Levensverzekering en faillissement 7 februari 2014

Transcriptie

1 Levensverzekering en faillissement 7 februari 2014 Prof. dr. W.M.A Kalkman Hoofd Legal, Litigation & Compliance Nationale-Nederlanden/ Hoogleraar verzekeringsrecht Universiteit van Amsterdam

2 Agenda Historie van de discussie De rechten van de verzekeringnemer De rechten van de begunstigde Uitwinning van een levensverzekering in verband met: Faillissement Schuldsanering Vereffening van een nalatenschap 2

3 1888 De start van de discussie HR 29 juni 1888 (weduwe Pondman); HR 5 december 1902, W (weduwe Roodzant) ; HR 22 januari 1904, W (weduwe Veldman) verzekeringnemer sluit op eigen leven een verzekering met zijn echtgenoot als begunstigde. Tijdens faillissement overlijdt de verzekerde. De curator heeft de begunstiging niet gewijzigd. De begunstigde echtgenoot verkrijgt de uitkering krachtens eigen recht. Schuldeisers kunnen niet aan die uitkering komen. HR 5 december 1913, W. 9610; NJ 1914 p (weduwe Fortmann); HR 15 december 2006, ECLI:NL:HR:2006:AZ2225, PJ 2007/35 m.nt. W.M.A. Kalkman de bevoegdheid tot wijziging van de begunstiging valt in de boedel; curator kan zichzelf aanwijzen als begunstigde 3

4 Het wetgevingstraject 1986: Het wetsvoorstel inzake het nieuw verzekeringsrecht (19 529) ingediend bij de Tweede Kamer. Veel kritiek op uitwinningsregeling 1998: In de faillissementswet en in het Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering wordt de uitwinning van een levensverzekering door de curator (faillissement) en de beslaglegger (conservatoir en executoriaal derdenbeslag geregeld 2004: In het nieuwe erfrecht in boek 4 BW wordt de uitwinning van een levensverzekering door de vereffenaar van een nalatenschap geregeld 2006: Nieuw verzekeringsrecht treedt in werking. Gevolgen overlijden tijdens faillissement in faillissementswet geregeld. 4

5 De rechten van de verzekeringnemer aanwijzen en wijzigen van een begunstigde (7:966 BW) recht om bewind op de uitkering in te stellen (7:966 BW) afkoop (7:978 lid 1 BW) premievrij maken (7:978 lid 2 BW) belenen (7:979 BW) geïnformeerd worden bij premie-achterstand (7:980 BW) 5

6 De rechtspositie van de begunstigde aanwijzen van de verzekeringnemer als begunstigde (A-B-A) aanwijzen van een derde als begunstigde (A-A-B) 6

7 Verzekeringnemer is begunstigde (A B A) Verzekeringnemer heeft de uitkering voor zichzelf bedongen. Hij heeft in dit geval een voorwaardelijk recht op uitkering. Zie Rechtbank Dordrecht, 12 mei 2010, ECLI:NL:RBDOR: 2010:BM5156 Hij kan de uitkering niet buiten zijn vermogen om verkrijgen. Ook voorwaardelijk recht bij een blanco begunstiging (art. 7:967 lid 8 BW) (Van een blanco begunstiging is sprake indien alle als begunstigde aangewezenen ontbreken, overleden zijn of weigeren de uitkering te aanvaarden). Het voorwaardelijk recht op de uitkering maakt deel uit van het vermogen van de verzekeringnemer, van zijn nalatenschap alsmede van een eventueel aanwezige door zijn overlijden ontbonden huwelijksgemeenschap. (art. 7:967 lid 8 BW) 7

8 Derde is begunstigde (A A B) De aanwijzing van een derde als begunstigde geldt als een derdenbeding (art. 6:253 BW). Wanneer de verzekeringnemer een derde als begunstigde heeft aangewezen, heeft de verzekeringnemer geen recht op de verzekerde uitkering. Dit wordt de leer van het zelfstandig recht genoemd. Vaste jurisprudentie van de Hoge Raad HR 29 juni 1888, W HR 27 maart 1953, NJ 1953, 575 m.nt. PhNAH HR 6 juni 1990, BNB 1990/209 m.nt. Van Dijck Hof Arnhem, 9 juli 1996, PJ 1996, 72 m.nt. Kalkman Rechtbank Utrecht 23 december 2009, ECLI:NL:RBUTR: 2009:BK7569, PJ 2010/194 m.nt. W.M.A. Kalkman 8

