de instelling van een bewind over een uitkering bij uiterste wilsbeschikking niet mogelijk. 36 De stelling dat instelling van een bewind niet bij uiterste wilsbeschikking mogelijk is, leidt naar mijn mening echter uitzondering in het geval de uitkering tot de nalatenschap van de verzekeringnemer behoort. Dit doet zich in drie gevallen voor: 1. geen van de aangewezenen aanvaardt de begunstiging; 2. er is geen begunstigde aangewezen (blanco polis); 3. de verzekeringnemer is als begunstigde aangewezen. In al die gevallen wordt de uitkering krachtens erfrecht verkregen en is instelling van een testamentair bewind wel mogelijk. In art. 7:188 lid 1 BW is bepaald dat aanwijzing van een begunstigde bij een sommenverzekering als een gift wordt aangemerkt, behalve in het geval dat de aanwijzing geschiedt ter nakoming van een verbintenis anders dan uit een schenking. Wat opvalt is dat bij een sommenverzekering een bewind ook mogelijk is wanneer er geen sprake is van een gift. Bij schenking is de mogelijkheid om een bewind in te stellen beperkter. Alleen in de gevallen dat sprake is van een schenking in de zin van art. 7:175 lid 1 BW is een bewind mogelijk. Is de begiftigde bij een gift 37 gehouden een tegenprestatie te voldoen (het negotium mixtum cum donatione) dan is instelling van een bewind niet mogelijk. 38 Waarom dit uitgangspunt bij de levensverzekering is verlaten, is in de parlementaire geschiedenis niet toegelicht. Op zijn minst zou voor de mogelijkheid tot instelling van een bewind de eis moeten worden gesteld dat de aanwijzing een gift vormt. Het feit dat een recht op uitkering onder bewind kan worden gesteld doet de vraag rijzen of ook een privé- of uitsluitingsclausule 39 aan het recht op de uitkering kan worden verbonden. Naar mijn mening moet deze vraag bevestigend worden beantwoord als de uitkering in de nalatenschap valt omdat sprake is van hetzij een blanco polis, hetzij de verzekeringnemer zichzelf heeft aangewezen als begunstigde, hetzij alle aangewezenen de begunstiging niet aanvaarden. De vraag moet ontkennend worden beantwoord voorzover een derde als begunstigde is aangewezen, ook als de aanwijzing als een gift heeft te gelden. 40 Door de aanvaarding van de aanwijzing verkrijgt de begunstigde een zelfstandig recht op de uitkering; deze uitkering is niet afkomstig uit het vermogen van de verzekeringnemer maar uit dat van de verzekeringnemer. 6 ESTATE PLANNER - september 2006

5 In de praktijk komt het weinig voor dat een begunstiging wordt aanvaard vóórdat het risico zich heeft verwezenlijkt 41 Art. 7:967 lid 1 BW. Van deze regel kunnen partijen afwijken. 42 De reden van het onderscheid in terminologie in lid 1 van art. 7:967 BW, waar is bepaald dat bij vooroverlijden de begunstiging vervalt, en lid 7, waar is bepaald dat de uitkering niet aan de begunstigde ten deel valt, is niet duidelijk. Ik neem aan dat door de wetgever geen verschil in rechtsgevolg is beoogd. 43 Art. 7:969 lid 1, 3e volzin, BW; art. 7:974 BW bepaalt dat van dit vormvoorschrift niet kan worden afgeweken. 44 Het bepaalde in de leden 3 en 4 van art. 6:253 BW is hier niet van toepassing, art. 7:969 lid 1, 2e volzin, BW. 45 Art. 7:969 lid 1, 2e volzin, BW. 46 Art. 7:972 BW. 47 Wetsvoorstel , nr. 8, p Dat is het geval wanneer een aanwijzing als begunstigde ontbreekt, wanneer de verzekeringnemer zichzelf als begunstigde heeft aangewezen en wanneer alle aangewezenen de begunstiging niet aanvaarden. 