Evaluatie Gratis Openbaar Vervoer Ouderen Dordrecht

Evaluatie Gratis Openbaar Vervoer Ouderen Dordrecht Tweede evaluatie, na introductie OV-chipkaart Definitief Gemeente Dordrecht T.a.v. J. Buitink Postbus 8 3300 AA Dordrecht Grontmij Nederland B.V. De Bilt, 27 oktober 2011

Inhoudsopgave 1 1.1 Inleiding... 4 Het GOV Dordrecht in de tijd... 4 1.2 Bestuurlijke borging van het GOV... 4 1.3 1.4 Gemakspas versus OV-chipkaart... 4 Eerste evaluatie 2009... 5 1.5 1.6 Gebruiksgegevens OV-chipkaart... 5 Relatie Drechthopper... 5 2 Gebruiksgegevens OV-chipkaart... 7 2.1 2.2 Kaartbezitters en gebruikers... 7 Gebruik OV-chipkaarten per maand... 7 2.3 2.4 Belangrijkste reisrelaties... 8 Gebruik stadslijnen... 9 2.5 Verdeling over de week... 9 2.6 Verdeling over de dag... 9 2.7 Conclusies... 9 3 Derving vervoerder... 10 3.1 Afspraken GOV-project... 10 3.2 Derving volgens voorcalculatie... 10 3.3 Schatting derving op basis werkelijk gebruik... 10 4 Conclusie evaluatie GOV 2011... 11 4.1 Doelstellingen bereikt?... 11 4.2 Doelgroep bereikt?... 11 4.3 Gebruikers versus kosten... 11 4.4 Maatregelen voor een eventueel vervolg in 2012... 12 Pagina 3 van 12

1 Inleiding 1.1 Het GOV Dordrecht in de tijd Tijdens de begrotingsbehandeling in november 2008 is via een motie het initiatief genomen voor het Gratis Openbaar Vervoer van ouderen (= 65 +) in Dordrecht. De gemeenteraad van maart 2009 heeft de benodigde middelen geaccordeerd voor het GOV en het aanbieden van gratis vervoer van en naar de transferia Weeskinderendijk en P-Energiehuis. Het gratis vervoer van en naar de parkeerterreinen is inmiddels beëindigd per 4 januari 2011. Het gratis zijn van de bus was geen onderscheidend argument voor het gebruik van de parkeerplaatsen. De OVvoorzieningen van en naar de parkeerplaatsen zijn er nog steeds, alleen tegen betaling. Het GOV startte voor de duur van 1 jaar: 1 juli 2009 tot en met 30 juni 2010 (= fase 1). Voorjaar 2010 is besloten om een tweede fase toe te voegen, die de periode van 1 juli 2010 tot en met 31 december 2010 besloeg (hierdoor continuïteit in het aanbod van gratis reizen en anticiperend op een positief besluit van de gemeenteraad in november 2010). Tijdens de begrotingsbehandeling in november 2010 is besloten een derde fase toe te voegen voor de periode 1 januari 2011 tot en met 31 december 2011. 1.2 Bestuurlijke borging van het GOV Door het ontstaan via een motie zijn er voorafgaand aan de uitvoering nooit echte doelstellingen benoemd voor het Gratis Openbaar Vervoer. De politieke tafel heeft het onderwerp zich toegeeigend en eigenlijk geeft elke partij er een eigen lading aan mee. Zaken als sociaal isolement worden genoemd, zonder dat hier een inhoudelijke invulling en onderbouwing voor is. Het is ook het meegaan op landelijke discussies en projecten. Vanuit de Belgische plaats Hasselt is het (voor iedereen) Gratis Openbaar Vervoer overgewaaid. Dit is echter niet haalbaar (lees: betaalbaar) binnen de Nederlandse contouren van het openbaar vervoer en het gratis vervoer voor ouderen is een residu van deze aandacht en discussie. Gelijksoortige projecten zijn er (geweest) in Rotterdam en Eindhoven. Voor Dordrecht zijn door het college van B&W eind 2010 de volgende doelen benoemd voor het GOV-project: De doelgroep van 65+ mobiel houden in algemene zin en ouderen met een laag inkomen een gratis vervoersmogelijkheid bieden. Bereikbaarheid van de binnenstad garanderen door minder autogebruik en minder beslag op de beschikbare parkeerruimte door deze doelgroep. Een beter gebruik van het bestaande openbaar busvervoer door het vullen van lege stoelen buiten de spitsuren. Het onderwerp maakt ook deel uit van het Politiekakkoord uit april 2010. 1.3 Gemakspas versus OV-chipkaart Het project is gestart met de 65+Gemakspas. Gratis reizen was toegestaan door de kaart (met pasfoto) te tonen aan de buschauffeur. Per 2011 is er overgestapt op de OV-chipkaart. Hierop is een speciaal reisprodukt geladen Gratis vervoer op de stadslijnen in Dordrecht. Het gebruik is identiek aan dat van de reguliere chipkaart: per reis in- en uitchecken bij het in- en uitstappen. Dus het aantal verplaatsingen, de herkomst en bestemming en reisafstanden worden geregi- Pagina 4 van 12