9 Derde is begunstigde (A A B) Leer van het zelfstandig recht: de derde begunstigde heeft een zelfstandig recht op uitkering uit de levensverzekering, dat rechtstreeks voortvloeit uit de verzekeringsovereenkomst. De verzekeringsuitkering komt uit het vermogen van de verzekeraar en niet uit het vermogen van de verzekernemer. De derde begunstigde heeft recht op de uitkering, zelfs al doet hij afstand van de huwelijksgemeenschap of verwerpt hij de nalatenschap (behoudens andersluidende wettelijke regeling). 9

10 Wettelijke bepalingen kunnen leer van het zelfstandig recht doorbreken Voorbeelden: Faillissement (art. 22a lid 4 Fw) Schuldsanering (art. 295 lid 6 jo. 22a lid 4 Fw) Vereffening van de nalatenschap Uitwinning rechten van de verzekeringnemer (art. 4:215 lid 5 BW jo. 22a lid 4 Fw) Uitwinning rechten van de begunstigde (art. 4:216 BW jo. Art. 4:128 BW) 10

11 (On)herroepelijke begunstiging Herroepelijke begunstiging Derde-begunstigde heeft slechts een kans heeft op de uitkering van de levensverzekering. Wordt tijdens de looptijd van de verzekering de begunstiging door de begunstigde aanvaard, dan krijgt de begunstigde een voorwaardelijk recht op de uitkering. Wanneer wordt de begunstiging onherroepelijk? Indien de derde de aanwijzing heeft aanvaard; Indien het risico is geëindigd door het overlijden van de verzekerde; Indien een uitkering opeisbaar wordt; Indien dit uit de overeenkomst voortvloeit (art. 7:968 BW). 11

12 Aanvaarding van de begunstiging Onherroepelijkheid van de begunstiging schept nog geen recht op de uitkering. De derde-begunstigde krijgt (voorwaardelijk) recht op de uitkering door aanvaarding van zijn aanwijzing (art. 7:969 lid 1 BW). Twee momenten van aanvaarding: Tijdens de looptijd van de verzekering met toestemming van de verzekeringnemer. De aanvaarding en toestemming van de verzekeringnemer moeten schriftelijk aan de verzekeraar kenbaar worden gemaakt (art 7:969 lid 1 BW) Na onherroepelijk worden van de begunstiging in de gevallen als bedoeld in art. 7:968 onderdeel b, c of d BW. De begunstigde kan zonder toestemming van de verzekeringnemer zijn aanwijzing aanvaarden. 12

13 Vereisten voor het verkrijgen van de uitkering De begunstigde moet in leven zijn ten tijde van het: Aanvaarden van de aanwijzing en Opeisbaar worden van de uitkering (art. 7:967 lid 1 BW) Tenzij van een andere bedoeling blijkt (bijvoorbeeld uit de verzekeringsvoorwaarden anders voortvloeit) Doel van deze bepaling: voorkomen dat de begunstiging vererft, ook als deze reeds door aanvaarding tijdens het leven van de begunstigde onherroepelijk was geworden. 13

14 Uitwinningsregeling Faillissement (art. 22a Fw) Schuldsanering (art. 295 lid 6 jo. 22a Fw) Vereffening van de nalatenschap Uitwinning rechten van de verzekeringnemer (art. 4:215 lid 5 BW jo. 22a lid 4 Fw) Uitwinning rechten van de begunstigde (art. 4:216 BW jo. Art. 4:128 BW) 14

15 Faillissement/schuldsanering curator heeft niet meer rechten dan verzekeringnemer Hoofdregel: curator/bewindvoerder heeft dezelfde rechten als een verzekeringnemer. Art. 22a* Fw beoogt de bevoegdheden van curator en bewindvoerder te beperken indien het gaat om levensverzekeringen met een verzorgingskarakter Zie Hof Arnhem 16 oktober 2012 (Van Gent q.q./nationale- Nederlanden), ECLI:NL:GHARN:2012:BY0621, PJ 2013/72, JOR 2013/82 m.nt A.J. Verdaas * Voor schuldsanering geldt art. 22a Fw krachtens art. 295 lid 6 Fw. Deze laatste bepaling is in werking getreden op 1 januari