49 Zie art. 4:120 lid 1 BW. 50 Bedoeld zijn hier de rechten opgenomen in afd. 2 van titel 3 van boek 4, bijvoorbeeld het verzorgingsvruchtgebruik van de langstlevende als bedoeld in de art. 4:29 en 30 BW en de sommen ineens in de artt. 4:35 en 36 BW. 3. De positie van de derde-begunstigde 3.1. De aanwijzing als begunstigde In het algemeen heeft een aanwijzing als begunstigde geen definitief karakter; de verzekeringnemer kan de aanwijzing te allen tijde herroepen. Een aanwijzing vervalt wanneer de begunstigde overlijdt vóórdat hij de aanwijzing heeft aanvaard, of vóórdat een uitkering waarop de aanwijzing betrekking heeft, opeisbaar is geworden. 41 Overlijden verzekerde en begunstigde gelijktijdig dan bepaalt de wet dat de uitkering niet aan die begunstigde ten deel valt. 42 Tot slot bepaalt art. 7:973 BW dat iemand die onherroepelijk is veroordeeld ter zake dat hij de verwezenlijking van het risico opzettelijk heeft teweeg heeft gebracht of daaraan opzettelijk heeft meegewerkt, geen rechten aan de overeenkomst van verzekering kan ontlenen. Dit betekent dat hij de aanwijzing als begunstigde niet kan aanvaarden Aanvaarding van de aanwijzing als begunstigde Zolang het verzekerde risico zich niet heeft verwezenlijkt kan een derde de begunstiging slechts aanvaarden door middel van een aan de verzekeraar gerichte schriftelijke 43 verklaring; een stilzwijgende aanvaarding is niet mogelijk. 44 In de praktijk komt het weinig voor dat een begunstiging wordt aanvaard vóórdat het risico zich heeft verwezenlijkt. Na verwezenlijking van het risico wordt de aanwijzing van een derde als begunstigde onherroepelijk. Als de begunstigde nog niet eerder heeft aanvaard dient hij zich nu uit te laten over de aanvaarding. Deze aanvaarding geschiedt door een tot de verzekeraar gerichte verklaring; deze regel is dwingend voorgeschreven. De verklaring kan, anders dan de aanvaarding van de begunstiging bij een lopende verzekering, vormvrij geschieden Rechtspositie van de begunstigde na aanvaarding Na aanvaarding van de begunstiging en vóór de verwezenlijking van het risico (een zogenoemde lopende verzekering) heeft de begunstigde een voorwaardelijk recht op de uitkering, voorwaardelijk omdat het risico zich (nog) niet heeft verwezenlijkt. Indien het risico zich nooit verwezenlijkt krijgt de begunstigde nimmer een recht op een uitkering. Wel heeft de begunstigde bepaalde rechten bij een lopende verzekering. Immers, de verzekeringnemer heeft diens toestemming nodig indien hij zijn uit de verzekering voortvloeiende rechten wil uitoefenen. 46 Heeft het risico zich verwezenlijkt en heeft de begunstigde de aanwijzing aanvaard dan verkrijgt hij op grond van de verzekeringsovereenkomst een eigen recht op de uitkering. Deze uitkering komt uit het vermogen van de verzekeraar en niet uit dat van de verzekeringnemer. De uitkering behoort daarom ook niet tot de nalatenschap van de verzekeringnemer of tot een door zijn overlijden ontbonden huwelijksgemeenschap. 47 In dit kader maakt het niet uit of de begunstiging vóór of na het overlijden van de verzekeringnemer is aanvaard De begunstiging als quasi-legaat Ook als de begunstigde door aanvaarding van de aanwijzing recht heeft gekregen op de uitkering is hij er nog niet helemaal zeker van dat hem de uitkering zonder meer ten deel valt. Omdat de uitkering slechts in een beperkt aantal gevallen in de nalatenschap valt 48 heeft de wetgever gemeend een regeling te moeten treffen voor die gevallen waarin de uitkering niet in de nalatenschap valt maar zij materieel wèl is te vergelijken met een verkrijging krachtens erfrecht. Deze regeling is in art. 4:126 BW opgenomen en wordt ook wel aangeduid met de quasi-legaten-regeling. Haar strekking is de rangorde tussen de diverse schuldeisers van de nalatenschap te bewaken. De (toekomstige) erflater heeft in sommige gevallen de keuze tussen een rechtshandeling onder de levenden met werking bij dode of een legaat. Voor de crediteur van de rechtshandeling onder de levenden geldt dat hij een schuldeiser is van de erflater en daarom een hogere rang heeft dan de schuldeiser uit hoofde van een legaat. 