MBO najaar 2011. Dé Onderwijsdagen. De didactische mogelijkheden van laptops. TPACK: didactiek, vakinhoud en ict in balans

MBO najaar 2011 Dé Onderwijsdagen De didactische mogelijkheden van laptops TPACK: didactiek, vakinhoud en ict in balans

Inhoud Column 2 Column Jan-Kees Meindersma 3 Ik kan niet meer zonder arrangeertool van Wikiwijs 4 De didactische mogelijkheden van laptops 6 Tablet versus laptop 7 TPACK: didactiek, vakinhoud en ict in balans 8 Dé Onderwijsdagen 10 De Netwerkschool: efficiënter en effectiever onderwijs 12 Korte berichten 14 Kennisnet ontwikkelt business case-aanpak voor ict-investeringen 16 Nieuws 4 6 8 10 Het nieuwe schooljaar is alweer twee maanden bezig. Studenten zijn gewend. Alle administratie is op orde. Routine as usual. Niet voor iedereen. De Netwerkschool ROC Nijmegen is bezig met een komen. Wat de inzet van laptops met zich meebrengt en hoe u met uw team creatief via het TPACK spel aan de slag kunt gaan om tot nieuwe combinatie te komen leest u in deze indruk. radicale innovatie. In deze indruk vertelt ROC Nijmegen over haar ervaring en ambities. Vlak voor de zomer op een miniconferentie van het Albeda College werd mij gevraagd of Tijdens de zomervakantie viel mij op dat de wereld op de camping en in het hotel veranderd is. Internettoegang is de gewoonste zaak van de wereld. Jongeren werken voor de tent hun Facebook bij. Hun ouders checken via tablet of telefoon het weerbericht: zou het nog studenten niet beter een ipad zouden moeten aanschaffen dan een laptop. Nee was mijn antwoord. Een laptop biedt (op dit moment) extra functies die een student echt nodig heeft voor bijvoorbeeld het maken van een werkstuk. Wel moeten we met elkaar onderzoeken goed komen met de zomer in waar en hoe tablets ons Nederland? Draadloze toegang onderwijs kunnen versterken. tot internet voor iedere Of wat voor soort apps onze student op school zou toch ook vanzelfsprekend moeten zijn, uitgeverijen zouden moeten ontwikkelen. Om daarna eerst zodat zij met hun eigen met elkaar goed te bedenken apparaat aan de slag kunnen gaan. Zeker als wij weten dat ict het leren verrijkt, aantrekkelijker maakt en leidt tot betere leerresultaten. Gelukkig laten wat een dergelijke investering oplevert en welke kosten en risico s er zijn. Hoe het maken van zo n business case werkt in het mbo staat ook beschreven steeds meer mbo-opleidingen hun studenten in deze indruk. De zomer voorbij. Het laptops meenemen. Dat levert natuurlijk nieuwe vragen op. En leidt onherroepelijk tot vernieuwingen wordt ongetwijfeld een prachtig, leerzaam en innovatief schooljaar. in het onderwijsprogramma. Docenten zullen vakinhoud, didactiek en technologie Jan-Kees Meindersma moeten combineren om tot effectief onderwijs te Sectormanager mbo Ik kan niet meer zonder... arrangeertool van Wikiwijs Op Wikiwijs kunnen docenten leermateriaal vinden, gebruiken en aanpassen. Ook kunnen ze kennis over en ervaringen met open leermateriaal uitwisselen. Daarnaast biedt Wikiwijs onder steuning bij het maken en gebruiken van leermateriaal. Zo staan er op de site handleidingen en snelstartgidsen en is er een arrangeertool. Deze is te vinden op wikiwijs.nl onder Maken. Wat is de arrangeertool van Wikiwijs? Een arrangement is een combinatie van een aantal zelf te kiezen leermaterialen. Met de arrangeertool kunnen docenten leermateriaal (bijvoorbeeld tekst, afbeeldingen en video s) verzamelen en combineren tot een arrangement. Vervolgens kunnen ze dat arrangement publiceren, zodat anderen er ook gebruik van kunnen maken. Waar gebruik je het voor? Eén van de docenten die dat doen, is Linda Waal. Zij is docent bij het Clusius College, een agrarisch opleidingencentrum met acht vestigingen in Noord-Holland. Linda Waal: Het agrarisch onderwijs maakt al lang gebruik van digitaal leermateriaal. Eerst via de CONTENTcorner en nu via Wikiwijs. Ik geef Bloem & Design en heb daarvoor arrangementen gemaakt. Zo n arrangement begint bijvoorbeeld met een video over het maken van een boeket. Al naar gelang het niveau van de leerlingen doe ik dingen voor of kunnen ze gebruik maken van de verwijzingen naar het internet die in het arrangement staan. Aan dat laatste moeten sommige leerlingen wel wennen. Maar ja, straks in de praktijk moeten ze het ook zelf doen. Het is net als met een oven in de keuken: als je niet weet hoe die werkt, staat er niet opeens een mevrouw naast je die uitleg geeft, maar moet je zelf in de handleiding kijken! Of op internet zoeken; er zijn bijvoorbeeld zoveel how-to- filmpjes op YouTube! Waarom arrangeren? Leerlingen van het Clusius College werken al een paar jaar zonder boeken en de docenten dus ook. Ik moet zeggen dat ik veel rustiger lesgeef; ik kan immers niet meer vergeten om iets mee te nemen en hoef niet meer te zoeken naar materiaal. Als ik toch bijvoorbeeld een lesbrief op papier wil hebben, kan ik die printen vanuit Wikiwijs. Wat trouwens belangrijk is als je eigen materiaal gaat plaatsen op Wikiwijs: zorg dat je eerst al je materiaal uitgezocht hebt, want dat kost meer tijd dan het plaatsen ervan. Een andere tip is: bedenk of het zinvol is dat leerlingen zelf achter Wikiwijs gaan zitten. Bij mijn leerlingen werkt dat niet altijd; ze zijn te snel afgeleid door andere websites. Ik kies voor de klas uit wat ik de leerlingen wil laten zien. Dat kan eigen materiaal zijn, maar ook dat van anderen. Ik vind het prima als andere docenten mijn arrange menten gebruiken én aanpassen aan hun eigen wensen! U kunt de arrangementen van Linda vinden op wikiwijs.nl door te zoeken op Linda Waal. 2 - mbo najaar 2011 mbo najaar 2011-3

