Bewegen en cognitie bij ouderen

Symposium neurologie zorgketens Leeuwarden, 23 april 2015 Bewegen en cognitie bij ouderen Marieke van Heuvelen, Centrum voor Bewegingswetenschappen, RuG / UMCG In samenwerking met Willem Bossers, Gerwin Blankevoort, Eddy van der Zee, Erik Scherder, Luc van der Woude, Froukje Boersma en Tibor Hortobagyi

2 Inhoud Inleiding Bewegen en cognitie bij gezonde ouderen Waarom treden effecten op? Bewegen en cognitie bij dementie Transfer naar betere ADL? Conclusies en tips voor de praktijk

N (*miljoen) N (*1000) Inleiding 3 Aantal mensen 65 jaar of ouder in NL 5 Aantal mensen 90 jaar of ouder in NL 700 4,5 4 3,5 600 500 3 400 2,5 2 300 1,5 200 1 0,5 0 2014 2020 2030 2040 2050 2060 100 0 2014 2020 2030 2040 2050 2060 Jaar Jaar Bron: CBS statline 2014

N (*1000) Inleiding 4 Aantal mensen met Dementie in NL 600 500 53% krijgt thuiszorg 18% gaat naar dagbesteding 32% geïnstitutionaliseerd 400 300 200 Kosten 4.8 miljard euro per jaar 5.3% totale budget gezondheidszorg Nr.2 lijst van meest dure ziekten 100 0 2014 2020 2030 2040 year Bron: Alzheimer Nederland 2013

Inleiding Gevolgen van veroudering 5 Veroudering Fysieke functies Cognitieve functies Activiteiten Dagelijkse Leven

6 Wat zijn cognitieve functies? Mentale processen bij waarnemen, informatie verwerken, leren en denken Belangrijke aspecten: - Geheugen - Executieve functies (EF): aandacht, inhibitie, planning, initiatie en werkgeheugen

Inleiding Gevolgen van dementie 7 Veroudering + Dementie Fysieke functies Cognitieve functies Activiteiten Dagelijkse Leven Genezing nog niet mogelijk Medicijnen beperkte werking/bijwerkingen Rol lichamelijke activiteit/beweging?

Inleiding Rol van beweging 8 Beweging Fysieke functies Cognitieve functies Activiteiten Dagelijkse Leven

Wandelen bij gezonde ouderen: Studie Kramer (1999) N = 124 60-75 jaar Wandelen 3x/wk, 6maanden Placebo (stretchen) + 5.1% uithoudingsvermogen - 2.8% 9 Reactietijd taken (hoe lager hoe beter) Voormeting - switch taak Nameting - switch taak Voormeting - simpele taak Nameting - simpele taak Wandelen Placebo Wandelen heeft alleen effect op de complexe taken (executieve functies)

Ook krachttraining heeft effect (Liu-Ambrose) 155 vrouwen 65-75 jaar 10 3 groepen: 1x per week krachttraining (RT1) 2x per week krachttraining (RT2) 2x per week balans/rekoefeningen (controle) 12 maanden, 60 minuten per keer (10-40-10) Deelname: 71% (RT1); 70% (RT2); 62% (controle) Uitkomstmaat: Strooptest (selectieve aandacht en inhibitie) rood geel blauw groen blauw geel geel rood groen Interferentiescore: Kleur-Woord minus Kleur Bron: Liu-Ambrose 2010, 2012

Ook krachttraining heeft effect (Liu-Ambrose) 11 Na 6 maanden: geen effect Na 12 maanden: RT1: +12.6% RT2: +10.9% Controle: -0.5% rood geel blauw groen blauw geel geel rood groen Bij Milde Cognitieve Beperkingen (vrouwen, n=77, gemiddelde leeftijd 74.9 jaar): Positief effect na 6 maanden voor zowel aerobe training als krachttraining Bron: Liu-Ambrose 2010, 2012

12 Bij gezonde ouderen sterkste effecten bij. Wandelen / hardlopen interventies gecombineerd met krachtoefeningen Lange duur (> 6 maanden) Gemiddelde sessieduur (30-45 min) Executieve functies én geheugen Bron: o.a. Colcombe en Kramer 2007

13 Waarom treden effecten op? Neurogenese Synaptische plasticiteit Angiogenese Reductie ontstekingsreacties

Neurogenese: toename van aantal 14 zenuwcellen (neuronen) Beweging BDNF (Brain Derived Neurotrophic Factor) IGF-1 (Insuline-like Growth Factor 1)

Synaptische plasticiteit: 15 veranderingen in sterkte en aantal verbindingen tussen zenuwcellen Beweging neurotransmitter BDNF (Brain Derived Neurotrophic Factor) IGF-1 (Insuline-like Growth Factor 1) Neurotransmitters zenuwcel

Angiogenese: 16 aanmaak nieuwe bloedvaten Beweging Insuline-like growth factor-1 (IGF-1) Vascular endothelial growth factor (VEGF) Doorbloeding hersenen Neurogenese & synaptische plasticiteit

