Gemeente Den Haag. rv 5 Dienst Stedelijke Ontwikkeling DSO/ RIS _

Gemeente Den Haag rv 5 Dienst Stedelijke Ontwikkeling DSO/2014.1224 RIS 279682_22012015 Voorstel van het college inzake Verordening Beheersregels Grondexploitaties en Strategisch bezit gemeente Den Haag 2014 Op basis van artikel 6.23 Wet ruimtelijke ordening kan de gemeenteraad met betrekking tot de grondexploitatie een verordening vaststellen, welke bepalingen kan bevatten met betrekking tot de procedure voor het tot stand komen van een overeenkomst over grondexploitatie en de inhoud daarvan. Voorstel Intrekking van de huidige uit 2012 daterende Verordening Beheersregels Grondexploitaties 2012 (RIS 251905) en; Vaststelling van de Verordening Beheersregels Grondexploitaties en Strategisch bezit, gemeente Den Haag 2014 Aanleidingen voor de actualisatie Verordening Beheersregels Grondexploitaties Vanwege voortschrijdend inzicht en opgedane ervaringen met de Verordening Beheersregels Grondexploitaties 2012, en de oprichting van de Centrale Vastgoedorganisatie Den Haag is er aanleiding ontstaan om de Verordening te actualiseren. Doel Het doel van de Verordening Beheersregels Grondexploitaties en Strategisch bezit, gemeente Den Haag 2014, is het stellen van regels waarmee zorg kan worden gedragen voor tijdige en juiste informatievoorziening aan de gemeenteraad over grondexploitaties én de beheersing van deze projecten. In deze verordening is tevens een afdeling opgenomen waarin is geregeld hoe omgegaan wordt met strategisch bezit in gebieden waarvoor nog geen concrete planvorming aanwezig is. Historie Eind 2010 heeft een integrale update van de beheersregels plaatsgevonden en is deze bestuurlijk vastgesteld: Verordening Beheersregels GOB (RIS 177289) en Uitvoeringsbesluit Beheersregels GOB 2011 (RIS 177245). In 2012 heeft een update plaatsgevonden op de Verordening Beheersregels Grondexploitatie 2012 (RIS 251905) inclusief Uitvoeringsbesluit beheersregels grondexploitaties (RIS 251902). Hoofdstuksgewijze toelichting Verordening Uitgangspunt van de Verordening beheersregels grondexploitaties en strategisch bezit, gemeente Den Haag 2014 is de opbouw van de Verordening beheersregels grondexploitaties 2012. De hoofdstukken zijn echter op terminologie aangepast, vernieuwd en aangevuld. Hoofdstuk 1. Begrippenkader Van de belangrijkste begrippen wordt een definitie of omschrijving gegeven. Afdeling A Hoofdstuk 2. Budgettaire kaders en IpSO De raad stelt jaarlijks het Investeringsprogramma Stedelijke Ontwikkeling (IpSO) vast. Hierin wordt het benodigde budget en het te realiseren programma voor de uitvoering van fysiek ruimtelijke projecten waaronder grondexploitaties, binnen de gemeente aangegeven. Een en ander is direct gerelateerd aan het budgettaire kader zoals opgenomen in de programmabegroting. raadsvoorstel 2015 1

Hoofdstuk 3. Projectfasering grondexploitaties In het hoofdstuk projectfasering wordt inzicht gegeven in de diverse fases die een grondexploitatie doorloopt, de autorisatieregels die hierbij horen en welke beslisdocumenten hierbij een rol spelen. Dit verhoogt de inzichtelijkheid van het planproces. Het eerste bestuurlijke document is de nota van uitgangspunten. Deze wordt door het college vastgesteld en ter kennisname van de betrokken raadscommissie gebracht. Het belangrijkste uitvoeringsdocument is het projectdocument. In het projectdocument wordt de relatie gelegd met het ontwikkelingsprogramma IpSO. Projectdocumenten binnen de kaders van het totale ontwikkelingsprogramma worden vastgesteld door het college en ter kennis van de betrokken raadscommissie gebracht. Hoofdstuk 4. Informatievoorziening en verantwoording In dit hoofdstuk wordt aangegeven hoe de raad door het college wordt geïnformeerd met betrekking tot onder andere de saldo- en risico-ontwikkeling van grondexploitaties en de ontwikkeling op reserves en voorzieningen. Hoofdstuk 5. Reserves en voorzieningen grondexploitaties In dit hoofdstuk worden de belangrijkste vigerende reserves en voorzieningen beschreven die een relatie hebben met grondexploitaties. Afdeling B Hoofdstuk 6. Strategisch bezit In dit hoofdstuk zijn de regels omtrent strategisch bezit opgenomen. Daarbij zijn ook reserves beschreven die te maken hebben met de verrekening van het exploitatieresultaat van strategisch aangekocht vastgoed. Actualisatie Verordening en Uitvoeringsbesluit Beheersregels Grondexploitaties en Strategisch bezit gemeente Den Haag 2014 Ten opzichte van de