een team. Vaak moet daarbij worden begonnen met het boven De didactische mogelijkheden van laptops Steeds meer scholen kiezen ervoor om hun leerlingen met laptops te laten werken. Wat betekent dat voor de school, voor de docenten en de leerlingen? Didactische mogelijkheden Jacob Poortstra vertelt dat de School voor Gastvrijheid en Toerisme dit schooljaar begint met laptops in de klas. Het gaat om tussen de zes en de acht klassen met eerstejaars leerlingen. De hoofdreden daarvoor is dat laptops didactische mogelijkheden bieden. Als je gebruik wilt maken van digitaal leermateriaal, is het niet handig om met een hele groep naar het Open Leercentrum te gaan, zeker als je maar vijftig minuten de tijd hebt. Het is wél reëel om voor het maken van een digitale opdracht even de laptop open te klappen. De tweede reden om over te stappen op laptops is dat we afscheid nemen van een deel van het oude machinepark; ook in bedrijfseconomisch opzicht is het dus een interessante stap. Eerder zijn al leerlingen van de School voor ICT en de School voor Logistiek gebruik gaan maken van laptops. Dat beviel goed, maar er waren nog wel wat aandachtspunten, zo geeft Jacob Poortstra aan: Draadloos printen was niet mogelijk en er was geen toegang tot de Sharepointomgeving. Deze problemen zijn in september opgelost. Dan is het ook mogelijk om gegevens in de cloud, op het internet dus, op te slaan. Een uitdaging blijft wel om goed digitaal leermateriaal te vinden; zeker voor het mbo is er relatief weinig beschikbaar. Niet iedere docent is een ontwikkelaar, dus is het de taak van uitgevers om materiaal te ontwikkelen, bijvoorbeeld maatwerkmodules. Jacob Poortstra is één van de Kennisnet ambassadeurs. Hij werkt als ict-coördinator bij de School voor Gastvrijheid en Toerisme. Deze school is een onderdeel van het Noorderpoort, een onderwijsinstelling voor voortgezet onderwijs, mbo, volwasseneneducatie en contractactiviteiten. Het Noorderpoort heeft ruim 20.000 cursisten en 1.800 medewerkers. De School voor Gastvrijheid en Toerisme is gehuisvest in De Euroborg, het stadion van FC Groningen. Er worden opleidingen aan geboden als manager/ondernemer horeca, (zelfstandig werkend) kok en frontofficemedewerker. Brigade digitale didactiek Directeur Dienstverlening Dick Lieftink gaf in WIJ, het magazine van het Noorderpoort, aan: We schaffen digitaal leermateriaal aan en we hebben mensen aangenomen om de vernieuwingen uit te voeren. We zijn nu ook aan het bedenken hoe we de nieuwe laptops, de digitale lesborden en het draadloos internet gaan invoeren. Ook waagde hij zich aan een toekomstvoorspelling: Over twee jaar werken we allemaal met webbased applicaties. Studenten doen dit mobiel: met laptop, notebook of ander mobiel middel. Via internet maken zij dan gebruik van de leer-programma s. Alle studenten van het Noorderpoort kunnen een laptop aanschaffen, als onderdeel van hun boekenpakket. Dat klinkt mooi, maar hoe bereid je de scholen hierop voor? Jacob Poortstra: We zijn bezig met het oprichten van een brigade met ambassadeurs digitale didactiek. Zij gaan de scholen ondersteunen bij het invoeren van ict in het onderwijs. Er zijn vier onderdelen, te beginnen met inspiratiesessies. Deze sessies zijn bedoeld om mensen te laten zien wat er kan met ict, om hen hongerig te maken en om scholingsvragen op te roepen. Daarna volgen hands-on workshops, bijvoorbeeld over het werken met de arrangeertool van Wikiwijs. De derde stap gaat richting consultancy: een ambassadeur verzorgt vijf keer een halve dag scholing aan tafel krijgen van vooroordelen en gevoelens van weerstand tegen ict in het onderwijs! Het vierde en laatste onderdeel van de brigade is het verzorgen van sessies voor het management van het Noorderpoort. Dat doen we samen met Kennisnet. Ik kan niet genoeg benadrukken dat het management achter de invoering van een digitale didactiek moet staan. Hoe moeilijk dat soms ook kan zijn in de hectiek van alledag. Wat helpt, is laten zien dat het gebruik van ict tijd kan opleveren. Hand in hand Jacob Poortstra heeft intensief contact met de ict-coördinatoren van andere scholen binnen Noorderpoort, zodat ze ervaringen kunnen uitwisselen. Ook is hij betrokken bij het Masterplan ict, dat onderdeel is van het Strategisch ict Beleidsplan 2010-2012. Idee achter dit plan is dat technologische vernieuwing en onderwijskundige vernieuwing hand in hand moeten gaan. We werken dus volgens Vier in Balans van Kennisnet; visie, kennis, programmatuur en hardware moeten in balans zijn. Ik vraag tijdens overleggen dan ook steeds: wat kan ik ermee in het onderwijs? Deze vraag moeten de scholen van Noorderpoort zichzelf ook stellen; we vragen hen om op papier te zetten hoe het onderwijs eruit moet zien, wat dat betekent voor de vaardigheden van docenten en welke voorzieningen daarvoor nodig zijn. Niet elke les hoeft met ict gegeven te worden; ict is een ondersteunend middel. Bijvoorbeeld om zwakkere leerlingen te ondersteunen of om processen binnen de organisatie te faciliteren. Je moet dus goed nadenken over waar je ict inzet en waar niet. Dat vraagt om een herijking van je didactiek. Dat nadenken over didactiek mis ik wel in Nederland. Over twee jaar werken we allemaal met webbased applicaties. Meer informatie over laptops in het onderwijs? Bekijk het dossier laptops en tablets op kennisnet.nl/laptopsmbo. 4 - mbo najaar 2011 mbo najaar 2011-5