16 Faillissement/schuldsanering curator heeft niet meer rechten dan verzekeringnemer Is begunstiging aanvaard vóór faillissement of schuldsanering dan in beginsel geen uitwinningsmogelijkheden, tenzij sprake is van paulianeus handelen (art Fw). Voorbeelden: Begunstigingswijziging in het licht van faillissement en voorzienbare uitkering. Moet gaan om onverplichte rechtshandeling waarvan verzekeringnemer wist of behoorde te weten dat die zou leiden tot benadeling van schuldeisers Binnen 1 jaar voor faillietverklaring wetenschap verzekeringnemer wordt vermoed bij handeling om niet. Onwetende begunstigde wordt beschermd indien hij uitkering niet meer heeft. Binnen 1 jaar voor faillietverklaring wetenschap echtgenoot wordt vermoed. Echtgenoot en familieleden worden in het algemeen niet beschermd. 16

17 Faillissement / schuldsanering Contractuele beperking of uitsluiting afkooprecht Contractuele beperking of uitsluiting van het afkooprecht kan niet worden tegengeworpen aan schuldeisers, de curator (faillissement), bewindvoerder (schuldsanering) en vereffenaar (nalatenschap (art. 7:986 lid 4 eerste volzin BW). 17

18 Faillissement / schuldsanering Contractuele beperking of uitsluiting afkooprecht Dit is alleen anders bij een verzekering die recht geeft op periodieke uitkeringen of verstrekkingen, voor zover de ter zake voldane premies, mede op de grond dat de verzekering bepaalt dat zij niet kan worden afgekocht, voor de heffing van de inkomstenbelasting in aanmerking konden worden genomen voor de bepaling van het belastbaar inkomen uit werk en woning (art. 7:986 lid 4 BW). Het gaat hierbij om: Gerichte lijfrenteverzekeringen (art. 1.7 e.v. Wet IB 2001); Brede herwaardering lijfrenten (art. T invoeringswet Wet IB 2001). 18

19 Faillissement/schuldsanering Contractuele beperking of uitsluiting afkooprecht Niet van toepassing op: Vóór 1992 gesloten lijfrenteverzekeringen (art. 75 Wet IB 1964) Gouden handdruk stamrechten (art. 11 lid 1 onderdeel g van de Wet op de loonbelasting 1964) Rechtspraak is verdeeld: Zie Hof Arnhem 16 oktober 2012 (Van Gent q.q./nationale- Nederlanden), ECLI:NL:GHARN:2012:BY0621, PJ 2013/72, JOR 2013/82 m.nt. A.J. Verdaas: afkoop gerichte lijfrente in strijd met art. 7:986 lid 4 BW (hoger beroep van Rb. Almelo 25 januari 2012, ECLI:NL:RBALM:2012:BV2914 Zie ook Rb. Almelo 5 juli 2010, ECLI:NL:RBALM:2010:BN0559, PJ 2011/13 m.nt. Kalkman); Zie Rb. Den Bosch 1 februari 2013, ECLI:NL:RBOBR:2013:BZ0566, PJ 2013/109: afkoop gerichte lijfrenteverzekering niet in strijd met art. 7:986 lid 4 BW omdat fiscaal afkoopverbod geen absoluut afkoopverbod inhoudt, maar beoogt sancties te verbinden aan afkoop. 19

20 Faillissement/schuldsanering curator heeft recht op afkoop en begunstigingswijziging Rechten curator/bewindvoerder: Recht op afkoop, tenzij verzekeringnemer of begunstigde hierdoor onredelijk worden benadeeld (art. 22a lid 1 onder a Fw); Recht om de begunstiging te wijzigen ten behoeve van de boedel, tenzij verzekeringnemer of begunstigde hierdoor onredelijk worden benadeeld (art. 22a lid 1 onder b Fw); Curator mag verzekering niet belenen (art. 22a lid 1 onder c Fw). 20

21 Faillissement/schuldsanering Recht op afkoop en begunstigingswijziging Mag slechts worden uitgeoefend met toestemming R-C Zie Rb. Almelo 25 januari 2012, ECLI:NL:RBALM:2012:BV2914 Toestemming R-C creëert geen bevoegdheid die strijd oplevert met de polisvoorwaarden (bijv. afkoopverbod) Zie Hof Arnhem 16 oktober 2012 (Van Gent q.q./nationale- Nederlanden), ECLI:NL:GHARN:2012:BY0621, PJ 2013/72, JOR 2013/82 m.nt. A.J. Verdaas Toetsing van onredelijke benadeling vindt plaats door rechter-commissaris Rb. Arnhem 6 december 2007, ECLI:NL:RBARN:2007:BC1186, PJ 2011/11 Rb. Almelo 5 juli 2010, ECLI:NL:RBALM:2010:BN0559, PJ 2011/13 21