49 Deze laatste staat wat rang betreft achter bij de schuldeisers van de erflater en bij de schuldeiser uit hoofde van een ander wettelijk recht 50 of uit hoofde van de legitieme. Onder andere wordt als quasi-legaat bestempeld de begunstiging bij een sommenverzekering, voorzover de uitkering die door het overlijden van de verzekeringnemer verschuldigd wordt, als een gift september ESTATE PLANNER 7

6 Bijzonder is dat inkorting of vermindering achterwege blijft als dit, alle omstandigheden in aanmerking genomen, onredelijk is 51 Dit strookt niet met de door de minister verwoorde grondgedachte van het systeem dat natuurlijke verbintenissen waaraan eerst wordt voldaan bij overlijden, voor het erfrecht dezelfde behandeling krijgen als een legaat. Zie Asser-Perrick 6B, Erfrecht en schenking, Deventer: W.E.J. Tjeenk Willink, 2005, nr Art. 4:126 lid 1, 2e en 3e volzin, BW. 53 Art. 4:127 BW. 54 Art. 4:127, 1e resp. 2e volzin, en art. 216 BW. 55 Deze redelijkheidstoets wordt alleen aangelegd bij de sommenverzekering, niet bij de andere quasi-legaten. 56 Art. 4:127, 3e volzin, BW. Deze termijn geldt niet voor de andere quasi-legaten. 57 De schuld aan zoon Z wordt buiten beschouwing gelaten, art. 4:65, 2e volzin, BW. 58 Omdat de schuld wegens uitkering van de verzekering geen schuld van de nalatenschap is (maar van de verzekeraar) moet de uitkering bij de nalatenschap worden geteld; de techniek verschilt hier van die welke wordt toegepast bij de andere quasilegaten, nl. het negeren van die schulden (art. 4:65, 2e volzin, BW). 59 Buiten beschouwing wordt gelaten de mogelijkheid dat de partner een levensgezel is in de zin van art. 4:82, 2e volzin, BW en de testateur gebruik heeft gemaakt van de mogelijkheid de opeisbaarheid van de legitieme uit te stellen. geldt. Art. 7:188 lid 1 BW bepaalt dat de aanwijzing van een begunstigde bij een sommenverzekering, als zij is of kan worden aanvaard, als een gift geldt, tenzij die aanwijzing geschiedt ter nakoming van een verbintenis anders dan uit schenking. Indien de aanwijzing bij overlijden onherroepelijk wordt en is geschied ter nakoming van een natuurlijke verbintenis is geen sprake van een gift en dus evenmin van een quasi-legaat. Deze bepaling laat de mogelijkheid open een natuurlijke verbintenis bij overlijden dezelfde rang te geven als een civiele verbintenis. 51 Het gevolg van het feit dat de aanwijzing als een quasi-legaat wordt beschouwd, is dat de verkrijging van de derde-begunstigde ten behoeve van de schuldeisers en de legitimarissen kan worden verminderd als de nalatenschap ontoereikend is om hun vorderingen daaruit te voldoen. Deze inkorting of vermindering vindt pas plaats nadat alle andere makingen zijn ingekort of verminderd. Betreft het echter een herroepelijke gift dan wordt de als gift beschouwde aanwijzing naar evenredigheid met de andere makingen ingekort. 52 De derde-begunstigde is dan verplicht tot vergoeding van de waarde van het ingekorte of in mindering komende gedeelte. 53 Deze waarde moet de begunstigde uitkeren aan de erfgenamen, de langstlevende echtgenoot of de vereffenaar van de nalatenschap. 