Geologica Logisch Empirisme, Popper en Kuhn Gastcollege Kai Eigner Vrije Universiteit Amsterdam Opzet van dit college Wat is kennis Deductie en inductie Logisch empirisme Popper Kuhn Wat is kennis? Hoe kunnen we iets zeker weten? Waarop baseren we onze kennis? Twee tradities op zoek naar onbetwijfelbaar fundament: Rationalisme Empirisme Alleen ons verstand (ratio) levert zekere en betrouwbare kennis. Zoek naar onbetwijfelbare, zelfevidente waarheden, en baseer kennis daarop. Dominant tot 17e eeuw: Aristoteles (384-322 vc), René Descartes (1596-1650) Rationalisme Empirisme We worden niet geboren met zelfevidente waarheden. Alleen zintuiglijke ervaring (empirie) levert zekere, betrouwbare kennis. Baseer kennis op waarneming en experiment. Dominant sinds 17e eeuw: Francis Bacon (1561-1626), John Locke (1632-1704) Wetenschappelijke Revolutie Opkomst van empirisme leidde in 16 de en 17 de eeuw tot Wetenschappelijke Revolutie (Copernicus, Galilei, Newton) Moderne wetenschap hanteert empiristische methode: waarneming en experiment staan centraal. Maar: hoe precies kunnen we daarmee tot kennis komen? 1
Methode van empirisme Inductieve methode: verzamel feiten en leidt daaruit meer algemene uitspraken af. i.t.t. deductieve methode van rationalisme: begin met algemene zelf-evidente waarheden, en leid daaruit nieuwe kennis af. Inductieve methode in de wetenschap Wetenschap zoekt naar universele wetten van de vorm Alle X hebben eigenschap Y Als X zeer vaak en onder veel verschillende omstandigheden waargenomen is, en als alle X eigenschap Y blijken te hebben, dan is generalisatie Alle X hebben Y gerechtvaardigd. Is dit inderdaad een goede methode? Iets meer over logica Schema van een logische redenering: premisse P1 Alle mensen zijn sterfelijk premisse P2 Jan Peter Balkenende is een mens Conclusie C Jan Peter Balkenende is sterfelijk Geldigheid / Waarheid Is deze redenering geldig en/of waar? Alle katten zijn groen Deze hond is een kat Deze hond is groen Dit is een geldige redenering, ondanks de onware conclusie! Een logische redenering is geldig als de premissen de conclusie afdwingen. Geldigheid / Waarheid En is deze redenering geldig en/of waar? Alle bananen zijn vruchten Sommige vruchten zijn geel Sommige bananen zijn geel Dus... Logische redeneringen moeten allereerst geldig zijn! Alleen als een redenering geldig is en de premissen zijn waar, dan is de conclusie gegarandeerd waar. Dit is een ongeldige redenering, ondanks de ware conclusie! 2
Inductieve redeneringen Het inductieprobleem Inductieve redeneringen zijn logisch gezien niet geldig: Hamvraag voor empirist: zijn inductieve redeneringen ook geldig? Universele uitspraken ( Alle... ) volgen nooit met zekerheid uit eindig aantal waarnemingen. (David Hume, 1740) Het logisch empirisme Wiener Kreis (opgericht 1929) - Moderne vorm van empirisme, begin van moderne wetenschapsfilosofie - Eenheid van wetenschappen: methode (logica + empirie) - Verificatiecriterium Demarcatie-criterium: verifieerbaarheid Een uitspraak (theorie) is wetenschappelijk als zij verifieerbaar is, d.w.z. de waarheid ervan kan in principe d.m.v. waarneming of experiment vastgesteld worden. Vgl: Das Nichts nichtet (Heidegger) Het heelal dijt uit (Hubble) Probleem: algemene uitspraken niet verifieerbaar (inductieprobleem) afzwakking naar confirmatie Het standaardbeeld van wetenschap Empirische cyclus Empiristische methode beschreven door de logisch empiristen (dominant tussen 1910 en 1960): Wetenschap is gebaseerd op objectieve feiten, verkregen uit theorievrije waarneming waar door middel van inductie wetten en theorieën worden afgeleid. 3
