FACTSHEET AMSTERDAMSE ARBEIDSMARKT IN DE ZORG In opdracht van PAO Versie 13 mei 2011 Inhoud 1. Waarom een factheet 2. Omvang en structuur van de sector 3. Vraag naar arbeid 4. Aanbod van arbeid 5. Knelpunten en kansen 6. Wat kan de overheid doen? 1. Waarom een factsheet De wethouders Economische Zaken en Werk, Inkomen en Participatie van de gemeente Amsterdam streven naar een gedeeld arbeidsmarktbeleid en een gezamenlijke arbeidsmarktagenda met alle relevante partners op het gebied van arbeidsmarkt en onderwijs. Iedere sector heeft een eigen dynamiek, met verschillende knelpunten en kansen. Negen sectoren krijgen prioriteit in het gezamenlijk beleid omdat ze een aanjager zijn van de Amsterdamse economie, of omdat ze maatschappelijk van groot belang zijn, of omdat er knelpunten op de arbeidsmarkt zijn of worden verwacht. Als onderlegger voor de gezamenlijke arbeidsmarktagenda wordt per sector een factsheet opgesteld, waarin vraag en aanbod in beeld worden gebracht in relatie tot de omvang en structuur van de sector. Op basis van deze analyse worden knelpunten en kansen in de sector in beeld gebracht om vervolgens gezamenlijk te kunnen vaststellen wat de overheid kan doen om de knelpunten te helpen oplossen. Deze factsheet gaat over de Zorg, een sector die maatschappelijk van groot belang is en die op onderdelen- aanjager is van de Amsterdamse kenniseconomie. Op dit moment is het vinden van voldoende gekwalificeerd personeel al een knelpunt voor de sector en dat zal naar verwachting fors toenemen op de middellange en lange termijn. 2. Omvang en structuur van de sector De zorg is in werkgelegenheid de tweede sector van Amsterdam, na de zakelijke dienstverlening. Er werken 55.000 mensen (in 38.000 fte), oftewel bijna 14 procent van de beroepsbevolking. De structuur van het personeelsbestand wordt in hoge mate bepaald door de grote concentratie van topklinische voorzieningen in de stad. De toegevoegde waarde van de Amsterdamse zorg aan de Amsterdamse economie is door de veelheid van kennisintensieve zorg uitzonderlijk hoog.
Figuur 1 Amsterdam en Nederland vergeleken Nederland Amsterdam 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% ZH GGZ GH V&V TZ Aandeel werkgelegenheid in de ziekenhuizen (ZH), GGZ, gehandicaptenzorg (GH), verpleging en verzorging (V&V) en de thuiszorg (TZ) in 2009. Bron: Sigra 1, bewerking Blaauwberg. Enkele belangrijke observaties over de Amsterdamse zorg: ruim de helft (28.500) van de werkers uit de 2e en 3e lijn van de zorg werkt in één van de ziekenhuizen, veel meer dan het landelijk gemiddelde (figuur 1) mede door de omvang van de ziekenhuissector (en in mindere mate de GGZ) is het opleidingsniveau van de medewerkers in de Amsterdamse gezondheidszorg hoog ruim tweederde van de medewerkers heeft een opleiding op mbo-niveau 4 of hoger (zie figuur 2 voor een onderverdeling per subsector), landelijk ligt dat op 41 procent het aantal medewerkers met een opleiding op mbo-niveau 2 of lager ligt in Amsterdam rond de 9 procent. Figuur 2 Opleidingsniveau 2 in de Amsterdamse zorg (2009) Bron: Sigra, bewerking Blaauwberg Ruim de helft (53,3 procent) van de werkenden in de zorg woont ook in Amsterdam. Amsterdam kan de personeelsbehoefte daarom alleen in regionaal verband aanpakken. Complicatie is dat ook de zorgontvangende populatie voor een groot deel van buiten de stad afkomstig is. Spreiding van voorzieningen naar elders lijkt voor de hand te liggen, maar is strijdig met de trend om specialistische voorzieningen juist te clusteren. Amsterdam is zorghoofdstad van Nederland en zal moeten leven met een sterke centrumfunctie. 1 Samenwerkende Instellingen Gezondheidszorg Regio Amsterdam 2 Waar in deze notitie wordt gesproken over (opleidings)niveau, wordt MBO-niveau bedoeld, tenzij uitdrukkelijk anders vermeld. 2