54 Bijzonder is dat inkorting of vermindering achterwege blijft als dit, alle omstandigheden in aanmerking genomen, onredelijk is. 55 In dit kader kan men denken aan verzekeringsuitkeringen die het karakter van verzorging hebben. Bijzonder is ook dat voor inkorting en vermindering een termijn in de wet is opgenomen, namelijk drie jaar nadat de begunstigde de uitkering heeft ontvangen. 56 Voorbeeld X laat bezittingen na ter waarde van 50. Hij heeft één schuld ter grootte van 50 aan zijn zoon Z wegens een schenking terzake des doods. Daarnaast heeft hij een sommenverzekering gesloten die bij overlijden 130 uitkeert. Zijn partner Y is de begunstigde. Bij testament heeft hij Y tot enig erfgenaam benoemd. Hij laat een zoon en twee dochters achter. De legitimaire massa wordt als volgt berekend. Bezittingen 50 Schulden 57 0 Verzekeringsuitkering Legitimaire massa 180 De legitieme portie bedraagt voor ieder kind de helft van éénderde van 180 ofwel 30. De zoon heeft geen legitimair tekort, de schenking van 50 wordt toegerekend. De beide dochters hebben samen een legitimair tekort van 60. De nalatenschap bedraagt 50, er resteert dus een tekort van 10. Daarvoor worden de schenking terzake des doods (50) en de verzekeringsuitkering (100) naar evenredigheid ingekort. Bij de zoon wordt éénderde van 10 ingekort, bij de partner tweederde van dat bedrag. 59 Zou de schenking aan zoon Z onder de levenden zijn gedaan en dus geen schenking terzake des doods zijn, dan leidt dit niet tot een verandering van de omvang van de legitimaire massa, maar wel tot een verandering in de persoon wiens verkrijging wordt ingekort. De nalatenschap is in die situatie nihil. Bezittingen 0 Schulden 0 Verzekeringsuitkering 130 Schenking onder de levenden 50 Legitimaire massa 180 Het tekort van de beide dochters samen bedraagt 60. Eerst wordt de verzekeringsuitkering ingekort, dit is namelijk een quasi-legaat. De uitkering bedraagt 130, ingekort wordt voor een bedrag van 60, zodat voor de begunstigde resteert 70. De gift aan de zoon blijft buiten schot. Naast inkorting en vermindering kan de begunstigde ook te maken krijgen met een onterfde echtgenoot die aanspraak maakt op een vruchtgebruik op een uitkering uit hoofde van een sommenverzekering omdat zulks nodig is voor zijn verzorging. Art. 4:128 BW stelt een verkrijging krachtens een quasilegaat gelijk met een echt legaat. Op een quasilegaat kan de langstlevende een vruchtgebruik 8 ESTATE PLANNER - september 2006

7 60 Art. 4:30 lid 5 BW. laten vestigen, zij het nadat alle andere makingen zijn bezwaard met een vruchtgebruik. 60 Ook hier is plaats voor de toepassing van het redelijkheidscriterium. 4. Slot Tussen de levensverzekering en het erfrecht bestaan diverse parallellen. In de eerste plaats kan gedacht worden aan de herroepelijkheid. Zowel de aanwijzing van een begunstigde als een uiterste wilsbeschikking is herroepelijk. Verder kan men denken aan de plaatsvervulling die in het sommenverzekeringsrecht is opgenomen (art. 7:967 lid 6 BW) als de kinderen als zodanig zijn aangewezen als begunstigde. Plaatsvervulling komt ook voor in het versterf-erfrecht (art. 4:12 BW) en wordt vaak in het testamentaire erfrecht van overeenkomstige toepassing verklaard. Het sommenverzekeringsrecht kent in art. 7:967 lid 7 BW een commoriëntenregeling die lijkt op de voor het erfrecht in art. 4:2 lid 1 BW opgenomen regeling. software, rekentools en databanken eerste hulp bij laatste wil september ESTATE PLANNER 9