Tablet versus laptop Op veel onderwijsinstellingen is er een discussie gaande over het verplicht laten aanschaffen van een laptop door studenten. Maar hoe staan docenten hier tegenover? En willen zij überhaupt nog wel een laptop of kiezen ze liever voor een handzame tablet? Veranderende docentrollen docenten een laptop onmisbaar vindt. Al zou een deel van de ROC Leiden en Kennisnet hebben afgelopen mei een onderzoek docenten daarnaast graag een ipad hebben. Ze zijn hiervoor afgerond naar het gebruik van verschillende devices voor bereid zelf bij te dragen in de kosten zodat de tablet ook docenten. Centraal stond de vraag welk device het best aansluit privé gebruikt kan worden. De tablet wordt gezien als een bij de wensen van docenten, rekening houdend met de veranderingen in het onderwijs in de komende drie tot vijf jaar. kleine scherm van de ipad wordt als belangrijkste beperking leuk, maar zeker ook nuttig extraatje naast de laptop. Het Vijftien docenten van ROC Leiden hebben twee maanden lang genoemd. Hierdoor is het maken van e-mails en blogberichten minder makkelijk. Ook bij het maken van presentaties verschillende devices zoals ipod s, ipad s en laptops in de les uitgeprobeerd. Daarnaast hebben zij zelf toekomstscenario s werden beperkingen ervaren. Daarnaast bleek het voor sommige docenten een hele klus om vertrouwd te raken met de gemaakt. Vanuit deze scenario s is gekeken hoe de rol van de docent de komende jaren kan veranderen en welk device verschillende apps. hiervoor de beste ondersteuning biedt. Overkoepelende kenmerken in deze scenario s zijn: maatwerk en vraaggestuurd Ondersteuningsbehoefte onderwijs waarbij iedere student zijn eigen rooster heeft. Of er nu voor laptops of tablets gekozen worden, belangrijk Daarnaast verwachten de docenten dat de rol van docent als punt blijft de ondersteuning van docenten. Omdat de studieloopbaanbegeleider in belang zal toenemen. behoefte aan ondersteuning tussen docenten erg verschilt, is Waar ze allemaal van overtuigd zijn is dat ict een (nog) het raadzaam om docenten zelf hun ondersteuningsbehoefte belangrijkere rol zal krijgen binnen het onderwijs. Volgens te laten formuleren. Hierbij is het belangrijk dat docenten de docenten zou ict minimaal de volgende functies moeten zelf een beeld vormen van hun (toekomstige) rollen en de gaan vervullen: communiceren, administratie bijhouden, functionaliteiten die zij nodig hebben om deze rollen goed documenten en notities maken, opslaan en delen en online uit te kunnen oefenen. Onderlinge samenwerking en toewerken naar een professionele en lerende cultuur zijn voor- nieuws / informatie vergaren. Voor het device geldt dat docenten verwachten dat dit mobiel en eenvoudig te waarden om de investering in devices uiteindelijk te laten bedienen is, een lange accuduur heeft, WiFi ondersteunt, kan renderen. communiceren met andere devices en eenvoudig te koppelen is aan beamer, digibord en de netwerken binnen de school. Meer informatie over laptops en tablets in het onderwijs? Bekijk het dossier laptops en tablets op Tablet als extraatje kennisnet.nl/laptopsmbo. Uit het onderzoek blijkt verder dat een groot gedeelte van de TPACK: didactiek, vakinhoud en ict in balans Het gebruik van ict heeft aantoonbare meerwaarde in het onderwijs. Het helpt barrières te door breken en draagt bij aan kwalitatief en doelmatig onderwijs waarin de groei van het individuele talent centraal staat. Waarom verloopt de integratie van ict in het onderwijs dan relatief langzaam en stroef? Docent is spilfactor Eén ding staat vast. De docent is de spilfactor en heeft de grootste invloed op het uiteindelijke succes. Aan hem de uitdaging om drie soorten kennis te integreren: vakinhoudelijke kennis, didactische kennis en kennis van de techniek. Bij het ontwikkelen van een onderwijsactiviteit moet de docent nadenken over wat hij wil overbrengen (vakinhoud), op welke manier (didactiek) en met welke hulpmiddelen (ict). Hierbij houdt hij uiteraard ook rekening met de omgevingsfactoren, zoals doelgroep en infrastructuur. Dit wordt ook wel aangeduid met de term TPACK (Technological Pedagocial Content Knowlegde). Het TPACK-model blijkt hierbij een goed hanteerbaar instrument om kritisch te kijken naar bestaande en nieuw vorm te geven onderwijsactiviteiten. Door samen te werken en in de dialoog te reflecteren op elkaars ervaringen, ontstaat er langzaam één beeld hoe ict het beste ingezet kan worden in de instelling. Het is belangrijk dat ook de manager bij dit proces betrokken wordt. Het is aan hem om de ruimte en condities te scheppen waarin de docenten aan de slag kunnen. TPACK spel Om concreet met TPACK aan de slag te gaan is er een TPACK spel ontwikkeld. Het eenvoudige spel kan gezien worden als een werkvorm waarbij docenten aan de hand van zelfgekozen vakinhoud gaan experimenteren met verschillende soorten didactische werkvormen en ict-middelen. Kennisnet gebruikt deze werkvorm regelmatig bij onderwijsinstellingen om managers en/of docenten elkaar te laten inspireren, ervaringen te delen en zich concrete doelen te stellen op het gebied van integratie van ict in het onderwijs. Download het spel op kennisnet.nl/tpack. Meer weten? Lees of bestel de publicatie Maak kennis met TPACK op mbo.kennisnet.nl/ publicaties/onderzoeksreeks. 6 - mbo najaar 2011 mbo najaar 2011-7