Invullen empirische cyclus (bv continentale drift) Waaruit bestaat empirische basis, en is deze theorievrij? Worden er empirische wetten opgesteld, en zo ja, welke? Wordt er een theorie opgesteld, en zo ja, welke? Is gehanteerde methode inductief of deductief? In hoeverre passen waarnemingen, wetten en theorieën in empirische cyclus? Ben je het eens met standaardbeeld? Samenvatting Standaardbeeld en de problemen Wetenschap is gebaseerd op theorievrije waarnemingen Maar: vooronderstellingen spelen rol bij selectie relevante waarnemingen waaruit via inductieve redeneringen algemene empirische wetten afgeleid worden Maar: inductie logisch niet geldig (Hume) De wetenschapsvisie van Karl Popper en zijn kritiek op het standaardbeeld Poppers alternatief voor standaardbeeld Poppers claims: Theorieonafhankelijke waarneming is een mythe: onmogelijk en zinloos Oplossing inductieprobleem Verifieerbaarheid is geen goed criterium om wetenschap en pseudowetenschap te onderscheiden Daarom: nieuwe invulling demarcatiecriterium Poppers kritiek op verificatieprincipe Verifieerbaarheid geen goed demarcatiecriterium, want voor pseudowetenschap kan ook bevestiging door waarnemingen gevonden worden: Bv.: stand van de planeten bij je geboorte heeft invloed op je karakter Een theorie die steeds bevestigd wordt, heeft vaak weinig inhoud Dogmatische theorieën kunnen zich afschermen voor kritiek. Demarcatiecriterium Popper: falsifieerbaarheid Een uitspraak (theorie) is wetenschappelijk als zij falsifieerbaar is, d.w.z. de onwaarheid ervan kan in principe d.m.v. waarneming of experiment vastgesteld worden Vgl.: Adlers theorie over minderwaardigheidscomplex, astrologie, Marx geschiedenistheorie Einsteins algemene relativiteitstheorie en de 1919 expeditie van Eddington Voorbeeld: Koper zet uit bij verhitting 4
Oplossing inductieprobleem Poppers inzicht: universele uitspraken kunnen weliswaar nooit met zekerheid bevestigd (geverifieerd) worden maar wel met zekerheid weerlegd (gefalsifieerd) worden: S1 is A S2 is A. S10000 is niet-a ============= Niet [alle S zijn A] Zwaan 1 is wit Zwaan 2 is wit Zwaan 10000 is zwart =============== Niet alle zwanen zijn wit Theorieonafhankelijke waarneming? Popper: theorieonafhankelijke waarneming is een mythe: onmogelijk concepten structureren waarneming theoretisch raamwerk theorie als zoeklicht waarin feiten oplichten en zinloos: Wetenschap begint met een probleem (anders weet je niet wat relevant is, waar je moet kijken). Kun je met theoriegeladen waarnemingen wel falsifiëren? Poppers methode Voorbeeld: Als astronomische theorie botst met waarneming, wat is er dan gefalsifieerd? Optica of astronomische theorie? Poppers oplossing: Er is geen onafhankelijke feitenbasis om keuze te maken, dus moeten we zo n basis creëren op basis van consensus: Intersubjectieve overeenstemming. Een goede wetenschapper zoekt niet naar bevestiging, maar is juist kritisch: zoek naar weerlegging! Begin niet bij waarneming, maar met een theorie en probeer die te bekritiseren. (Dit is dus een heel andere methode dan die van het logisch empirisme) Hypothetisch-deductieve methode Probleem Theorie (hypothese) geen falsificatie Test falsificatie Kenmerken van Poppers wetenschapsvisie Combinatie van rationalisme en empirisme (daarom: kritisch rationalisme ) Echter: Tegen het fundamentalisme (opvatting dat zekere kennis mogelijk is: funderen op ofwel de rede rationalisme; ofwel waarneming empirisme). Met weerlegging wordt kennis vergroot. aanvaard theorie voorlopig nieuw probleem Wetenschap komt steeds dichter bij de waarheid, maar theorieën blijven altijd hypothesen die altijd weer ter discussie gesteld kunnen worden. 5