3. Vraag naar arbeid Vacatures in de Amsterdamse zorg: korte termijn De vraag naar arbeid uit zich ten eerste in het aantal vacatures. In september 2010 (het laatste peilmoment, maart 2011, komt binnenkort bij Sigra beschikbaar) rapporteerden de Amsterdamse zorginstellingen 1.063 vacatures, waarvan de helft moeilijk vervulbaar is (d.i. al langer dan drie maanden openstaand). De helft van de vacatures betreft verpleegkundige (niveau 4 en 5) of verzorgende functies (niveau 3). Figuur 3 Vacatureverloop in de Amsterdamse zorg Bron: Sigra, Vacature-enquête september 2010 De ziekenhuizen kennen de meeste vacatures (tabel 1), maar dat is ook de grootste sector. Gerekend per 1.000 arbeidsplaatsen kennen de ziekenhuizen met 19,7 niet de hoogste vacaturegraad. Tabel 1 Vacatures per subsector (september 2010) Aantal vacatures Vacatures per 1.000 arbeidsplaatsen Ziekenhuizen 532 19,7 GGZ 198 25,2 Gehandicaptenzorg 52 7,3 Verpleging, verzorging en thuiszorg 250 16,4 Overige instellingen 31 47,5 Bron: Sigra, Vacature-enquête september 2010 Bepalende trend: de dubbele vergrijzing Bij de vraag naar arbeid gaat het om twee factoren: de vervangingsvraag doordat mensen de sector verlaten en de uitbreidingsvraag vanwege de toenemende vraag naar zorg. De aanname is dat de dubbele vergrijzing voor grote problemen zal zorgen: veel huidige werknemers zullen de komende jaren met pensioen gaan en de vraag naar zorg zal toenemen door de vergrijzing. De vraag is wat die dubbele vergrijzing op de middellange (2012-2015) en lange termijn (2016-2020) betekent. Dat is moeilijker te zeggen dan gedacht, echt betrouwbare 3
gegevens zijn daar op Amsterdams niveau niet over. We geven hier een overzicht van het recente materiaal dat wel beschikbaar is. Toenemende vraag naar zorg: lange termijn Bij de toenemende vraag naar zorg worden vaak tamelijk grove modellen gebruikt. Een model van Prismant bijvoorbeeld komt uit op een stijging van de zorgvraag tot een indexcijfer van 130 in 2025, op basis van 2009=100. De omvang van de beroepsbevolking zal in 2025108 zijn (2009=100). Daar zit dus een groot gat tussen en de zorg zal dan stevig moeten concurreren met andere sectoren. Maar op deze aannames is veel af te dingen. Langer doorwerken en een grote maatschappelijke participatie van ouderen zullen de vraag naar zorg weer kunnen afremmen. Tekorten te verwachten op niveau 3, 4 en 5: middellange termijn Sigra hanteert voor hun voorspellingen van de Amsterdamse zorgarbeidsmarkt het prognosemodel RegioMarge. Volgens dat model is in 201528 procent van de baanopeningen in de Amsterdamse zorg niet te vervullen (figuur 4). Er zal met name een tekort zijn aan verpleegkundigen op niveau 4 en 5 en aan verzorgenden (niveau 3). Op niveau 1 en 2 worden geen tekorten verwacht. De tekorten manifesteren zich naar verwachting vooral bij de ziekenhuizen en in de verpleging en verzorging (figuur 5). Figuur 4 Voorspelling tekorten bij verplegende en verzorgende beroepen tot 2018 Bron: Sigra, De arbeidsmarkt van zorgregio Amsterdam, november 2010 Figuur 5 Voorspelling tekorten per sector in 2015 Bron: Sigra, De arbeidsmarkt van zorgregio Amsterdam, november 2010 Prognoses zijn maar prognoses, maar een paar dingen weten we zeker Figuur 3 en 4 geven stevige indicaties, maar de voorspellingen zijn - zoals altijd op het gebied van economie en arbeidsmarkt - met veel onzekerheden omgeven. Er zijn maar 4
een paar dingen met betrekking tot de korte, middellange en lange termijn die we echt weten: geschoold zorgpersoneel zal de komende jaren schaars tot zeer schaars zijn elke actie om de instroom te vergroten vanaf niveau 3 is hard nodig inhoudelijk moet rekening worden gehouden met een typisch Amsterdamse invulling van de zorgvraag: multicultureel, grootstedelijk, life style gebonden, individualistisch (maatwerk) de druk op het opleidingsniveau zal de komende jaren verder toenemen - in de taakverdeling en concentratie van voorzieningen die de rijksoverheid nastreeft, komt een nog groter deel van de specialistische voorzieningen op Amsterdam af; bovendien stelt de hoogstedelijke Amsterdamse populatie hoge eisen aan het niet-medisch handelen, zoals taalvaardigheid en bejegening. 