Verordening en Uitvoeringsbesluit 2012 zijn in voorliggende actualisatie 2014 op hoofdlijnen de volgende onderdelen aangepast: Algemeen actualisering Verordening en Uitvoeringsbesluit Vanwege de oprichting van de Centrale Vastgoedorganisatie Den Haag (CVDH) is een onderscheid gemaakt in regels die betrekking hebben op grondexploitaties (afdeling A) en regels die gelden voor strategisch bezit (afdeling B). Actualisering van de Verordening Verwijderen artikel 2.1.2 (oud) Het artikel 2.1.2 De planvoorbereidingskosten voor grondexploitaties in eigen beheer worden als onderdeel van de lasten bepaald aan de hand van de plankostenscan zoals gehanteerd in de Wet ruimtelijke ordening (Wro), onderdeel grondexploitatie. is (gewijzigd) opgenomen in het Uitvoeringsbesluit (art. 3.2.4). Toevoeging 2.1.2 Er wordt aangegeven dat het IpSO onderdeel is van de integrale budgetafweging en daarom gelijktijdig wordt behandeld met de overkoepelende programmabegroting. raadsvoorstel 2015 2

Wijziging artikel 3.1.2, 3.1.3 en art. 3.2.4 In de Verordening 2012 was in de autorisatieregels alleen impliciet aangegeven wanneer het college of de raad een besluit neemt. In deze update van de Verordening is duidelijker aangegeven wat de autorisatieregels zijn tussen raad en college (in art. 3.1.2, 3.1.3. en 3.2.4). Wijziging art. 3.1.3. (oud 3.2.2) De tekst uit art. 3.2.2. Verordening 2012: Na vaststelling van de nota van uitgangspunten wordt het project opgenomen in het ontwikkelingsprogramma van het IpSO is vervangen door art. 3.1.3 Na vaststelling van een projectopdracht wordt het project opgenomen in het ontwikkelingsprogramma van het IpSO. Toevoeging art. 3.2.3 Toevoeging van de tekst: Na de vaststelling van de nota van uitgangspunten worden exploitatiebaten en -lasten in het kader van grondaankopen en eventuele andere lasten verrekend met de reserve anticiperende werkzaamheden. Toevoeging art. 3.5 Artikel.3.5 projectafsluiting is toegevoegd aan de Verordening. De levenscyclus van een grondexploitatieproject is in de Verordening daarmee geheel in beeld gebracht. Wijziging art. 4.3.1 Op basis van de Verordening beheersregels grondexploitatie 2012 dienen ook verschillenverklaringen voor projecten te worden opgesteld waarin structureel sprake is van beperkte afwijkingen op het saldo. Dit wordt veroorzaakt door de regel dat in ieder geval voor alle Top 40 projecten een verschillenverklaring dient te worden opgesteld. Maar een deel van de Top 40 projecten bevat beperkte kosten en opbrengsten, waardoor ook de afwijkingen op het saldo in het algemeen beperkt zijn. In plaats van de verplichting om een verschillenverklaring voor alle Top 40 projecten op te stellen, wordt deze verplichting nu gerelateerd aan de som van de te verwachten kosten en opbrengsten van in totaal 2,5 mln. Daarnaast zullen conform de huidige regels ook verschillenverklaringen moeten worden opgesteld indien een afwijking op saldo of begroting groter is dan 250.000 (deze regels gelden voor alle plannen). Vervallen artikel 4.4 Het artikel met betrekking tot het Meerjarenperspectief Vastgoed (MPV) is komen te vervallen. De CVDH stelt jaarlijks in het voorjaar een prognose van het Strategisch bezit op voor het lopende kalenderjaar + begrotingsperiode. Na overeenstemming met DSO wordt deze begroting door de CVDH ingediend. Op basis van deze begroting bepaalt DSO het meerjaren verloop van de strategische reserves. Vervallen art. 5.11 en vervanging door hoofdstuk 6. Strategisch bezit. Het oude artikel 5.11 m.b.t. de autorisatieregels over strategisch bezit is opgenomen in afdeling B, hoofdstuk 6. De reserves die betrekking hebben op het strategisch bezit zijn opgenomen onder artikel 6.1.3. Actualisering van het Uitvoeringsbesluit Toevoeging art. 2.1.2 Ter volledigheid is opgenomen dat de exploitatielasten en baten die samenhangen met strategische verwervingen tot (strategisch bezit) worden verrekend met strategische vastgoedreserves. Dit is een vastlegging van de huidige praktijk. Uitbreiding 2.1.4 Dit betreft een verheldering van de autorisatieregels aangaande de voorbereidingskosten. Toevoeging 2.2.1 Dit betreft een verheldering van de autorisatieregels aangaande de nota van uitgangspunten. raadsvoorstel 2015 3