Dé Onderwijsdagen Ieder jaar verantwoorden mbo-instellingen zich in het geïntegreerd jaarverslag op een aantal indicatoren als uitval, solvabiliteit en jaar- en diplomaresultaat. Maar wat betekenen deze kengetallen nu eigenlijk? Welke definities liggen daar onder ten grondslag? Hoe worden ze berekend? De MBO Raad, sambo-ict en Kennisnet hebben de website Informatie Encyclopedie gelanceerd, waarmee een start is gemaakt met het scheppen van eenduidigheid en transparantie in de informatievragen die aan instellingen gesteld worden, zoals deze indicatoren. Op 8 en 9 november 2011 zijn Dé Onderwijsdagen. Deze te zetten? Dit type vragen komt in diverse workshops conferentie wordt georganiseerd door Kennisnet en SURF. en presentaties aan de orde tijdens Dé Onderwijsdagen. Getoond worden de nieuwste snufjes en toepassingen op het Alle workshops staan op deonderwijsdagen.nl. gebied van ict voor uw onderwijs. Zonder hoog over te vliegen; de onderwerpen die aan de orde komen, sluiten Learning Analytics aan bij uw praktijk. Er zijn zes groepen workshops: Drie keynote speakers leveren een bijdrage aan Dé Onderwijsdagen. Erik Duval gaat in op het thema Learning Analytics. Innovatie / de ict-omgeving in de 21e eeuw De ict-competente docent Als een leerling met digitaal leermateriaal werkt, laat hij Flexibel curriculum gegevens op het internet achter. Deze data kunnen worden Open leermiddelen gebruikt om het leerwerk aan te passen aan het niveau van Adaptief digitaal toetsen de leerling en om de leerling en de leerkracht intelligente Ict-inrichting op maat feedback te geven. Het leermateriaal wordt dus op het juiste moment, in de juiste snelheid en op het juiste niveau aan de Hoe gaan onderwijsinstellingen in de praktijk om met leerling aangeboden. Doordat de leerkracht bovendien een Wikiwijs? Wat gebeurt er met de vorm en kwaliteit van onderwijs als een school de nieuwste ict en benodigde kennis face to face -begeleiding beter op de leerling afstemmen. goed gestructureerd totaaloverzicht krijgt, kan hij ook de om hier gebruik van te maken, krijgt aangereikt? Hoe is maatwerk in het onderwijs te realiseren en welke rol kan ict Beelden hierin spelen, bijvoorbeeld als het gaat om het bedienen van Hans Aarsman opent de tweede dag van Dé Onderwijsdagen jonge topsporters, excellente scholieren of chronisch zieke met een fotografische beschouwing. Elke donderdag schrijft lerenden? Welke kennis en vaardigheden moeten leer- hij in de Volkskrant een column naar aanleiding van een krachten zich eigen maken om ict in de klas effectief in nieuwsfoto, die niet van hemzelf is. Hetzelfde doet hij regel- matig bij De Wereld Draait Door. Wat ziet Hans Aarsman op de onderwijsgerelateerde foto s die wij hem voorleggen? Dat is natuurlijk kul Op welke manier verandert de samenleving van de 21e eeuw door de mogelijkheden die ict biedt? Daarover spreekt Bas Haring tijdens Dé Onderwijsdagen op 8 en 9 november 2011. Bas Haring is filosoof. Of, zoals hij zelf zegt op zijn website basharing.com: Ik vind volksfilosoof wel een mooie geuzennaam. Op een frisse en toegankelijke manier probeer ik wetenschap en filosofie zo uit te leggen dat t begrijpbaar wordt voor jan en alleman. Dat doet hij via televisie, columns, lezingen en boeken. In 2001 publiceerde Bas Haring Kaas en de evolutietheorie en in 2003 De ijzeren wil. Dit tweede boek gaat over de vraag of de mens iets extra s heeft ten opzichte van dieren en computers. In 2007 kwam Voor een echt succesvol leven. Een pleidooi voor het onsuccesvolle leven uit. Bas Haring schrijft en spreekt regelmatig over het onderwijs. Bijvoorbeeld in twee interviews op hetkind.org. Daarin geeft hij onder andere aan: Op de een of andere manier is het uitgangspunt dat je de plicht hebt om je talenten te ontplooien, maar dat is natuurlijk kul. ( ) Natuurlijk is het een taak van het onderwijs en opvoeders om kinderen te ondersteunen in het vinden van hun eigen plek. Dat is te logisch voor woorden. Heel vaak wordt er gedacht dat je het maximum uit mensen moet gaan halen, maar dat is helemaal niet in het belang van een kind. Het gaat uiteindelijk om hoe zo n jong persoon in zijn vel zit. Nu en ook later. Dat is de verantwoordelijkheid die je hebt. De enige. Minder feiten, meer vragen Bas Haring benadrukt het belang van vragen stellen: Ik vind dat kinderen geholpen moeten worden om vragen te stellen. Een vragende houding is goed voor iedereen. Het onderwijs is bij uitstek de plek waar je kinderen niet per se moet leren hoe het zit, maar waarin je kinderen ook moet leren dat er veel niet geweten wordt. Dat er veel te vragen is en dat je met een nieuwsgierige, niet-oordelende blik mag rondlopen in de wereld. Het onderwijs is normaal gesproken de plek waar je feiten leert. Je leert hoe het zit. Dat mag van mij een plek worden waar je als kind minder met feiten geconfronteerd wordt en meer met vragen. Volgens Bas Haring is het de taak van het onderwijs om mensen zo op te voeden: Als je een samenleving wilt vormgeven, moet dat via het onderwijs gebeuren. Die verantwoordelijkheid die het onderwijs heeft, wordt vaak onderschat. Internet Biedt het internet leerlingen de kans om vragen te stellen en op zoek te gaan naar antwoorden? Op internet is kennis overvloedig aanwezig. Leerlingen kunnen ernaar zoeken, ernaar vragen op social media, ermee aan de slag gaan in een virtual reality of ermee spelen in een serious game. Hoor er meer over tijdens Dé Onderwijsdagen! Meer informatie over de onderwijsdagen vindt u op onderwijsdagen.nl. Aanmelden kan nog steeds! 8 - mbo najaar 2011 mbo najaar 2011-9