17 Reductie ontstekingsreacties Beweging Amyloid beta (Alzh) Homocysteine Schade aan zenuwcellen en/of bloedvaten

Waarom treden effecten op? 18 Neurochemisch (IGF1, BDNF, neurotransmitters) Cardiovasculair (hersendoorbloeding, angiogenese) Reductie ontstekingsreacties (homocysteïne, β-amyloid) Permanente veranderingen o.a. Neurogenese Synaptische plasticiteit Denkvermogen

19 Hoe zijn de effecten van bewegen op cognitie bij dementie? Twee recente overzichtsartikelen (reviews) Öhman et al. 2014 Scherder et al. 2013 Eigen studie (Bossers et al. 2014, 2015)

Review Öhman 2014 Dementie Milde Cogn Beperk + = verbetering 0 = geen verschil interventie-controle 15

Review Öhman 2014 Dementie Milde Cogn Beperk + = verbetering 0 = geen verschil interventie-controle Type activiteit dat is onderzocht Milde Cognitieve Beperkingen Dementie Aeroob (wandelen/fietsen) 5 7 Aeroob+kracht 1 Kracht 2 Tai-chi 1 1 Dans 1 Multimodaal 1 2 Fysiotherapie 1 16

Review Scherder 2013: studies naar wandelen 22 Effect grootte niet verschillend van nul Overall geen significant effect van wandelen op executieve functies

Review Scherder 2013: studies naar wandelen 23 Effect grootte wel verschillend van nul Ter vergelijking in sedentaire ouderen: wel effect van wandelen!

Hoe zijn de effecten van bewegen op 24 cognitie bij dementie? Aantal studies beperkt Vaak kleine steekproefomvang Vaak beperkt aantal cognitieve domeinen onderzocht Meestal aerobe training als activiteit Resultaten inconsistent Combinatie wandelen-kracht niet onderzocht bij dementie

25 Studie Bewegingswetenschappen 2010-2014: Combinatie wandelen-krachttraining: effect op cognitie bij mensen met dementie Promovendus: Willem Bossers Begeleiders: van Heuvelen, van der Woude, Scherder en Boersma Financiers: UMCG en Fonds NutsOhra

Hypothesen: Combinatie van wandelen en BDNF krachttraining verbetert het cognitieve en fysieke functioneren IGF1 van mensen met dementie IGF1 Combinatie is effectiever dan alleen wandelen Drie argumenten: Wandelen Angiogenese Hersendoorbloeding Amyloid β Krachttraining Homocysteine 26 1. Onderliggende mechanismen zijn deels complementair Neurogenese Synaptische plasticiteit 2. Toename in kracht toename in intensiteit wandelen 3. Resultaten in gezonde ouderen: combinatie is effectiever Cognitief functioneren

Onderzoeksontwerp: RCT Werving verpleeghuizen Toestemming 22 Screening MMSE (10-22) Timed up & go Voormeting Randomisatie Combinatie wandelen en krachttraining Alleen wandelen Controle interventie (sociale visite) Nameting Follow-up meting

9 weken 4 sessies/week 30 minuten/sessie individuele begeleiding 28 Combinatie 2 sessies/week wandelen 2 sessies/week kracht - knie extensie - heup abductie - heup extensie - plantair flexie Keuze: grote spiergroepen betrokken lopen Toename intensiteit gewichten/herhalingen Wandelen Binnen in gang Rustpauzes toegestaan Controle interventie Sociale visite - Krant lezen - Praten over dagelijkse dingen/familie/verleden

Onderzoekspopulatie 29 n 109 Totale groep MMSE (M ± SD) 15.6 ± 4.4 Diagnose (%) AD VaD AD/VaD Anders 53.2 16.5 16.5 13.8 Leeftijd (jr, M ± SD) 85.5 ± 5.1 Geslacht (% vrouw) 75.2 Rollator (%) 56.0 Geen significante verschillen tussen de drie groepen Bossers et al. 2014, 2015

30 Deelname (% van de aangeboden sessies) 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% Afwezig Aanwezig 30% 20% 10% 0% Combi Wandelen Controle Totaal Bossers et al. 2014, 2015

MMSE score Effect op globaal cognitief functioneren (MMSE) 31 18 +8.5% +1.8% -4.5% 16 14 12 10 8 6 4 2 voor na p <.001 d =.22 /.48 0 Combi Wandelen Controle Bossers et al. 2014, 2015

Verandering (%) Effecten op executieve functies 32 Testen: Incomplete figuren Cijfers verbinden Cijferreeksen achteruit Blokkenreeksen achteruit Stroop Woord Dieren/beroepen noemen (ns) Totaalscore (Som Z-scores) -15 15 0 T0 * Combinatie en Wandelen versus Controle significant T1 + 13.5%* + 2.0%* - 7.7% Combinatie Wandelen Controle

Verandering (%) Effecten op geheugen 33 Testen: Woorden onthouden Cijferreeksen vooruit Blokkenreeksen vooruit Gezichten onthouden Plaatjes onthouden (ns) 15 0 + 14.4%* + 7.7% Totaalscore (Som Z-scores) -15 T0 T1-8.6% * Combinatie versus Controle significant Combinatie Wandelen Controle