Inleiding streerd en met de kaarthouder verrekend tegen het zogenaamde nultarief (dus er wordt geen opstap- en kilometertarief in rekening gebracht). Dit geldt alleen op de stadslijnen in Dordrecht. De overgang naar de chipkaart is gestart in maart 2011. Vanaf mei 2011 is er sprake van een afronding van deze migratie. Het gratis mogen reizen is gelijk gebleven. Dit geldt op werkdagen na 09:00 uur en in het weekeinde de gehele dag. 1.4 Eerste evaluatie 2009 De belangrijkste conclusies uit de eerste evaluatie uit 2009 zijn: De grootste gebruikersgroep is tussen de 65 en 75 (70% heeft een pas). De doelgroep is redelijk gelijkmatig verdeeld over de stad. Wijken met een groot aantal bejaarden zijn Wielwijk/rabbehof en Sterrenburg I + II. 57% van de pashouders is vrouw en 43% is man. Bijna de helft verplaatst zich al met het openbaar vervoer. De prijs is belangrijk om van het openbaar vervoer gebruik te maken (20%). 6% van de Gemakspas-reizigers zijn nieuwe busreizigers. Belangrijkste reismotief is winkelen. Van de reeds bestaande busgebruikers behoudt circa 50% dezelfde reisfrequentie. De andere 50% gaat vaker met de bus omdat het gratis is. 75% zegt vaker dan 2 keer per week te reizen met de bus. Kortom: het gratis vervoer vergroot de mobiliteit van de ouderen. Deze conclusies zijn gebaseerd op twee reizigersenquêtes in de bus (voor en na de introductie van de Gemakspas), een vragenlijst bij de aanvraag voor een gemakspas en een klein onderzoek op de centrumhaltes onder de doelgroep aldaar. Het gebruik van de stadsbussen door de doelgroep buiten de ochtendspits leidt niet tot de inzet van extra bussen. Letterlijk vullen de ouderen lege stoelen in de bussen. 1.5 Gebruiksgegevens OV-chipkaart Door het gebruik van de OV-chipkaart is in principe elke reiziger te traceren en te volgen. Qua techniek geen probleem, alleen vanuit de Wet Bescherming Persoonsgegevens worden er grote restricties gesteld aan het gebruiken OV-chipkaart-data voor analyse en publicatie. Het diep analyseren van deze databanken is derhalve niet mogelijk. Slechts in algemene termen is het gebruik te duiden. Maar daaruit is wel relevante gebruiksinformatie te destilleren, die waardevol is voor een beoordeling van het gebruik van het aanbod van Gratis Reizen door de doelgroep. De chipkaart is vanaf maart 2011 ingevoerd. Uit de gebruikscijfers blijkt dat de omzetting van Gemakspas naar OV-chipkaart 6 à 8 weken heeft geduurd. De waarden van de eerste maanden maart en april zijn vertekend door deze introduktie. Vanaf mei zijn de gebruikscijfers constant. Het gaat alleen om een fysieke omzetting van Gemakspas naar OV-chipkaart. Er wordt vanuit gegaan dat dit niet tot ander reisgedrag leidt. 1.6 Relatie Drechthopper Tijdens de eerste fase van het GOV in 2009 is er nadrukkelijk gemonitord op het gebruik van de Drechthopper. Geheel in lijn met de landelijke doelstelling om speciale groeperingen ook zoveel mogelijk van het reguliere openbaar vervoer gebruik te laten maken, was de verwachting dat het gebruik van de Drechthopper af zou nemen, als de reguliere bus gratis aangeboden werd. Dit is echter niet gebleken. In Dordrecht is geen daling in het gebruik geconstateerd. Pagina 5 van 12

Inleiding In de evaluatie 2011 is dit onderzoek niet herhaald. Er zijn geen signalen vanuit de organisatie en exploitant van de Drechthopper. Daaruit mag geconcludeerd worden dat het gebruik ervan navenant gebleven is. Pagina 6 van 12