Toevoeging art. 2.4.4 Criteria herziening Ten behoeve van verbetering in het inzicht in de ontwikkelingen in het saldo en risico van een grondexploitatie is een artikel toegevoegd dat bij een herziening van een grondexploitatie altijd een verschillenverklaring op het bouwprogramma, het saldo en de risicoanalyse wordt opgenomen. Toevoeging art. 2.4.5 Criteria herziening Nieuw is dat wordt vastgelegd dat bij een herziening van een grondexploitatie onderbouwd kan worden afgeweken van de criteria die gelden voor vaststelling van een grondexploitatie. In de praktijk komt het namelijk regelmatig voor dat grondexploitaties maar op enkele onderdelen worden aangepast. Met dit artikel wordt voorkomen dat onnodig uitgebreide herzieningen, met bijbehorende plankosten, hoeven worden opgesteld. In de herziene grondexploitatie wordt aangegeven waarom en op welke punten de herziening afwijkt van de criteria die gelden voor het opstellen van een grondexploitatie. Wijziging art. 2.5 De absolute grens van het kunnen afsluiten van een grondexploitatie bij maximaal 100.000 aan restantbegroting is losgelaten. Daarvoor in de plaats is de regel opgenomen dat alle risico s op het restant aan kosten gedekt dienen te zijn. De reden hiervan is dat in de praktijk projecten onnodig lang als operationeel te boek staan terwijl er enkel restantwerkzaamheden uitgevoerd hoeven te worden waarop geen risico s meer rusten. Toevoeging art. 2.6 Afsluiten deelexploitaties In dit Uitvoeringsbesluit zijn twee nieuwe planvormen benoemd; deelexploitaties en restplannen. Deze krijgen in de actualisatie van het uitvoeringsbesluit een plaats. Het voordeel van het afsluiten van negatieve deelexploitaties is dat historische kosten minder (te) lang in het project blijven zitten en daardoor onnodig hoge financieringslasten worden voorkomen. De achtergrond van dit nieuwe artikel is dat deelgebieden binnen grondexploitaties ( deelexploitaties ) vaak grotendeels zijn afgerond, maar conform de beheersregels niet zonder apart collegebesluit kunnen worden afgesloten. Met dit artikel kan financiële afsluiting van een deelexploitatie met een negatief saldo plaatsvinden via de programmarekening. Voor het kunnen afsluiten van een deelexploitatie met een positief plansaldo ( tussentijdse winstneming ) blijft een apart collegebesluit nodig. Het gedeeltelijk financieel afsluiten van een deelexploitatie vindt plaats conform het voorzichtigheidsbeginsel, wat betekent dat winsten pas worden genomen als deze zijn gerealiseerd, en verliezen worden genomen als deze zijn voorzien. Toevoeging art. 3.2.6. Er is een extra artikel opgenomen waarbij wordt aangegeven dat afwijkingen op de Haagse plankostenscan worden toegelicht in de grondexploitatie. Wijziging art. 3.6. (oud art. 3.7) In art. 3.6 van het uitvoeringbesluit zijn de autorisatieregels met betrekking tot financiële afwijkingen binnen de plankaders vereenvoudigd en verduidelijkt. In de praktijk bleken de vigerende regels niet eenduidig en moeilijk hanteerbaar. Autorisatie over verevening tussen kosten, en tussen kosten en opbrengsten, zijn vervangen door autorisatie bij overschrijding van bedragen op startwaarde. Toevoeging art. 3.7 Vastgoedbeheer Dit artikel omvat regels aangaande registratie en administratie van vastgoed in relatie tot grondexploitaties. Het betreft een vastlegging van de huidige praktijk. Verplaatsing 3.8.1 (oud) naar 3.6. Het artikel met betrekking tot autorisatie van afwijking binnen plankaders is opgenomen onder art. 3.6. Verplaatsing art. 3.8.2 (oud) naar 2.4. Het artikel met betrekking de afwijking op de plankaders is opgenomen onder art. 2.4. Projectherziening. Toevoeging hoofdstuk 5. Begrotingsvoorbereiding raadsvoorstel 2015 4

Dit nieuwe hoofdstuk gaat in op regels aangaande de begrotingsvoorbereiding. Toevoeging Afdeling B. hoofdstuk 7. Strategisch bezit. Dit hoofdstuk omvat regels betreffende verrekeningen van exploitatie- en verkoopresultaten van strategisch bezit. In de artikelen A.2.3.F. en A.3. van de intern-gemeentelijke Richtlijnen voor inbreng, labeling, omlabeling en uitlichting van het gemeentelijk vastgoed bij de Central Vastgoedorganisatie Den Haag is de verrekening van verkoopresultaten nader uitgewerkt. BESLUITVORMING Gezien het vorenstaande stelt het college de raad voor het volgende besluit te nemen: De raad van de gemeente Den Haag; Gezien het voorstel van het college van 09 december 2014, Besluit: I. In te trekken van de volgende verordening: Verordening Beheersregels Grondexploitatie 2012 gemeente Den Haag (RIS 251905). II. Vast te stellen de volgende verordening: Verordening Beheersregels Grondexploitaties en Strategisch Bezit gemeente Den Haag 2014. HOOFDSTUK 1 Begripsbepaling