In gesprek met Hanneke van Bleek (Netwerkschool ROC Nijmegen) De Netwerkschool: efficiënter en effectiever onderwijs De vijf Netwerkscholen zijn nu een jaar bezig. Met minder middelen proberen zij beter onderwijs te verzorgen. Door slim gebruik te maken van hun docentenbestand. Door ook in de zomervakantie open te zijn. En door de mogelijkheden die ict biedt te benutten. In gesprek met Hanneke van Bleek, programmamanager van de Netwerkschool ROC Nijmegen. Van Bleek en haar Netwerkschoolteam hebben een gezamenlijke einddroom: de flexibele mbo-student die zelf bepaalt wanneer hij wat en op welke manier wil leren, zodat hij zijn talenten maximaal aanspreekt. Van Bleek: Die droom proberen we samen (docenten, studenten, ouders en bedrijfsleven) te bereiken. Netwerkschoolstudenten van ROC Nijmegen krijgen al hun leermateriaal digitaal aangeboden. Gezamenlijke einddroom Van Bleek: Het idee van de Netwerkschool sluit daar perfect op aan. Heel veel interessante vernieuwingen zijn ergens in mbo-land al bedacht en bewezen. De kunst is om al die werkende vernieuwingen te combineren in een nieuw onderwijsconcept. De Netwerkschool ROC Nijmegen is gestart met de opleidingen Verzorgende, Verplegende en Medewerker Maatschappelijke Zorg, alle drie gevestigd in Boxmeer. In september 2010 startten dertig studenten hun opleiding bij de Netwerkschool. Van Bleek: Dat zich voor volgend jaar al vijftig studenten hebben ingeschreven is een teken dat we goed bezig zijn. Vraaggericht onderwijs Het curriculum van de Netwerkschool ROC Nijmegen is zo opgebouwd dat de modules die ze aanbiedt niet opvolgend zijn. Van Bleek: Stroom je het tweede blok in, dan kun je gewoon meedoen met de zittende eerstejaars studenten. De gemiste modules haal je in de volgende blokken of de zomer in. Eerstejaars kunnen daardoor vier keer per jaar zonder vertraging instromen. Na de eerste twintig weken van de opleiding wordt het leeraanbod flexibel. De studenten kiezen eerst een bpv-plek en bekijken samen met hun leercoach welke modules uit de Electronische Leeromgeving daarbij aansluiten. Niet alleen het leren wordt georganiseerd rondom de praktijk, ook de toetsing vindt er plaats. Een belangrijke plek binnen het curriculum is er voor ondernemen. Studenten leren kansen zien en deze benutten. Ze richten eigen studentenondernemingen op die een goede aanvulling moeten bieden op de basiszorg. Op de opleiding is dagelijks een leercoach en een breed inzetbare praktijkdocent aanwezig. Daardoor heb je maar een kleiner team vaste medewerkers nodig die met één been in de praktijk staan. De aanvullende experts kunnen we dan In januari 2010 kwam Hanneke van Bleek in dienst bij ROC Nijmegen om daar als programmamanager samen met enkele beleidsmedewerkers het onderwijs van alle verschillende opleidingen op elkaar af te stemmen. via de flexibele schil invliegen. We moeten die specialistische docenten stimuleren ook als ondernemer te denken en vanuit hun expertise meerdere opleidingen of zelfs ROC s te bedienen. Dat is ook nog eens veel lucratiever! Ict niet leidend, maar volgend Ict heeft een belangrijke rol binnen de Netwerkscholen. Zo krijgen de Netwerkschoolstudenten van ROC Nijmegen al hun leermateriaal digitaal aangeboden. Filmpjes worden gecombineerd in leerarrangementen die aansluiten bij de proeven van het Consortium. Om ervoor te zorgen dat alle studenten in het bezit zijn van een goede laptop, kregen zij de mogelijk heid deze via het bedrijf van een oud-student met zestig procent korting te krijgen. Zodra ze afstuderen krijgen ze ook de rest vergoed: een extra stimulans om de opleiding af te maken. Van Bleek gaat verder: Vaak wordt ict als leidend gezien, terwijl het volgend moet zijn; het moet doen wat wij willen. Als wij willen dat studenten maar één keer hoeven in te loggen om bij al hun spullen te komen, moet dat kunnen. De gebruiksvriendelijkheid staat voorop. Wij dagen ont wikkelaars uit met ons mee te denken. En met succes: onze digitale werkomgeving wordt steeds professioneler. Netwerkschool ROC Nijmegen gaat stapsgewijs te werk. Dit jaar hebben we ons georiënteerd op de mogelijkheden van de inzet van social media in het onderwijs. Vanaf volgend jaar experimenteren enkele medewerkers bijvoorbeeld met ipads om te kijken hoe we die in de begeleiding van studenten in kunnen zetten. Samen werken Leerlingen, ouders en het bedrijfsleven praten allemaal mee over de opleiding. Van Bleek: Over onze visie, stages, keuzes die we maken in het curriculum, lestijden en openstelling van het gebouw. Zij zijn ons klankbord en volwaardig gespreks - partner. Zo vonden leerlingen het interessant om in de zomer door te kunnen studeren en eerder af te studeren. En om geld te kunnen verdienen met hun stage. De zorginstellingen Dichterbij Gennep en Pantein hebben volgens Van Bleek echt baat bij nauwe samenwerking. Het gaat om het boeien en binden van goed opgeleid toekomstig personeel. Opleidingen moeten goed aansluiten op de arbeidsmarkt; is dat niet het geval, dan is de kans aanwezig dat nieuw personeel weer snel afhaakt. Meer weten? Kijk op netwerkschool.roc-nijmegen.nl en netwerkschool.nl of zoek op Twitter naar #netwerkschool. Alle artikelen over de Netwerkschool zijn te lezen op netwerkschool.nl/tag/indruk. 10 - mbo najaar 2011 mbo najaar 2011-11