22 Faillissement/schuldsanering Recht op afkoop en begunstigingswijziging Onredelijkheidstoets wordt niet beïnvloed door (verkeerde) keuzen die betrokkene in het verleden heeft gemaakt bij het aanwenden van zijn vermogen Zie Rb. Haarlem 29 april 2011, ECLI:NL:RBHAA: 2011:BQ4139, PJ 2011/114 Bij de vraag of sprake is van onredelijke benadeling staat primair het belang van de begunstigde voorop. Art. 67 lid 1 Fw: tegen beschikking van R-C binnen 5 dagen hoger beroep bij rechtbank mogelijk 22

23 Faillissement / schuldsanering Voorbeelden onredelijke benadeling Levensverzekering met verzorgingskarakter ook aan een verzekering die niet tot een lijfrente moet leiden kan een verzorgingskarakter ten grondslag kan liggen (Kamerstukken I 1997/98, en , nr. 297, p. 4) Levensverzekering is de enige oudedag- of nabestaandenvoorziening Verzekeringnemer/verzekerde kan gezien zijn gezondheidstoestand geen nieuwe verzekering meer op zijn leven afsluiten 23

24 Faillissement / schuldsanering Voorbeelden onredelijke benadeling Afkoop leidt tot fiscale claim Verzekering is premievrij gesteld i.v.m. arbeidsongeschiktheid Verzekerde heeft een zeer slechte gezondheidstoestand en zijn levenskansen zijn klein; te verwachten valt dat de uitkering op korte termijn opeisbaar wordt 24

25 Faillissement / schuldsanering Voorbeelden jurisprudentie onredelijke benadeling Gerechtshof Amsterdam 17 maart 2006, ECLI:NL:GHAMS:2006:AX6768, PJ 2006/36 m.nt. Kalkman PJ 2006/52 Uitwinning lijfrenteverzekering leidt tot onredelijke benadeling. Totaal aan uitkering gaan de naar maatschappelijke opvattingen normale kosten van levensonderhoud niet te boven. Rechtbank Arnhem 6 december 2007, ECLI:NL:RBARN: 2007:BC1186, PJ 2011/11 m.nt. Kalkman onder PJ 2011/13 Afkoop kapitaalverzekeringen die oorspronkelijk waren verbonden aan de hypotheek niet onredelijk bezwarend. 25

26 Faillissement / schuldsanering Voorbeelden jurisprudentie onredelijke benadeling De bestemming van de verzekeringen ten tijde van het sluiten is doorslaggevend. Het doet in beginsel niet ter zake welke bestemming er door de verzekeringnemer ten tijde van het faillissement aan gegeven wordt. Commentaar: In principe juist, tenzij de verzekering na het sluiten zodanig is gewijzigd of de persoonlijke omstandigheden van de verzekeringnemer zodanig zijn veranderd dat een verzekering het karakter van een oudedags- of nabestaandenvoorziening heeft gekregen. Rechtbank Haarlem 29 april 2011, ECLI:NL:RBHAA:2011:BQ4139, PJ 20114/114: afkoop beleggingsverzekeringen onredelijk. Verzekeringen zijn gesloten als pensioenvoorziening en hebben een verzorgingskarakter. Totaal aan uitkering gaan de naar maatschappelijke opvattingen normale kosten van levensonderhoud niet te boven. 26

27 Faillissement / schuldsanering Voorbeelden jurisprudentie onredelijke benadeling Rb. Oost-Brabant 1 februari 2013, ECLI:NL:RBOBR:2013:BZ0566, PJ 2013/109 afkoop gerichte lijfrenteverzekering leidt tot onredelijke benadeling. 27

28 Faillissement en schuldsanering Faillissement Curator wil begunstiging wijzigen; doet verzoek bij Rechter Commissaris Toestemming van Rechter Commissaris Curator doet verzoek tot begunstigingswijziging 28

29 Faillissement / schuldsanering Overdracht van de verzekering Slechts met schriftelijke toestemming van de verzekeringnemer mag curator/bewindvoorder de rechten uit de verzekering overdragen (art. 22a lid 2 Fw) Geen onredelijkheidstoets omdat verzekeringnemer akkoord moet gaan met overdracht Zie Hof Amsterdam 17 maart 2006, ECLI:NL:GHAMS: 2006:AX6768, PJ 2006/36 m.nt. Kalkman PJ 2006/52 waarin ten onrechte overdracht van rechten als uitwinningsmogelijkheid wordt genoemd. 29