Artikel 1.1 In deze nota wordt (in alfabetische volgorde) verstaan onder: a) Anticiperend vastgoed b) Autonome mutaties Panden en gronden die zijn aangekocht voor een planontwikkeling waarvoor binnen twee jaar na aankoop een operationele grondexploitatie wordt geopend en vastgesteld. Voorafgaand aan de verwerving moet de nota van uitgangspunten (van het project inclusief budget) door het college zijn vastgesteld. De wijzigingen in plansaldi waarop geen invloed kan worden uitgeoefend, zoals prijspeilcorrecties, aanpassing datum contant, toerekening rentelasten en rentebaten. c) BBV De Gemeentewet en de Provinciewet schrijven voor dat elke gemeente en elke provincie jaarlijks begrotings- en verantwoordingsstukken moet opstellen. Het Besluit begroting en verantwoording provincies en gemeenten (BBV) bevat de regelgeving daarvoor. d) Benodigd weerstandsvermogen Dat deel van de reserve Grondbedrijf dat nodig is om risico s van de operationele grondexploitaties te kunnen opvangen. Het benodigd weerstandsvermogen wordt uitgedrukt in een financiële bandbreedte. Deze bandbreedte wordt jaarlijks berekend in de MPG. e) Deelexploitatie f) Dotatie g) Eindwaarde Een grondexploitatie bestaat uit één of meer zelfstandig te realiseren delen van het plangebied. Deze plandelen zijn ruimtelijk en qua uitvoering samenhangende eenheden. Een deelexploitatie is een exploitatieberekening voor één van deze delen. Storting in een voorziening of reserve. raadsvoorstel 2015 5

h) Exploitatiesaldo i) Grondexploitatie j) Halfjaarbericht k)(project)herziening: l) IpSO m) Jaarschijf De voor inflatie gecorrigeerde kosten en opbrengsten vermeerderd met rente over zowel kosten als opbrengsten tot het einde van de looptijd van de grondexploitatieberekening). Het verwachte grondexploitatieresultaat van het project c.q. het saldo van alle in de (grond) exploitatieberekening opgenomen kosten en opbrengsten. Hierbij wordt onderscheid gemaakt tussen startwaarde, eindwaarde en netto contante waarde Een grondexploitatie bevat een omschrijving van de plankaders, kosten, opbrengsten (inclusief de planning van genoemde kosten en baten in de tijd) een risicoanalyse gerelateerd aan de oplevering en verkoop van bouwrijpe grond. De aantoonbare relatie van kosten met de oplevering van bouwrijpe grond is toetsingscriterium voor het opnemen van kosten in de grondexploitatie. Het resultaat hiervan is vastgelegd in een exploitatiesaldo (op startwaarde, netto contante waarde en eindwaarde). De grondexploitatie geeft bovendien de belangrijkste uitgangspunten weer ten aanzien van uitvoeringskwaliteit en programma. De rapportage van het college aan de raad over de voortgang van de begrotingsuitvoering van de eerste helft van het begrotingsjaar (1 januari tot 1 juli). Een herziening van een grondexploitatie en projectdocument dient plaats te vinden als tijdens de uitvoering substantieel wordt afgeweken van wat in het projectdocument is gesteld ten aanzien van projectbegrenzing, programmatische eigenschappen en/of kwalitatieve kenmerken. Het IpSO (Investeringsprogramma Stedelijke Ontwikkeling) is het programma voor fysiek ruimtelijke projecten voor de korte, middellange en lange termijn. Aan de orde komen prioriteiten, fasering, investeringsbehoefte en mogelijke dekkingsbronnen. Het IpSO wordt jaarlijks geactualiseerd. Het college legt het IpSO ter besluitvorming voor aan de gemeenteraad. Het overzicht van de verrichte investeringen en te incasseren opbrengsten over het dienstjaar. n) Klusobject Een object (woning/school/kantoor/of vergelijkbaar) met achterstallig onderhoud waarin particulieren dan wel een collectief hun woning(en)/bedrijf/kantoor of vergelijkbaar kunnen realiseren waarbij sprake is van een opknapverplichting. o) Meerjarenprognose Grondexploitaties (MPG) Jaarlijkse financiële rapportage die als doel heeft, het inschatten en transparant onderbouwen van de benodigde financiële risicobuffer voor de grondexploitaties (Reserve grondbedrijf)..bovendien geeft de MPG een integraal overzicht voor de 40 grootste operationele grondexploitaties op programma, risico s en financiën. p) Netto contante waarde De eindwaarde teruggerekend met een disconteringsvoet (rente) tot peildatum. q) Nota van uitgangspunten Een bestuurlijk document waarin de uitgangspunten van een project zijn vastgelegd. r) Ontwikkelingsprogramma Onderdeel van het Investeringsprogramma Stedelijke Ontwikkeling (IpSO). Het door de raad vastgestelde programmatisch en financieel kader voor de op korte termijn operationeel te verklaren of te herziene projecten. s) Operationele grondexploitatie Bestuurlijke goedgekeurde grondexploitatie. t) Planning en control raadsvoorstel 2015 6