Verandering (%) Cognitie bij follow-up voor totaalscore 34 (globaal + geheugen + executieve functies) 15 Terug naar baseline 9 weken na afloop interventie 0 + 1.2% - 3.8% -15 T0 T1 T2-11.8% Combinatie Wandelen Controle Bossers et al. 2014, 2015

Effectgrootte (d) Effecten op de fysieke functies Effectgroottes (d) (Na Voor vs Controle) Verandering in 6 minuten wandelscore Combinatie +22.8% Wandelen +1.7% Controle - 3.3% 35 0,5 0,45 *** 0,4 0,35 0,3 0,25 ** ** Combinatie Sit to Stand test 0,2 0,15 Wandelen 0,1 0,05 0 Uithouding wandelen Beenkracht Mobiliteit Balans Bossers et al. 2014, 2015

36 Samenvattend studie Bossers Combinatie wandelen+krachttraining is goed uitvoerbaar bij mensen met dementie Deelname is hoog Combinatie heeft voorkeur boven wandelen want: - sterker effect op cognitieve functies - sterker effect op fysieke functies Leidt bewegen tot betere ADL en is dit gerelateerd aan verbeterde cognitie?

Bewegen en ADL bij dementie: Cochrane review Forbes et al. (2013) 37 Overall een klein maar significant positief effect

38 Bewegen en ADL bij dementie: Cochrane review Forbes et al. (2013) Venturelli 2011: Santana-Sosa 2008: Wandelen 26 weken 4x per week 30min Barthel-Index Multimodaal 12 weken 3x per week 25min Barthel+Katz-Index

Bewegen en ADL bij dementie: Studie Bossers 39 (% verandering) Combinatie Wandelen Controle Geobserveerde ADL (Katz) +5.3* -0.5-2.1 Uitgevoerde ADL (PPT) +10.2* -1.4-13.5 * Significant verschillend van Controle

Verbetering cognitie/fysiek leidt tot verbetering ADL? 40 Mediatie via globale cognitie Direct Mediatie via uithouding/kracht Direct Geobserveerde ADL Uitgevoerde ADL Bossers et al. ingestuurd

Nieuw onderzoek 41 Laat het brein niet indutten: beweeg slim en verminder de kans op dementie Dosis-respons relatie: combi LI versus HI Effect van inactiviteit Coach methode ter preventie Combinatie bewegen cognitieve training Implementatie in praktijk Humaan/Animaal APOEe4

Nieuw onderzoek 42 Laat het brein niet indutten: beweeg slim en verminder de kans op dementie Implementatie in praktijk: hard nodig! Recente analyses master student (Leentje van Alphen) Mensen met dementie (n=120) zijn minder actief dan leeftijdsgenoten zonder dementie vergeleken met partners (n=30) / literatuurgegevens) Dagopvang: -22% / -28% Geïnstitutionaliseerd: -40% / -45%

Wat als actief bewegen niet meer wil? Gronings Onderzoek naar Whole Body Vibration 43 motoriek & visueel-spatiële geheugen I.s.m. vd Zee (neurobiologie), Brouwer & Tucha (neuropsychologie) & Zeinstra

Pre-test Interim 1 Interim 2 Interim 3 Post-test Follow up 1 Follow up 2 Pre-test Interim 1 Interim 2 Interim 3 Post-test Follow up 1 Follow up 2 Time (sec) Wat als actief bewegen niet meer wil? Gronings Onderzoek naar Whole Body Vibration 44 Vooronderzoek jonge mensen Acute verbetering EF +8% (30 Hz, 4 mm, Vibe300) (Regterschot et al. 2014) rood geel blauw groen blauw geel geel rood groen Vooronderzoek gezonde mensen middelbare leeftijd 5 weken 4x per week 4 min (30 Hz, 1 mm, VitaCare TMS) Chronische verbetering EF +18% 100 90 80 70 60 Stroop test performance 50 Vooronderzoek gezonde oudere mensen (82-99 jaar) Chronische verbetering EF +8% 40 Intervention Interventie Controle

Conclusies en tips voor de praktijk 45 Beweging heeft positieve invloed op cognitie van mensen met dementie Wandelen alleen is niet genoeg, spierversterkende oefeningen waardevol juist voor mensen met dementie Geen beweegkuur maar actieve leefstijl Vermijden inactiviteit belangrijk Iets altijd beter dan niets: verleiden tot bewegen

Nooit te oud om te bewegen 46 Ruth Frith (Aus) 102 jaar oud In 2012 wereld s oudste wedstrijdsporter Bron: Quest Newspapers

47 Hartelijk dank voor uw aandacht Vragen? Met dank aan: UMCG, Fonds NutsOhra, staf en personeel De Dilgt, Patrimonium, Menno Lutter, Zuiderflat, Maartenshof, Innersdijk en Blauwborgje en alle deelnemers