2 Gebruiksgegevens OV-chipkaart 2.1 Kaartbezitters en gebruikers Afgerond is het aantal 65+-ers in Dordrecht circa 20.000. Van dit aantal hebben (afgerond) 12.000 inwoners het produkt Gratis Reizen op de stadslijnen op hun chipkaart geladen. Hiervan gebruikt circa 2/3 de OVchipkaart regelmatig (een kleine 8.000 (unieke) kaarthouders geconstateerd gedurende de periode maart t/m september 2011). Dus circa 1/3 van de chipkaarthouders gebruikt hem niet (of nauwelijks). Dit is overi- ouderen gens een bekend fenomeen. Als iets gratis is willen mensen het gewoon hebben, terwijl ze het niet of nauwelijks gebruiken. Dat deze groep een dergelijke omvang heeft is wel uniek. Dus het aanbod van gratis reizen wordt uiteindelijk door 40% van de doelgroep gebruikt. 2.2 Gebruik OV-chipkaarten per maand index 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 100 doelgroep versus gebruikers 60 doelgroep kaarthouders gebruikers 40 In nevenstaande grafiek is het aantal (unieke) OV-chipkaartgebruikers per maand weergegeven. Grosse modo ligt dat rond de 5.000 Logischerwijs is het in de zomermaand tijdens de vakantie iets lager. Dit verloop sluit aan bij vervoersstatistieken van reguliere OV-diensten. gebruikte chipkaarten 4400 Gemiddeld worden per maand 9,0 à 9,5 reizen gemaakt per geregistreerde OVchipkaart. Dit impliceert een reisfrequentie maanden van circa 2 reizen per week. Uitgaande van een heen- en terugreis is dit gemiddeld één bezoek per week aan een bestemming. 5300 5200 5100 5000 4900 4800 4700 4600 4500 Gebruik OV-chipkaart mei juni juli aug sept 9,8 9,6 9,4 9,2 9,0 8,8 8,6 8,4 8,2 8,0 gemiddeld aantan reizen per chipkaart NB: dit staat in contrast met de uitkomsten van de eerste evaluatie op basis van de gehouden enquêtes. Toen zei 75% meer dan 2 reizen per week te maken. Mogelijk een geval van het meest gewenste antwoord geven bij de enquête. De sommatie van de waarden van de afzonderlijke kolommen levert een totaal van bijna 25.000 gebruikte chipkaarten. Voor het totaal van de periode mei t/m september geldt echter dat er een kleine 8.000 verschillende, unieke chipkaarten zijn gebruikt. Dus een groot aantal chipkaarten wordt in meerdere maanden gebruikt. Naar schatting ligt het aantal chipkaarten dat in meerdere maanden gebruikt wordt, rond de 4.500. Pagina 7 van 12

Gebruiksgegevens OV-chipkaart 2.3 Belangrijkste reisrelaties De 20 belangrijkste relaties zijn: relatie Aantal reizen Absoluut Procentueel Motief Centrum - Planetenlaan 2.657 9% Winkelen Planetenlijn - Centrum 2.253 8% Winkelen Planetenlaan - Busstation 2.041 7% Diversen Busstation Admiraalsplein 1.637 6% Diversen Centrum - Busstation 1.579 5% Winkelen Rivierenplein - Centrum 1.578 5% Winkelen Zknhs Dordwijk - busstation 1.524 5% Medisch Busstation - Keplerweg 1.483 5% Diversen Busstation - Planetenlaan 1.429 5% Diversen Admiraalsplein - Centrum 1.288 4% Winkelen Busstation - Campanula 1.283 4% Diversen Centrum - Bakemaerf 1.282 4% Winkelen Campanula - Centrum 1.260 4% Winkelen Busstation - Centrum 1.243 4% Winkelen Keplerweg - Cerntrum 1.239 4% Winkelen Slangenburg - Centrum 1.229 4% Winkelen Crabbehof - Centrum 1.171 4% Winkelen Centrum - Gravenhorst 1.143 4% Winkelen Busstation Zkhs Dordwijk 1.125 4% Medisch Heijeplein - Centrum 1.107 4% Winkelen Totaal 29.551 100% Vanuit de reisherkomst of bestemming is het reismotief afgeleid. Wordt er gereisd naar het Centrum, dan is de aanname dat hier het reismotief voor 95% winkelen is. Is de herkomst of bestemming het Dordwijk ziekenhuis dan is het reismotief medisch ; dit kan als patiënt of als bezoek zijn. Reizen die beginnen of eindigen op het busstation hebben verschillende reismotieven en is het busstation het overstappunt tussen de verschillende lijnen. Zo stapt ook 9% van de reizigers hier over op of van lijn 7 om naar of van het Ziekenhuis te reizen. In totaal is de verdeling over de reismotieven: diversen; 27% medisch; 9% winkelen; 64% Pagina 8 van 12