u) Programmabegroting v) Project w) Projectopdracht x) Projectdocument y) (Bestemmings)Reserve z) Restplan aa) Risicoanalyse ab) Startwaarde ac) Strategisch bezit ad) Top 40 ae) Verbonden partijen Proces waarbij aansturing van de organisatie plaatsvindt door het formuleren van doelen, het aangeven van termijnen, het beschikbaar stellen van middelen, het aanwijzen van verantwoordelijken, het volgen van de uitvoering, het normeren van gewenste effecten, het meten van resultaten en het informeren van alle betrokkenen. De meerjarige programmaraming bestaande uit de beleidsbegroting en de financiële begroting zoals bedoeld in het BBV. Fysiek ruimtelijk project met gemeentelijke grondexploitatie. Document waarmee de dienst toestemming en budgetten krijgt om een nota van uitgangspunt voor te bereiden. Bestuurlijk document op basis waarvan de uitvoering van een project wordt gestart. Het project wordt hiermee operationeel verklaard. De grondexploitatie vormt een onderdeel van het projectdocument. Een financiële reservering met een specifiek doel, waarbij de aanwending nog niet specifiek is beschreven en waartegenover geen expliciete verplichting bestaat (voorbeeld: reserve Grondbedrijf). Een restplan wordt aangemaakt als een operationele grondexploitatie wordt afgesloten. De resterende begrotingen in de grondexploitatie worden daarbij overgeheveld naar een nieuw restplan. Het inventariseren van risico s op basis van een gevoeligheidsanalyse waarbij mogelijke variaties in de inputgegevens (kwaliteit, tijd en geld) van de grondexploitatie worden gecombineerd met de waarschijnlijkheid van optreden van die variaties (omvang risico en kans van optreden). Saldo van de grondexploitatie zonder de effecten van inflatie en rente. Het prijspeil is 1 januari van het jaar van opstelling. Vastgoed dat is of wordt aangekocht om een grondpositie te verwerven in gebieden waarvoor nog geen concrete planvorming aanwezig is. De 40 grootste grondexploitaties gebaseerd op de nog te verwachten kosten en opbrengsten op peildatum 1 januari. Privaatrechtelijke of publiekrechtelijke organisaties waarin de gemeente een bestuurlijk en een financieel belang heeft. Onder deze term vallen ook publieke samenwerkingsverbanden in het kader van de Wet Gemeenschappelijke regelingen (WGR). af) Voorziening Financiële middelen die binnen de gemeentebegroting worden gereserveerd ter dekking van de achterliggende verplichtingen en risico s. ag) Voorziening negatieve plannen De voorziening die dient ter dekking van operationeel verklaarde grondexploitaties met een negatief plansaldo. ah) Voorbereidende werkzaamheden Alle werkzaamheden die nodig zijn ter voorbereiding van een project en die plaatsvinden in de periode tussen het moment dat de bestuurlijk opdrachtgever heeft ingestemd met de projectopdracht en het moment dat het college het projectdocument vaststelt. ai) Weerstandsvermogen De aanwezige risicobuffer voor grondexploitaties, zijnde de Reserve Grondbedrijf. AFDELING A. BEHEERSREGELS GRONDEXPLOITATIES raadsvoorstel 2015 7

HOOFDSTUK 2 Budgettaire en programmatische kaders grondexploitaties 2.1 Investeringsprogramma Stedelijke Ontwikkeling (IpSO) 2.1.1 De raad stelt jaarlijks het Investeringsprogramma Stedelijke Ontwikkeling (IpSO) vast. Hierin wordt het benodigde budget en het te realiseren programma voor de uitvoering van fysiek ruimtelijke projecten binnen de gemeente aangegeven. 2.1.2 Het IpSO vormt onderdeel van de integrale budgetafweging en wordt daarom gelijktijdig met de overkoepelende programmabegroting behandeld. 2.1.3 Het IpSO bevat een operationeel onderdeel waarin de projecten in uitvoering zijn opgenomen. Over dit operationele programma wordt separaat en gedetailleerd gerapporteerd en verantwoording afgelegd over de voortgang van de projecten in de planning en controlcyclus (zie hoofdstuk 4). Verder omvat het IpSO het ontwikkelingsprogramma met een programmatisch en financieel kader voor de op korte termijn operationeel te verklaren of te herziene projecten. 