Koper zet uit bij verhitting. Buitenaards leven bestaat. Koningin Beatrix bestaat. Falsifieerbaar? Alle gebeurtenissen in de natuur worden bepaald door voorafgaande oorzaken. De kans dat iemand die met een mazelenpatiënt in aanraking is geweest, zelf ook mazelen krijgt, is 72%. De som der hoeken van een driehoek is 180 graden. In de strijd om het bestaan overleven de exemplaren die het best zijn aangepast aan de omgeving. De wetenschapsvisie van Thomas Kuhn Standaardbeeld vs. Popper Kuhn over wetenschap Overeenkomsten: wetenschap is rationeel er is vooruitgang in de wetenschap wetenschap gebaseerd op waarneming en experiment Verschillen: aard van rationaliteit: inductief of deductief? aard van vooruitgang: waarheid of eliminatie van onwaarheid? waarneming: theorievrij of theoriegeladen? Is wetenschap wel rationeel? Is er wel vooruitgang in de wetenschap? De rol van waarneming en experiment? Kijk naar échte wetenschap, niet naar een ideaalbeeld Wetenschapsontwikkeling volgens Kuhn Voorbeeld: chemie Pre-paradigmatische wetenschap Normale wetenschap (paradigma) Crisis Revolutie Normale wetenschap (nieuw paradigma) Crisis enz... Pre-paradigmatisch: alchemie Joseph Priestley: flogiston Antoine Lavoisier: zuurstof 6
Wat is een paradigma? Normale wetenschap Denkkader van wetenschappelijke groep Onderdelen: vakwetenschappelijke theorieën filosofische vooronderstellingen exemplarische voorbeelden Puzzelen binnen het paradigma Paradigma wordt kritiekloos aanvaard Maakt wetenschappelijke vooruitgang mogelijk Critici worden buiten groep geplaatst Anomalie keert zich tegen wetenschapper, niet tegen paradigma (sociale processen) Normale wetenschap is dogmatisch Wetenschappelijke revoluties Revolutie in de astronomie: Anomalie: als een puzzel onopgelost blijft Crisis: als anomalieën ons teveel worden Het paradigma ter discussie: strijd tussen normalen en revolutionairen Revolutie: een nieuw paradigma overwint Ptolemaios: geocentrisch wereldbeeld Copernicus: heliocentrisch wereldbeeld Gestalt-switches Bevindt de bal zich voor in de kubus, of juist achter in de kubus? Metafoor voor revolutie: hetzelfde op een nieuwe manier zien, bekering Nog meer Gestalt-switches Wat zie je in dit plaatje: een oude vrouw of een jonge vrouw? Eend-konijn? Visie op waarneming: waarneming is altijd theorie-geladen 7
Relativisme? Kuhn: theorie-geladen waarneming + incommensurabiliteit van paradigma s Wie heeft gelijk? Critici: gevaar van relativisme Is er nog plaats voor waarheid? Popper: we kunnen de waarheid niet kennen maar wel benaderen Kuhns revoluties: geen benadering van de waarheid meer (pessimistische inductie) Samenvatting Kuhn s visie Is wetenschap rationeel? Niet altijd: normale wetenschap is soms dogmatisch bij revolutie spelen sociale factoren een rol Vooruitgang: Binnen normale wetenschap: ja Paradigma s zijn onvergelijkbaar (incommensurabel) Waarneming: altijd door bril van een paradigma Werk jij in paradigma? Bezit volgens jou jouw vakgebied de kenmerken van een paradigma? Wat zijn de kenmerken van dat paradigma? (centrale theorie, filosofische vooronderstellingen, exemplarische voorbeelden) Was er vroeger een ander paradigma? Hebben er revoluties plaatsgevonden? Zijn er op dit moment anomalieën? Nabeschouwing Komt jouw wetenschapsvisie overeen met Standaardbeeld Popper Kuhn 8