Gebruiksgegevens OV-chipkaart 2.4 Gebruik stadslijnen Gebruik OV-chipkaarthouders per lijn In nevenstaande afbeelding is het gebruik 70000 per stadslijn aangegeven. Lijn 5 naar Sterrenburg en Stadspolders scoort het hoogst. 50000 60000 Goed gebruikt worden verder de lijnen 3, 4 40000 en 7. Lijn 1 wordt zeer matig gebruikt, terwijl deze lijn min of meer specifiek voor de 20000 30000 doelgroep ouderen rijdt. 10000 Een laag gebruik geldt ook voor de lijnen 6, 0 8 en 9. Voor lijn 9 ligt in de lijn der verwachting, omdat deze lijn vanaf het Parkeerter- nummer stadslijn rein Weeskinderendijk rijdt. Idem voor lijn 8 die vanaf het industrieterrein Dordse Kil rijdt. Lijn 6 rijdt vanaf het busstation naar Nieuw Krispijn en bedient Thureborg en de begraafplaats Essenhof. Hier zou een beter gebruik verwacht mogen worden. aantal passagiers 80000 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 2.5 Verdeling over de week In nevenstaande grafiek is de verdeling van het aantal reizen over de verschillende dagen van de week weergegeven. Deze verdeling volgt min of meer de normale verdeling van het OV-gebruik. Opvallend is wel dat de donderdag, inclusief koopavond relatief laag scoort. Het reismotief winkelen scoort blijkbaar met name op vrijdag en zaterdag. 60000 50000 40000 30000 20000 10000 0 aantal reizen per dag ma di wo do vr zat zon aantal reizen per uur 2.6 Verdeling over de dag Nevenstaand de verdeling van de gemaakte reizen over de dag. Het gratis reizen mag vanaf 09:00 uur en toch is er een klein aantal dat al voor dat moment in de bus zit. De piek ligt in de middag na 13:00 uur. s Avonds neemt het gebruik af, maar dat geldt ook voor het regulier openbaar vervoer. 2.7 Conclusies 40000 35000 30000 25000 20000 15000 10000 5000 0 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 0 Uit het geconstateerde reisgedrag van de 65+-ers blijkt dat: 8.000 OV-chipkaarten worden gebruikt in de periode maart tot en met september 2011. Per maand worden circa 5.000 OV-chipkaarten gebruikt. Gemiddeld maken de kaarthouders 1 reis (heen en terug) per week. De grootste reisrelaties beginnen bij de concentraties van ouderenwoningen. Het belangrijkste reismotief is winkelen: 64%. De koopavond is niet herkenbaar in de vervoercijfers. Het Dordwijk ziekenhuis komt in 9% van de reisrelaties voor. De stadslijnen 3, 4, 5 en 7 worden het meeste gebruikt; stadslijn 1 het minst. Vrijdag en zaterdag zijn de meest populaire reisdagen (sluit aan bij motief winkelen). Pagina 9 van 12

3 Derving vervoerder 3.1 Afspraken GOV-project De basisafspraak voor het GOV-project is dat de vervoerder schadeloos wordt gesteld voor het gratis vervoeren van de doelgroep. De derving van inkomsten wordt door de gemeente Dordrecht gecompenseerd. De vervoerder heeft geen financieel of marktbelang om de participeren in het gratis vervoer. Deze doelgroep reist al standaard al met 34% korting (generieke maatregel van het Rijk), zonder dat hiervoor de vervoerders worden gecompenseerd. Het enige belang van de vervoerder kan liggen in de bezetting van de bussen. Omdat het GOV pas na 09:00 start reist de doelgroep bijna volledig buiten de ochtendspits (voor zover dat al niet het geval was, want de doelgroep heeft geen binding met werktijden). 3.2 Derving volgens voorcalculatie Tijdens de voorbereiding van het eerste jaar GOV is door Arriva een derving gecalculeerd van 480.000 per jaar. Dit is gedaan op basis van kentallen uit het zogenaamde WROOVonderzoek (landelijk onderzoek naar kaartsoortgebruik onder OV-reizigers). Voor 2011 is een derving van 565.000,-- berekend (indexering en groei doelgroep). Ook is de afspraak gemaakt om na de introductie van de chipkaart over te gaan op afrekening van de derving op basis van het feitelijke gebruik van de bus door de doelgroep. 3.3 Schatting derving op basis werkelijk gebruik Voor de maanden mei tot en met september 2011 is de derving van Arriva bekend. In nevenstaande grafiek is op basis van een normale verdeling van het OV-gebruik over het jaar een prognose gemaakt van de werkelijke derving. In totaal is de derving 540.000,-- per jaar (prijspeil 2011). Dit betekent een geringe afwijking van de eerdere voorcalculaties (4%). derving in 60.000 50.000 40.000 30.000 20.000 10.000 - Derving op basis jaar fluctuatie jan feb mrt apr mei jun jul aug sep okt nov dec maanden van het jaar 140 120 100 80 60 40 20 0 index passagiersverloop Pagina 10 van 12