2.1.4 Het college is bevoegd om over- en onderschrijdingen op projectbegrotingen binnen het ontwikkelingsprogramma onderling te compenseren, zolang dit binnen het totale financiële en programmatische kader van het ontwikkelingsprogramma past. In het halfjaarbericht (paragraaf grondbeleid) wordt de gemeenteraad hierover geïnformeerd 2.1.5 Een (verwachte) overschrijding die niet binnen het ontwikkelingsprogramma gecompenseerd kan worden, wordt betrokken bij de besluitvorming over het IpSO/Begroting. 2.1.6 De uitvoering van projecten start na vaststelling van het projectdocument door het college op voorwaarde dat het project past binnen de door de raad vastgestelde financiële en programmatische totaalkaders van het ontwikkelingsprogramma. HOOFDSTUK 3 Projectfasering grondexploitaties 3.1 Autorisatie van voorbereidingskosten (projectopdracht) 3.1.1 In de projectopdracht worden doel, programma, aanpak, benodigde middelen, planning en dekkingsbronnen opgenomen om te komen tot een nota van uitgangspunten. 3.1.2 De projectopdracht wordt vastgesteld door de portefeuillehouder namens het college. Dekking vindt plaats door middel van voorbereidingsbudgetten. 3.1.3 De regels voor autorisatie voor het maken van voorbereidingskosten om te komen tot een nota van uitgangspunten zijn als volgt: - Bij voorbereidingskosten tot 500.000 (excl. btw) neemt het college het besluit, - Bij voorbereidingskosten van minimaal 500.000 (excl. btw) legt het college het besluit, voorafgaande aan definitieve besluitvorming aangaande het maken van deze voorbereidingskosten, ter advisering voor aan de desbetreffende raadscommissie(s) via de wensen en bedenkingen procedure. Bovendien wordt de raadscommissie geïnformeerd indien overschrijdingen worden voorzien. 3.1.4 Na vaststelling van een projectopdracht wordt het project opgenomen in het ontwikkelingsprogramma van het IpSO. 3.2 Nota van uitgangspunten (NvU) 3.2.1 In de nota van uitgangspunten worden de uitgangspunten van het project en de randvoorwaarden waarbinnen het project moet worden uitgevoerd beschreven. 3.2.2 De nota wordt vastgesteld door het college. Het college stuurt de nota ter kennisname aan de desbetreffende raadscommissie. 3.2.3 Na de vaststelling van de nota van uitgangspunten worden exploitatiebaten en -lasten in het kader van anticiperende aankopen en eventuele andere anticiperende lasten verrekend met de reserve anticiperende werkzaamheden. 3.2.4 Voor wat betreft anticiperende aankopen geldt dat het college tot 1.000.000 het besluit neemt. Indien een grondaankoop hoger ligt dan 1.000.000 legt het college het besluit, voorafgaande aan definitieve besluitvorming, ter advisering voor aan de desbetreffende raadscommissie(s). raadsvoorstel 2015 8

3.3 Projectdocument 3.3.1 De uitvoering van een project start na vaststelling van het projectdocument door het college. Het college stuurt het projectdocument ter kennisname aan de desbetreffende raadscommissie(s). 3.3.2 In het projectdocument wordt de relatie aangegeven met het door de raad vastgestelde kader zoals aangegeven in het ontwikkelingsprogramma van het IpSO. 3.3.3 Het projectdocument voldoet aan de uitgangspunten zoals opgenomen in de nota van uitgangspunten, of geeft in een argumentatie aan waarom uitgangspunten niet worden gehandhaafd, en bevat daarnaast stedenbouwkundige randvoorwaarden, uitvoerings- en procedurele aspecten, uitvoeringsplanning en risicoanalyses en een gedetailleerde grondexploitatie. Hierbij wordt de checklist grote projecten (RIS161689), afkomstig uit het rapport Grip op grote projecten (RIS169996A), als leidraad gehanteerd, evenals de aanbevelingen over de overzichtelijkheid van de rapportage. 3.4 Projectherziening 3.4.1 Wanneer tijdens de uitvoering substantieel wordt afgeweken van wat in het projectdocument is gesteld ten aanzien van projectbegrenzing, programmatische eigenschappen en/of kwalitatieve kenmerken, wordt het projectdocument inclusief grondexploitatie herzien. Het college neemt hiertoe het besluit en neemt het te herziene project op in het ontwikkelingsprogramma IpSO. 3.4.2 Het college stelt herziene projectdocumenten vast indien ze programmatisch en financieel passen in het totaalkader zoals door de raad vastgesteld in het ontwikkelingsprogramma IpSO. Het college legt de herziening ter kennisname aan de raadscommissie(s) voor. 3.5 Projectafsluiting 3.5.1 Afsluiting van een grondexploitatie vindt plaats via de programmarekening en wordt als autonome mutatie verwerkt. De raad wordt hierover door het college via de paragraaf grondbeleid geïnformeerd. 3.5.2 Afsluiting van een deelexploitatie met een negatief plansaldo (op contante waarde) vindt via de programmarekening en wordt als autonome mutatie verwerkt. De raad wordt hierover door het college via de paragraaf grondbeleid geïnformeerd. 3.5.3 Afsluiting van een deelexploitatie met een positief plansaldo (op contante waarde) vindt plaats via een collegebesluit. raadsvoorstel 2015 9