30 Faillissement / schuldsanering Onherroepelijkheid van de begunstiging Onherroepelijkheid begunstiging na faillissementsverklaring / toepassing schuldsanering, kan niet aan boedel worden tegengeworpen (art. 22a lid 4 Fw) Curator/bewindvoerder kan begunstiging binnen redelijke termijn wijzigen Verzekeraar dient uitkering onder zich te houden, totdat is beslist over begunstigingswijziging 30

31 Bevrijdende betaling door verzekeraar Verzekeraar onbekend met faillissement verzekeringnemer ten tijde van het opeisbaar worden van de uitkering en uitbetaling aan de begunstigde die heeft aanvaard (art. 22a lid 5 Fw) Kan ook spelen indien de echtgenoot van een in gemeenschap van goederen gehuwde failliete verzekeringnemer een verzekering heeft gesloten. Curator/bewindvoerder heeft wel verhaal op begunstigde (Kamerstukken II 2001/02, , nr. 8, p. 7). 31

32 Begunstigingswijziging en einde van het faillissement Indien begunstiging is gewijzigd, vervalt deze door het einde van het faillissement/de schuldsaneringsregeling 32

33 Vereffening van een nalatenschap en uitwinning van een levensverzekering Bij vereffening van een nalatenschap kan de vereffenaar geconfronteerd worden met: een levensverzekering ten name van de erflater die door diens overlijden niet tot uitkering is gekomen; een begunstiging bij levensverzekering die aangemerkt moet worden als een fictief legaat. 33

34 Vereffening van de nalatenschap Artikel 4:215 lid 5 BW Verzekeringen ten name van de erflater die niet door diens overlijden tot uitkering zijn gekomen Artikel 22a Fw van overeenkomstige toepassing Curator = vereffenaar, rechter - commissaris = kantonrechter, verzekeringnemer = erfgenamen dan wel echtgenoot van de erflater 34

35 Vereffening van een nalatenschap en uitwinning van een levensverzekering Levensverzekering ten name van de erflater die door diens overlijden tot uitkering is gekomen Een door de rechter benoemde vereffenaar kan de uitkering van de begunstigde terugvorderen, binnen drie jaar nadat de uitkering opeisbaar is geworden (art. 4:216 jo. 4:128 BW). Moet gaan om een begunstiging die kan worden aangemerkt als een fictief legaat De begunstiging bij levensverzekering voor zover de uitkering die door het overlijden van de verzekeringnemer/verzekerde als gift geldt, voor de toepassing van hetgeen in boek 4 BW is bepaald betreffende inkorting en vermindering, aangemerkt wordt als fictief legaat (art. 4:126 lid 2 onder b BW). 35

36 Wanneer is er sprake van een gift? Als de erflater/verzekeringnemer een derde heeft aangewezen als begunstigde en deze persoon geen natuurlijke verbintenis heeft jegens de erflater/verzekeringnemer Natuurlijke verbintenis: acht slaan op de omstandigheden van het geval, waaronder de wederzijdse welstand en behoefte van partijen. (HR 15 september 1995, nr , NJ 1996, 616; HR 1 oktober 2004, ECLI:NL:HR:2004:AO9558, NJ 2005, 1 m.nt WMK); Bepalend is het moment van verrichten van de prestatie; niet van belang is hoe partijen er later financieel blijken voor te staan (HR 17 oktober 1997, nr , NJ 1998, 692). Zie Hof Amsterdam 27 september 2011, ECLI:NL:GHAMS: 2011:BT8650, PJ 2012/131 m.nt. Kalkman; HR 17 mei 2013, ECLI:NL:HR:2013:BZ3643, NJ 2013/488 m.nt. S. Perrick. Aanwijzing die niet kan worden aangemerkt als gift als er sprake is van een in rechte afdwingbare verbintenis, zoals een pensioen- of alimentatieverbintenis, een tot een rechtens afdwingbare verbintenis omgezette natuurlijke verbintenis en de nakoming van bedingen in de sfeer van kredietverleningen Zie HR 6 oktober 1995, PJ 1995/70 m.nt. Kalkman 36

37 Terugvorderingsrecht beperkt door onredelijkheidscriterium Indien sprake is van een fictief legaat moet de begunstigde de uitkering aan de vereffenaar betalen voor zover dit niet, alle omstandigheden in aanmerking genomen, onredelijk is (art. 4:128 BW) 37