In samenwerking met Korte berichten Zes voordelen van ict voor het mbo In de Kennisnet Onderzoeksreeks zijn tot nu toe nog niet veel publicaties over het Middelbaar beroepsonderwijs verschenen. De reden daarvoor is zeker niet dat ict geen belangrijke rol speelt in het beroepsonderwijs, integendeel. Veelgehoord is de bewering dat de inzet van ict in het mbo zo afhankelijk is van beroepsrichting, instelling, locatie en docent, dat systema tisch onderzoek een onmogelijke opgave lijkt. In de tweeëndertigste uitgave is het ondanks al De onderzoekers komen tot zes typen opbrengsten van ict die passen bij het mbo en door betrokkenen ook herkend en ervaren worden. Zo kan de inzet van ict bijdragen aan het verhogen van de prestaties en motivatie van studenten, maar biedt het ook mogelijkheden voor het differentiëren van het onderwijsaanbod naar bijvoorbeeld tempo of leerstijl. Het onderzoek geeft een mooi beeld van de manier waarop docenten in het mbo ict inzetten en wat ze daarvan die verscheidenheid gelukt om in verwachten. Download of bestel gratis algemene termen iets te zeggen over de een exemplaar van deze nieuwste opbrengsten van ict in het mbo. publicatie op onderzoek.kennisnet.nl. Feitelijk ict-gebruik in het mbo Uit observaties bij 400 willekeurig geselecteerde lessen in het gebruikt daarbij een ict-toepassing. Vaak is dat voor tekstverwerking. In 40 procent van de onderwijssituaties waarin de mbo komt naar voren dat de helft van de onderwijstijd bestaat uit klassikaal lesgeven. De docent geeft frontaal uitleg aan docent of student met ict werkt, gaat het om het aanleren van studenten. Bij een derde van deze onderwijssituaties gebruikt een computertoepassing die nodig is in de latere beroepsde docent ict. Meestal voor presentaties. Tijdens de andere praktijk. Voor de nabije toekomst verwachten mbo-docenten helft van de onderwijstijd werken studenten zelfstandig: dat ze bij het lesgeven steeds vaker gebruik zullen maken van individueel of in groepen. Tweederde van de studenten ict-toepassingen. Informatievoorziening voor teamleiders Er is bij de onderwijsinstellingen veel informatie beschikbaar. Deze informatie is veelal gericht op externe verantwoording en strategische beleidsvorming. Informatiemanagers zijn vooralsnog vooral gericht op het strategisch niveau van de in het mbo organisatie, het College van Bestuur en de directeren, en minder op de operationele werkelijkheid van de teamleiders. Van managementinformatie naar stuur- informatie is het resultaat van een verkennende studie naar de informtie- Flexibilisering in het mbo In Beelden op flexibel onderwijs geven verschillende auteurs hun mening en ervaring over flexibilisering in het mbo. Ieder vanuit zijn of haar eigen achtergrond, rol en mening. De artikelen laten zien hoe flexibiliteit zich verhoudt tot betaalbaarheid en de kleine kwaliteit, welke vormen van flexibilisering er zijn, hoe flexibiliteit te realiseren is en wat dit betekent voor de Van managementinformatie naar stuurinformatie Interactie tussen teamleider en informatiemanager Beelden op flexibel onderwijs Vier jaar verder, van optimisme naar realisme behoefte van teamleiders in mbo-instellingen uitgevoerd door Kennisnet in samenwerking met IVA. Daarbij gaat het onderzoek in op de informatiebehoefte, de inter actie tussen teamleiders en informatiemanagers en knelpunten in de informatievoorziening. De publicatie is gratis te downloaden en te bestellen via: bestellen.kennisnet.nl. docent, de ict-ondersteuning en afspraken over het onderwijsprogramma. De publicatie is gratis te downloaden en te bestellen via: bestellen.kennisnet.nl. Hoe? Zo! Open is een belangrijk issue in de digitale wereld. Open source, open standaarden, het zijn belangrijke pijlers om samenwerking en uitwisseling beter mogelijk te Hoe? maken. En dat geldt zeker ook voor open leermateriaal. Materiaal van en voor instellingen, dat volop gedeeld en doorontwikkeld kan worden en dat voor het onderwijs vele kansen en mogelijkheden biedt om het onderwijs efficiënter en effectiever te maken. Over deze open thema s heeft Kennisnet in samenwerking met het mbo-veld een tweetal boekjes geschreven: Hoe? Zo! Open standaarden en open software in het mbo en Hoe? Zo! Open leermateriaal in het mbo. Zo! De Hoe? Zo! reeks is specifiek voor onderwijsmanagement en ict-mana gement. Wij hopen dat deze boekjes in de Kennisnet Hoe? Zo! reeks u en uw collega s u positief kunnen ondersteunen bij het beleidsmatig vorm geven van uw organisatie. U kunt kosteloos meer exemplaren bestellen of downloaden via: bestellen.kennisnet.nl. Inspirerend digitaal contact met collega s Bijna iedereen heeft wel behoefte aan contact met collega s. wijze kan. Via mbo.kennisnet.nl/communitys kunt u gratis Dit kunnen vakgenoten zijn, of mensen die vergelijkbare lid worden van één of meerdere community s en meetaken uitoefenen in de school, zoals leerlingbegeleiders discussiëren over uw vak, vragen stellen aan specialisten of en mentoren. Kennisnet heeft speciaal voor docenten in het lesmateriaal uitwisselen. mbo community s opgezet waarmee dit op een inspirerende Op de hoogte blijven? Op mbo.kennisnet.nl vindt u de laatste stand van zaken omtrent ict in het mbo. Werk samen in de community s, maak Scan de QR-code en gebruik van digitaal lesmateriaal en blijf op de hoogte van lees meer. de innovatieve thema s van Kennisnet. 12 - mbo najaar 2011 mbo najaar 2011-13