4. Aanbod van arbeid 3.1 Uitstroom uit het (reguliere) onderwijs: korte en middellange termijn De voorspelde tekorten in figuur 3 en 4 houden al rekening met de instroom van arbeidskrachten uit het onderwijs, op basis van huidige trends. Hetzelfde model RegioMarge geeft vervolgens ook aan wat de jaarlijkse opleidingscapaciteit moet zijn om de tekorten op te vangen (figuur 6). Omdat er op niveau 1 en 2 geen tekorten worden verwacht, ook hier de focus op niveau 3, 4 en 5. Figuur 6 Gewenste opleidingscapaciteit om aan de vraag op de arbeidsmarkt te voldoen Bron: Sigra, De arbeidsmarkt van zorgregio Amsterdam, november 2010 Momenteel ligt de uitstroom in Amsterdam echter nog een stuk onder die streefgetallen (tabel 2), korte termijn: Tabel 2 Gediplomeerde uitstroom uit het Amsterdamse zorgonderwijs in schooljaar 2008/09 Niveau 1 (zorghulp) 82 Niveau 2 (helpende zorg en welzijn) 1.057 Niveau 3 (verzorgende) 407 Niveau 4 (verpleegkundige) 326 Niveau 5 (hbo-v) 242 Totaal 2.114 Bron: Sigra, De arbeidsmarkt van zorgregio Amsterdam, november 2010. In 2008 vond een grote stijging van de gediplomeerde uitstroom op niveau 2 plaats, naar 1.059. In de jaren 2005, 2006 en 2007 lag de uitstroom jaarlijks rond de 700. 5
3.2 Werkzoekenden UWV WERKbedrijf en Dienst Werk en Inkomen Niet-werkende werkzoekenden (UWV WERKbedrijf) Het bestand niet-werkende werkzoekenden (NWW) bestaat uit personen die staan ingeschreven bij UWV WERKbedrijf en die óf werkloos zijn óf minder dan 12 uur per week werken. De groep NWWers bestaat uit zowel uitkeringsgerechtigden uit de bestanden van UWV en DWI 3 als nietuitkeringsgerechtigden (NUG-ers). Een analyse van het Amsterdamse NWW-bestand (eind 2010: 41470 personen) laat zien dat het voornamelijk gaat om relatief veel oudere/ laaggeschoolde werkzoekenden, die langdurig werkloos zijn en geregistreerd staan onder een elementair of lager beroep. Uitgelicht: Dienst Werk en Inkomen Klanten van DWI met een werkzoekendenuitkering zijn ingedeeld op een participatieladder. De treden geven de afstand van de klant tot de arbeidsmarkt weer. Klanten op trede 4 zijn in principe gereed om naar een werkplek bemiddeld te worden. De klanten op de tredes daaronder hebben ofwel geen perspectief op werk ofwel volgen een voorbereidend traject via het Re-integratiebedrijf Amsterdam. Uit het klantenbestand van DWI (eind 2010: ruim 39.000 personen) blijkt dat trede 4 ongeveer 3300 personen telt. Een nadere analyse van deze groep (leeftijd, opleiding, duur uitkering) moet nog worden uitgevoerd. We kunnen wel al zeggen dat 15-20% een opleiding boven MBO-niveau heeft en dat het leeuwendeel van deze klanten ouder is dan 35 jaar. We kunnen stellen dat een groot deel van de werkzoekenden uit het NWW- en DWI-bestand onvoldoende matcht met de vraag naar werknemers in de zorgsector. De kloof tussen de gevraagde en de aangeboden kennis en vaardigheden is hiervoor, vooralsnog, te groot. 3.3 Overig aanbod Naast bovengenoemde categorieën zijn er groepen personen die (in theorie) ook tot de arbeidsreserve (15-64 jaar) gerekend kunnen worden. Het gaat in de eerste plaats om niet-uitkeringsgerechtigden (NUG-ers) die op zoek zijn naar werk, maar die niet bij UWV WERKbedrijf staan ingeschreven. Ook zijn er personen die wel zouden kúnnen werken, maar hier geen noodzaak of mogelijkheid toe zien vanwege bijvoorbeeld zorgtaken. Aangezien deze categorieën niet of nauwelijks in beeld zijn, of (vooralsnog) niet beschikbaar zijn voor werk, nemen we ze in principe niet mee in het vervolg van dit factsheet, tenzij er uitdrukkelijk reden is om dit wel te doen. 5. Knelpunten en kansen De bekende arbeidsreserve en de arbeidsmarkt in de zorg: geen match (korte, middellange en lange termijn) Een steeds terugkerend idee is dat de bekende arbeidsreserve (met bijvoorbeeld een WWB-uitkering en met veelal een laag opleidingsniveau) bemiddeld kan worden naar de zorg. Personeel op niveau 2 kan dan worden doorgeschoold naar niveau 3, waar veel tekorten zijn. Dit levert echter een fors knelpunt op, want om een paar redenen gaat dat niet op: 3 De meeste uitkeringsontvangers van WW en WWB zijn verplicht zich in te schrijven bij UWV WERKbedrijf. 6