4 Conclusie evaluatie GOV 2011 4.1 Doelstellingen bereikt? De doelstelling van het GOV-project zijn: De doelgroep van 65+ mobiel houden in algemene zin en ouderen met een laag inkomen een gratis vervoersmogelijkheid bieden. Bereikbaarheid van de binnenstad garanderen door minder autogebruik en minder beslag op de beschikbare parkeerruimte door deze doelgroep. Een beter gebruik van het bestaande openbaar busvervoer door het vullen van lege stoelen buiten de spitsuren. Het GOV biedt een randvoorwaarde voor de ouderen om zonder kosten te reizen binnen de stad. Dus aan dat gedeelte van de eerste doelstelling wordt voldaan. Of hiermee ook de lage inkomens bereikt worden is moeilijk te zeggen. Het merendeel van de reizen gaat naar de binnenstad en aan een dergelijk bezoek is in de regel het uitgeven van geld verbonden. Het is dus maar de vraag of de lage inkomens juist deze reizen naar de binnenstad maken. Om de koppeling met de lage inkomens hard te maken binnen het GOV ligt een alternatief, zoals in Den Haag, meer voor de hand. Hier is de zogenaamde Ooievaarspas beschikbaar voor inwoners met een laag inkomen. Hiermee kan onder andere gratis gereisd worden. Met een dergelijke aanpak (inkomenspolitiek en geen vervoerspolitiek) wordt de echte doelgroep met zekerheid bereikt. De reizen van de 65+-ers concentreren zich op vrijdag en zaterdag. Dit zijn ook de momenten dat de druk op de parkeervoorzieningen in de binnenstad het grootst is. Dus mag verwacht worden dat het GOV de tweede doelstelling ondersteunt: de parkeerdruk zal lager zijn doordat de doelgroep met de bus reist. Er van uitgaande dat de doelgroep vaker met de bus gaat, wordt de derde doelstelling zonder meer bereikt. Met de bestaande buscapaciteit worden de ouderen vervoerd. Dus vullen zij buiten de ochtendspits lege stoelen. 4.2 Doelgroep bereikt? 40% vraagt het gratis reizen niet aan. Dit zijn de hogere leeftijdscategorieën en de mensen die er geen behoefte aan hebben (30% van de leeftijdsgroep 65-74). 40% van de groep ouder dan 65 jaar gebruikt het gratis reizen daadwerkelijk. Is dit voldoende om te spreken van een succes en een goed bereik bij de doelgroep? 4.3 Gebruikers versus kosten Inclusief organisatie kost een jaar GOV circa 600.000,--. Uitgedrukt in de mate van participatie: Ouderen Aantal Kosten/65+/jaar Doelgroep 20.000 30,-- Kaarthouders 12.000 50,-- Feitelijke gebruikers 8.000 75,-- Pagina 11 van 12

Conclusie evaluatie GOV 2011 Kortom: door het GOV ontvangen circa 8.000 Dordtenaren ouder dan 65 elke maand 6,25 aan gratis reizen. 4.4 Maatregelen voor een eventueel vervolg in 2012 Voor een eventueel vervolg van het project geldt dat er minder organisatiekosten mee gemoeid zijn. De doelgroep beschikt al over een OV-chipkaart en maandelijks krijgen de inwoners die 65 worden het aanbod in de brievenbus om ook gratis te reizen. Met Arriva worden de afspraken en reisstatistieken verder uitgewerkt om tot een systeem te komen van het verrekenen van de derving op basis werkelijke kosten. Pagina 12 van 12