Kennisnet ontwikkelt business case-aanpak voor ict-investeringen Veel ict-projecten lopen bij mbo-scholen anders dan gepland. Een goede business case kan helpen bij het realiseren van de baten volgens de afgesproken kosten en planning. Zo blijkt uit het onderzoek dat Kennisnet eind 2010 en begin 2011 bij drie instellingen heeft gedaan, naar de waarde van het gebruik van business cases bij de beoordeling van ict-investeringen. Oplossingen Ondersteunen nieuwe leden (de nieuwe leerlingen 1/4 anys) Meer tijd besteden aan leren, ook buiten schooltijd Meer samenverband leren Meer onderscheidend vermogen Betere peer review mogelijkheden Meer inschrijvers Batenlogicaboom - project laptops Doelen Meer motivatie om te leren en t.o.v. school Minder schoolverlaters Meer vaardigheden met betrekking tot oplossen van problemen & kritisch denken Meer vaardigheden rond zoeken en analyseren van informatie door extra bronnen Meer visualiseren en exploreren Resultaten Slimmere studenten ## studenten omhoog Kosten omlaag Aanleiding Ondersteunen nieuwe leden door mdw s (4 anys) Meer tijd besteden aan individuele leerlingen Meer (onderwijs) innovatie Meer toepasbare test practices Betere samenwerking en synergie tussen instellingen Beter binnenhouden medewerkers Kosten vermijding Scorecard: Uitwerken en wegen van scorecard Minibusiness case: -Business rationale -Maakbaarheid -Haalbaarheid Business case Baten lasten beoordeling: -Kwantitatief -Kwalitatief Ondersteunen Aantal m2 verminderen + kosten verminderen. Werkplekken mdw s en leerlingen Meer flexibele mogelijkheden Betere ondersteuning vanuit ICT Minder performance problemen Minder kosten voor apparatuur, licenties, beheer, etc. Minder kosten (distributie) lesmateriaal (printkosten, materiaal, uitreiken, etc.) Voorkomen imagoschade omdat ICT niet goed functioneert Verlagen continuiteitsrisicos Minder desktops en efficienter beheer Lager geinvesteerd vermogen Meer aansluitende en krachtige leeromgeving /ontwikkelde onderwijsvisie Meer veiligheidfaciliteiten zoals kabels, kluisjes, toegangsbeveiliging, etc Meer beheerondersteuning/ helpdesk Herontwerp/ Beoordeling totale businesscase in relatie tot investeringsportefeuille Legenda Oplossingen Doelen Kosten Resultaten Besluitvorming Afbeelding 2 Batenlogicaboom Afbeelding 1 Aanpak business case Een van de grote voordelen die door de deelnemers werd Uiteindelijk moet deze methode voor het ontwikkelen van Modelontwikkeling en -onderzoek Evaluatie gesignaleerd is dat de systematiek de resultaten visueel business cases ertoe bijdragen dat in het beroepsonderwijs: Voor het onderzoek is een model ontwikkeld dat rust op de De dialoog tussen ict, management en onderwijs, zoals deze bij maakt door middel van de batenlogicaboom en de grafiek bij Beslissingen over ict meer evidence-based worden pijlers Minibusiness case, baten lasten en scorecard (zie de deelnemende cases is geconstateerd, is problematisch. Hoe- de scorecard. Dit maakt de argumentatie heel overzichtelijk onder bouwd, waarmee recht wordt gedaan aan de omvang afbeelding 1). wel de drie ROC s hierin verschilden kwam uit de gesprek ken en de beoordeling van de plussen en minnen van het project van de investeringen in ict en het belang voor het onder- het algemene beeld naar voren dat bij ict-investeringen heel duidelijk. wijs; Bij het punt business rationale (onder minibusiness case ) belangrijke stakeholders niet altijd waren betrokken. Er was De methode voorziet de discussie op het juiste moment van De kwaliteit van het besluitvormingsproces verbetert worden de volgende onderwerpen uitgewerkt: het doel van geen dialoog waarin de primaire stakeholders in hoor en de juiste brandstof. Door de gestructureerde aanpak, waarin door dat de juiste partijen vanuit hun bevoegdheden en het ict-project, de aansluiting op de strategie, de verwachte wederhoor met elkaar discussieerden. Er waren zeker gesprek- relevante kennis over de wisselwerking tussen het project verantwoordelijkheden aan tafel zitten; bijdrage, de urgentie en het eigenaarschap. Ook worden de ken en discussies, maar te weinig in onderlinge wisselwerking. en de organisatie systematisch in kaart werd gebracht en Ict-investeringen integraler worden beoordeeld op de risico s in kaart gebracht op het gebied van organisatie, Er was geen algemeen gedeeld beeld over het belang en de systematisch ter discussie en review werd aangeboden waarde die ze hebben voor het onderwijs, rekening uitvoering en technische complexiteit. Al deze zaken worden risico s van de investering voor de organisatie. aan de deelnemers. De deelnemers waren in goed overleg houdend met de risico s en uitgaande van de investerings- gewogen en verwerkt in een scorecard, die zo inzicht biedt in Uit de evaluatie komt naar voren dat de business casemethode geselecteerd en waren of representeerden de primaire en exploitatiekosten; de punten waar nog informatie over verzameld moet worden of een bijdrage heeft geleverd tot het bevorderen of het tot stand stake holders. Het is als nuttig ervaren dat de verschillende Ict-investeringen meer in samenhang worden bekeken waar specifieke aandacht aan moet worden besteed. brengen van een dialoog tussen de primaire stake holders. Dit disciplines vanaf het begin betrokken waren. en aangestuurd (een meer programmatische benadering) Via de batenlogicaboom vindt een interpretatie van heeft geleid tot een algemeen gedragen beeld over het belang vanuit een langere-termijnvisie in plaats van korte- oplossingen, doelen en resultaten plaats. Met behulp van de en de risico s van het project voor de organi satie, waarbij: Doorontwikkeling termijn urgentie of me too -effecten. kwali tatieve onderbouwing worden ook de factoren die niet de methode helpt om zicht te krijgen of er wel met een De evaluatie geeft alle reden voor Kennisnet om deze (goed) gekwantificeerd kunnen worden inzichtelijk gemaakt. project moet worden gestart. methodiek voor het onderwijs door te ontwikkelen en Uitgangspunt is dat de instrumenten door scholen zonder Juist deze factoren kunnen een belangrijke rol spelen in de de methode helpt om projecten vanuit visie, strategie en eind 2011 op de plank te hebben liggen. Daarbij zal vooral externe ondersteuning gebruikt kunnen worden. uiteindelijke besluitvorming. De kwalitatieve onderbouwing bedrijfsdoelen van de organisatie te beoordelen. aandacht uitgaan naar de kwantitatieve business case waar- gaat vooraf aan de kwantitatieve onderbouwing (deze laatste de methode inzicht geeft in onzekerheden van de haal- en mee een vertaling kan gaan plaatsvinden in financiële effecten Meer informatie over de business case-aanpak zie en meest arbeidsintensieve stap is in dit onderzoek niet maakbaarheid van een project. Naarmate de voorbereiding (voor bekostiging, omzet en kosten), waarmee de ROI van de mbo.kennisnet.nl/business-case. uitgevoerd. Zie verder in dit artikel). vordert worden meer onzekerheden weggenomen. investering kan worden vastgesteld. 