In de praktijk blijken doorstroom- en opleidingsprogramma s van niveau 2 naar niveau 3 geen succes, noch voor werkzoekenden, noch voor het zittende personeel. Blijkbaar is dat toch een te grote stap. Op niveau 1 en 2 zijn geen tekorten en ze worden ook niet verwacht. De kansen voor laagopgeleiden in de zorg zijn ook al klein omdat lager gekwalificeerde dienstverlening als catering, schoonmaak en overige facilitaire dienstverlening veelal worden uitbesteed. Dat betekent ook dat bemiddelen van de bekende arbeidsreserve naar banen op niveau 1 en 2 in de zorg vooral zal leiden tot verdringen van de reguliere uitstroom uit de opleidingen. Aan de knelpunten op de arbeidsmarkt in de zorg zal het niks bijdragen, die zitten vooral op niveau 3 en hoger. Dat neemt niet weg dat bemiddeling op kleine schaal natuurlijk wel succes kan hebben bij gemotiveerde kandidaten. Maar dan gaat het veelal om (bijzondere) projecten gericht op re-integratie van de werkzoekende, niet om strategisch arbeidsmarktbeleid in de zorg. Wat maakt de Amsterdamse zorg aantrekkelijk: hoge eisen, bijzondere werkomgeving en hoge kennisintensiteit biedt kansen (middellange en lange termijn) Het alternatief voor de bekende arbeidsreserve is een pull-strategie. Die maakt een sector juist aantrekkelijk aan de hand van de werkgelegenheid aan de bovenkant van de arbeidsmarkt, door de nadruk te leggen op de hoge eisen, de bijzondere werkomgeving en de hoge kennisintensiteit - kortom op alles wat Amsterdam voor veel jongeren in allerlei beroepen en sectoren tot een aantrekkelijke wereldstad maakt. Zo n strategie is gericht op zij-instromers, baanwisselaars, buitenlandse werknemers en afgestudeerden uit andere regio s. Daarbij moet gelijk gezegd dat de bijdrage van werknemers uit het buitenland aan de Amsterdamse personeelsbehoefte beperkt zal zijn (de internationale migratie van zorgpersoneel is sowieso beperkt, ook in landen met een lange migratietraditie). De bijdrage van zij-instromers (mensen die van beroep wisselen) is ook beperkt, zo leert de ervaring. Het voornaamste forum voor de competitie om schaars personeel is daarom de groep van jongeren die hun opleiding en beroep aan het kiezen zijn. Maar als deze pull-strategie ergens in Nederland aan de orde is en kansen biedt, dan is het in Amsterdam: de zorg is nergens al zozeer een echt kennisintensief cluster als juist hier. 5. Wat kan de overheid doen? De Amsterdamse zorg vertoont kenmerken van een medisch-economisch cluster met een steeds grotere nadruk op kennis. Dat cluster ontwikkelt zich in een goede samenhang tussen de vier o s: ondernemingen, onderwijs, overheid en onderzoek / intermediairen. Het cluster moet om schaars personeel concurreren met andere sectoren. De rol van de overheid, op de middellange en lange termijn, als één van de vier o s kan bestaan uit: onderstrepen dat kwalificatieniveau 3 het instapniveau aan het worden is en daaraan gekoppeld uitdragen dat de zorg een sector is met goede loopbaanmogelijkheden meewerken aan statusverhogende acties voor het zorgpersoneel voortgezette promotie- en wervingscampagnes onder hoger opgeleide migranten om zorg als een sector met toekomst te etaleren 7
bevorderen van de bereikbaarheid van de stad, met name de regionale ovbereikbaarheid veiligheidsmanagement voor nachtwerkers in thuiszorg en verzorging hospitality programma s voor zorgwerkers van buiten Amsterdam, inclusief arrangementen voor (al dan niet tijdelijke) huisvesting, mobiliteitsmanagement ondersteunen van opleidingen en zorginstellingen in het gezamenlijk terugdringen van de uitval tijdens de opleiding ondersteunen van maatschappelijke trends die de vraag naar zorg beperken: hogere arbeidsparticipatie, zeker onder ouderen; bevorderen maatschappelijke participatie van ouderen; investeren in preventie van ziektes die aan een levensstijl gebonden zijn (publiek gezondheidsbeleid); bevorderen van zelfstandige arbeid, ondernemerschap en zelfredzaamheid in de beroepsbevolking; kritische dialoog aangaan met de bevolking over de eigen verantwoordelijkheid voor de gezondheid. 8