3.6 Klusobjecten 3.6.1 De artikelen genoemd onder hoofdstuk 3 met betrekking tot projectfasering zijn eveneens van toepassing op de klusobjecten met uitzondering van artikel 3.4. HOOFDSTUK 4 Informatievoorziening en verantwoording grondexploitaties 4.1 Halfjaarbericht 4.1.1 In het halfjaarbericht worden de geactualiseerde grondexploitaties met betrekking tot het begrotingsjaar aan de raad voorgelegd, inclusief de doorwerking op baten, lasten, onttrekkingen en dotaties. 4.2 Programmarekening 4.2.1 In de programmarekening worden de geactualiseerde grondexploitaties aan de raad voorgelegd, inclusief de doorwerking op baten, lasten, onttrekkingen en dotaties met betrekking tot het rapportagejaar. 4.2.2 In de programmarekening wordt over de uitvoering van de programmabegroting verantwoording afgelegd. De laatste bestuurlijk vastgestelde grondexploitatie (halfjaarbericht, herziening of operationalisering) dient als basis voor de verschillenverklaring. De ontwikkelingen die in het eerste halfjaar hebben gespeeld en waarover in halfjaarbericht is gerapporteerd worden kort samengevat weergegeven. Het gaat om verantwoording over lasten en baten en over dotaties en onttrekkingen aan reserves met inbegrip van de Reserve Grondbedrijf. Er is een overzicht opgenomen van operationele en (recent) afgesloten projecten. 4.3 Regels voor verschillenverklaring bij halfjaarbericht en programmarekening 4.3.1 Er dient een verschillenverklaring voor een grondexploitatie te worden opgesteld indien: - het project bij vastlegging van de nieuwe stand (plansaldo) een nog te verwachten begroting van kosten en opbrengsten kent van minimaal 2.500.000 op startwaarde of; - afwijking is ontstaan op de kosten en opbrengsten van in totaal meer dan 250.000 of; - afwijking is ontstaan van het exploitatiesaldo op contante waarde van meer dan 250.000. 4.3.2 In de verschillenverklaring wordt onderscheid gemaakt in autonome mutaties, mee- en tegenvallers zonder scope- en beleidswijzigingen (ten laste van Reserve Grondbedrijf) en scope- en beleidswijzigingen (herziening, additionele middelen). 4.4 Meerjarenprognose Grondexploitaties (MPG) 4.4.1 De MPG wordt vastgesteld door het college. 4.4.2 De MPG wordt als onderdeel van het IpSO ter kennisname voorgelegd aan de raad. 4.4.3 In de MPG wordt het benodigd weerstandsvermogen voor operationele grondexploitaties bepaald. Dit gebeurt op basis van een marktrisicoanalyse, een projectrisicoanalyse van de Top 40 projecten en optelling van de positieve saldi van grondexploitaties en eventuele risicovoorzieningen. Financiële belangen in verbonden partijen (indien daarbij sprake is van het actief voeren van een grondexploitatie) worden hierin ook meegenomen. 4.4.4 In de MPG wordt een prognose van de Reserve Grondbedrijf opgenomen voor de komende 5 jaar waarin in ieder geval de prognose van te dekken verslechteringen op operationele grondexploitaties, de verrekening van verwachte negatieve en positieve exploitatiesaldi van af te sluiten grondexploitaties en de verwachte winstneming van grondexploitaties van verbonden partijen zijn opgenomen. 4.4.5 De MPG gaat per jaarschijf in op mutaties van lasten en baten en mutaties van dotaties en onttrekkingen aan reserves ten opzichte van de vorige MPG. 4.4.6 Het rapport van de MPG wordt gepubliceerd en is geschikt voor de openbaarheid. In de geheime Bijlage MPG worden projectrisicoanalyses opgenomen van de Top 40 projecten en raadsvoorstel 2015 10

grondexploitaties van verbonden partijen. De Bijlage MPG wordt ter inzage gelegd in de leeskamer van de griffie. 1 4.5 GRIP op grote projecten 4.5.1 Aan bestuurlijke documenten, die betrekking hebben op grote projecten (waaronder projecten met grondexploitaties), wordt een stroomschema proces en informatie toegevoegd cf. RV 19/2010. Significante afwijkingen t.o.v. het door de raad vastgestelde stroomschema worden inclusief verklaring door het college gemeld aan de raad. In voortgangsrapportages wordt een geactualiseerde versie van het stroomschema opgenomen. 4.5.2 Het exploitatiesaldo wordt weergegeven als startwaarde (ook nominale waarde genoemd), eindwaarde en netto contante waarde. 