14 - mbo najaar 2011 mbo najaar 2011-15

Nieuws Trendrapport mbo: technologiën van de toekomst Goed gebruik van ict in het onderwijs brengt vragen met zich mee. Wat kan het voor mijn onderwijs betekenen? Welke ons middelbaar beroepsonderwijs de komende vijf jaar zullen beïnvloeden. Het geeft een beeld van de belangrijkste technologie moet ik inzetten? Wat is blijvend en ontwikkelingen in onze maatschappij, de uitdagingen wat gaat voorbij? Inzicht in de belangrijkste trends en ontwikkelingen van ict is bij het beantwoorden van die vragen van groot belang. Daarom hebben sambo-ict en Kennisnet de handen in elkaar geslagen en een overzicht gemaakt van de belangrijkste technologieën die de wereld van die deze met zich meebrengen voor het mbo en welke technologieën bruikbaar blijken te zijn in het onderwijs. Het rapport is verschenen tijdens de sambo-ict conferentie. Een e-versie vindt u op innovatie.kennisnet.nl/ trendrapportmbo. Vier in Balans Monitor 2011: ict in het onderwijs, de stand van zaken Ict kan bijdragen aan efficiënter, effectiever en aantrekkelijker onderwijs. Of dat gebeurt hangt af van de kwart van de instellingen een meerderheid van de leerlingen door leerlingen, in het mbo neemt zelfs op meer dan een samenhang die de leraar weet aan te brengen tussen de een eigen laptop mee naar school. Verder laat de Monitor leerinhoud, de ict-toepassing en de leerling. Dit blijkt uit zien dat inzet van ict een groot beroep doet op de professionaliteit van de leraar. Leraren voelen zich daarbij het de deze maand verschijnende Vier in Balans Monitor 2011, de jaarlijks verschijnende onderzoeksmonitor die een meest ondersteund door samenwerking met collega s en een overzicht geeft van de stand van zaken wat betreft management die het gebruik van ict krachtig ondersteunt. ict-gebruik in het onderwijs. Het gebruik van ict neemt Ondersteuning vanuit het management houdt in het jaarlijks met twee tot drie procent toe, driekwart van de beschikbaar stellen van goede ict-voorzieningen en de leraren maakt er gebruik van. Het gaat dan vooral om tools ontwikkeling van een breed gedeelde visie op het gebruik zoals tekstverwerking en internet, maar ook om methodegebonden programmatuur die dikwijls voorziet in oefenstof. een exemplaar van de Vier in Balans Monitor 2011 van ict voor onderwijsdoeleinden. Download of bestel gratis Een toenemende trend is het meenemen van een eigen laptop op onderzoek.kennisnet.nl. 21e eeuw: Welke vaardigheden zijn nodig? Samen met 21 jongeren brengt Kennisnet de zogenoemde speelt het onderwijs daarbij? Met deze inzichten wil 21st century skills en de betekenis daarvan voor het onderwijs in kaart. Welke vaardigheden hebben zij nodig om nu en onderwijs bij het verwerven van deze vaardigheden. Kennisnet het debat op gang brengen over de rol van het in de toekomst succesvol te zijn in de samenleving? De jongeren ( 21 Learners ) gaan samen met experts en Onderzoeken komen veelal op dezelfde bevindingen uit: Kennisnet de dialoog aan met achtereenvolgens werkgevers, samen werking, communicatie, ict-geletterdheid, sociale/ schoolleiders en docenten en beleidsmakers. culturele vaardigheden, creativiteit, kritisch denken en probleem oplossende vaardigheden zijn de belangrijkste. Volg alles over de 21st century skills en het project op Maar wat houden deze vaardigheden precies in en (minstens innovatie.kennisnet.nl bij het dossier 21st century skills of zo belangrijk) hoe moeten zij geleerd worden en welke rol praat mee op LinkedIn via t.co/34indyz. Colofon Kennisnet indruk mbo is een gratis blad voor docenten werkzaam in het middelbaar beroepsonderwijs. Van de Kennisnet indruk bestaat ook een aparte uitgave voor het basisonderwijs en het voortgezet onderwijs. Het blad is ook digitaal (pdf-file) beschikbaar op indruk.kennisnet.nl. Uit deze uitgave mag niks worden verveelvoudigd (waaronder begrepen het opslaan in een geautomatiseerd gegevensbestand) of openbaar gemaakt, op welke wijze dan ook, behoudens in geval de verveelvoudiging van de inhoud van deze uitgave plaatsvindt onder de licentie naamsvermelding, niet-commercieel, geen afgeleide werken als gehanteerd door Creative Commons. Hoofdredactie: Sharon van Loon Eindredactie: Sharon van Loon en Charlot Lammers Tekstbijdragen: Bob Klaasen, Jan-Kees Meindersma, Mieke van Keulen, Miranda van Elswijk en Ravestein & Zwart Fotografie: Etienne Oldeman (coverfoto: ID College ICT Zoetermeer), Ivar Pel en Manon Bruininga Vormgeving: The Public Group, Rotterdam Druk: OBT de Bink, Leiden Issn: 1571-2427 Reacties en suggesties: indrukmbo@kennisnet.nl Op reportages en interviews, foto s en illustraties berusten auteursrechten. Abonnement: indruk.kennisnet.nl/aanvraagformulier.