4.5.3 Deze regels gelden uitsluitend voor gemeentelijke grondexploitaties en niet voor grondexploitaties van Verbonden Partijen. Hierover vindt separate besluitvorming plaats door de raad. HOOFDSTUK 5 Reserves en voorzieningen grondexploitaties 5.1 Reserve Grondbedrijf (RGB) 5.1.1 Deze algemene reserve is het weerstandsvermogen van het Grondbedrijf. Het dient ter verrekening van het rekeningresultaat op operationele grondexploitaties en grondexploitaties van verbonden partijen voor zover sprake is van winsten of verliezen die niet worden veroorzaakt door substantiële beïnvloedbare afwijkingen van plankaders zoals vastgelegd in projectdocument en grondexploitatie. 5.2 Reserve Anticiperende Werkzaamheden 5.2.1 De reserve dient ter dekking van tijdelijke uitgaven (maximaal 2 jaar) anticiperend op het operationeel verklaren van betreffende grondexploitaties. Alleen grondexploitaties waarbij een nota van uitgangspunten bestuurlijk is vastgesteld komen in aanmerking voor deze tijdelijke dekking. 5.3 Reserve Stedelijke Ontwikkeling 5.3.1 Deze reserve dient ter financiering en/of subsidiëring van activiteiten in het kader van de stedelijke ontwikkeling, voortkomend uit de besluitvorming over het IpSO. 5.4 Voorziening Negatieve lopende Plannen MPG (VNP) 5.4.1 De voorziening dient ter dekking van operationeel verklaarde grondexploitaties en het Haagse aandeel in tekorten van grondexploitaties van verbonden partijen met een negatief plansaldo. 5.5 Voorziening Negatieve plannen Harnaschpolder 5.5.1 Deze voorziening dient ter dekking van het Haagse gemeentelijke aandeel in het negatieve plansaldo van de grondexploitatie van het bedrijvenschap ontwikkeling bedrijventerrein Harnaschpolder. 1 Vanwege privaatrechtelijke verplichtingen met partners in publiek- private samenwerking is de gemeente niet volledig vrij om gevoelig geachte informatie ten aanzien van een PPS zelfstandig openbaar te maken. Ten tweede kan openbaarheid van deze gegevens de gemeente financieel of economisch schaden. raadsvoorstel 2015 11

AFDELING B. STRATEGISCH BEZIT HOOFDSTUK 6 Strategisch bezit 6. 1 Strategisch bezit 6.1.1 Voor het doen van strategische aankopen wordt een rentedragende lening aangetrokken bij de Centrale Treasury. 6.1.2 Bij strategische aankopen onder 1.000.000 neemt het college het besluit. Bij strategische aankopen boven 1.000.000 legt het college het besluit, voorafgaand aan de definitieve besluitvorming, ter advisering voor aan de desbetreffende raadscommissie(s). 6.1.3 De dekking van de kapitaals- en exploitatielasten van het strategisch bezit komen ten laste van de hierna genoemde reserves: - Reserve Vastgoedexploitaties (RVE). De reserve is bestemd voor de verrekening van het exploitatieresultaat van verspreid bezit, de verrekening van exploitatieresultaat van strategisch vastgoed dat buiten masterplangebieden structuurvisie valt en de verrekening van exploitatieresultaat van herontwikkeld vastgoed voortkomend uit fase van herontwikkeling en de fase van beheer van herontwikkeld vastgoed. - Reserve Strategische Aankopen Structuurvisie (SAS). Deze reserve is bestemd voor de verrekening van het exploitatieresultaat van strategisch aangekocht vastgoed binnen de masterplangebieden structuurvisie 2020 (met uitzondering van de Binckhorst) evenals de verrekening van het exploitatieresultaat van herontwikkeld vastgoed. - Reserve Strategische Aankopen Binckhorst (SAB). Deze reserve is bestemd voor de verrekening van het exploitatieresultaat van strategisch aangekocht vastgoed binnen het masterplangebied Binckhorst uit de structuurvisie 2020, evenals de verrekening van het exploitatieresultaat van herontwikkeld vastgoed in het masterplangebied Binckhorst. HOOFDSTUK 7 Slotbepalingen 7.1 Inwerkingtreding De Verordening Beheersregels Grondexploitatie 2012 (RIS 251905) wordt ingetrokken. Deze verordening treedt inwerking op de dag van haar bekendmaking en werkt terug tot en met de dag van haar vaststelling. 7.2 Citeertitel Deze verordening kan worden aangehaald onder de naam Verordening betreffende de Beheersregels Grondexploitaties en Strategisch bezit, gemeente Den Haag 2014. 7.3 Actualisering Deze verordening wordt minimaal elke vijf jaar geactualiseerd en aan de raad ter vaststelling aangeboden. 7.4 Uitvoeringsbesluit Ter uitvoering van deze beheersregels stelt het college het Uitvoeringsbesluit Beheersregels Grondexploitaties en Strategisch bezit, gemeente Den Haag 2014, vast. Aldus besloten in de openbare raadsvergadering van De griffier De voorzitter raadsvoorstel 2015 12