2013-25761 (BIJLAGE ) Notitie Overzicht lods-afspraken in relatie tot kwaliteitsprojecten en toegekende middelen Oktober 201 3 0
Inleiding Deze notitie schetst de context en historie van het lods-programma, met als leidraad de verschillende bestuursovereenkomsten die afgelopen jaren zijn gesloten. Centraal in deze notitie staan de lods-projecten waar de gemeente Midden-Delfland trekker van is. Onderstaande tabel geeft een overzicht van het lods-programma. lods-projecten Groenblauw lint Saneren glastuinbouw Recreatieve routestructuur Pilot Groen Ondernemen A4 Delft Schiedam Stedelijke inpassing A4 trekker Provincie Zuid-Holland Gemeente Midden-Delfland Recreatieschap Midden-Delfland Gemeente Midden-Delfland Rijkswaterstaat Gemeente Schiedam Gemeente Midden-Delfland is trekker van de kwaliteitsprojecten 'Sanering verspreid liggende glastuinbouw' en 'Groen ondernemen, een nieuwe landbouw'. Dit laatste project bestaat uit de projectonderdelen 'Groen Ondernemen, Duurzaam Boer blijven' en 'Grondinstrument'. 1 Daarnaast is de wethouder van Midden-Delfland gedelegeerd bestuurlijk verantwoordelijk voor het projectonderdeel 100 hectare natuur van het project Groenblauw lint. De uitvoering van de kwaliteitsprojecten is sinds het sluiten van de Bestuurlijke Overeenkomst IODS in 2010, gefaseerd, op gang gekomen. Voor het saneren van verspreid liggend glas is sinds 2009 inmiddels ruim 18 hectare verworven met het budget vanuit Hof van Delfland, en daar zijn in 2013 nog eens drie bedrijven bij gekomen met behulp van het lods-budget. 2 Na de opstartfase in 2011 is voor het projectonderdeel Duurzaam Boer Blijven de benodigde subsidie in september 2012 door de provincie Zuid-Holland beschikbaar gesteld. De studiegroepen Kringlooplandbouw lopen momenteel goed en vanuit het innovatiespoor zijn verschillende initiatieven van de grond gekomen. In maart 2013 is het plan van aanpak voor het projectonderdeel Grondinstrument aan de raad gepresenteerd. Dit wordt momenteel door het college verder uitgewerkt. Een stand van zaken over dit projectonderdeel, met voorstellen voor besluitvorming, wordt op korte termijn separaat aan de raad voorgelegd. Deze kwaliteitsprojecten lopen momenteel volgens de betreffende plannen van aanpak waarin heldere kaders zijn gesteld. Tegelijkertijd bieden de projecten, binnen die vastgestelde kaders, op ' Sinds het Plan Norder hebben de kwaliteitsmaatregelen verschillende benamingen gekend. Hierboven zijn de meest actuele namen van de projecten gehanteerd, zoals opgenomen in de meest recente Bestuurlijke Overeenkomst IODS van 2010. 2 Het saneren van verspreid glas kent twee subsidiestromen: 11 miljoen via Hof van Delfland en 7,1 miljoen via IODS (prijspeil 2006) 1
enkele onderdelen nog ruimte voor een nadere invulling. Er zijn belanghebbenden en geïnteresseerden die aan hebben gegeven dat zij van mening zijn dat zij plannen hebben die wellicht niet passen door de gemeente gestelde kaders ten aanzien van de aanwending van deze IODSgelden, maar die naar hun mening wel stroken met de intentie van de lods-afspraken. De komende periode zal het college hierover met hen in gesprek gaan. Tevens zal overleg tussen het college en de raad over deze invulling op korte termijn aan de orde zijn. Ten behoeve van dit overleg is deze notitie opgesteld. Het biedt de mogelijkheid om het overleg te starten vanuit een gemeenschappelijk referentiekader, maar geeft tegelijkertijd een advies aan het college over de te volgen koers. 2
Historisch overzicht afspraken IODS Kansen benutten, impasses doorbreken (Plan Norder, 2001) In oktober 2001 is er voor de Integrale Ontwikkeling tussen Delft en Schiedam het rapport 'Kansen benutten, impasses doorbreken' vastgesteld. Op verzoek van de toenmalige Minister van Verkeer en Waterstaat heeft de stuurgroep een programma voor kwaliteitsverbetering voor Midden-Delfland opgesteld alsmede een programma van eisen voor de aanleg van de A4 tussen Delft en Schiedam. Het rapport kent een drieledig resultaat (Plan Norder, blz. 8) De hoofdlijnen van een kwaliteitsprogramma voor het landelijk en het stedelijk gebied met daaraan verbonden de eisen voor inpassing voor de aanleg van de A4 Bestuurlijk commitment van alle lods-partners om het programma verder uit te werken De intentie van alle betrokken partijen om het landelijk gebied van Midden-Delfland ook in de toekomst open en aantrekkelijk te houden met een (economisch, ecologisch en sociaal) duurzame veehouderij als drager van het gebied. De rapportage is tot stand gekomen in het besef dat de besluitvorming in een ander gremium zou plaatsvinden. De rapportage doet daarom geen uitspraken over de (on-)wenselijkheid van de aanleg van de A4, alleen over het te realiseren kwaliteitsprogramma als de weg wordt aangelegd. Waar de stuurgroep het wel unaniem over eens was, is over de noodzaak om de vraagstukken aan te pakken waar Midden-Delfland en het aangrenzend stedelijk gebied voor staan, met of zonder A4. Om een goed kwaliteitsprogramma op te kunnen stellen is in het rapport een streefbeeld geschetst, een samenhangend perspectief voor het plangebied. Hiermee is onderkend dat het landelijk gebied en het aangrenzende stedelijke gebied van grote betekenis voor elkaar zijn en elkaar in hun functioneren kunnen versterken. Dit streefbeeld voor het landelijk gebied is opgebouwd uit vier elementen: Vergroten van de samenhang. Betere verbindingen binnen Midden-Delfland en tussen Midden-Delfland en het stedelijk gebied en aangrenzende groengebieden. Verhogen van de natuurkwaliteit en landschappelijke kwaliteit Versterken positie veehouderij. Het verbreden (een inkomen uit meer dan de veehouderij alleen) en verdiepen (productie met meer toegevoegde waarde) van de sector en het scheppen van goede randvoorwaarden. Realiseren groenblauwe geledingszone. Multifunctionele waterberging en buffering in combinatie met een ruimtelijke opgave (zoals het weren van kassenbouw en nieuwe woningen). Om het streefbeeld te realiseren noemt het Plan Norder drie voorwaarden waaraan moet worden voldaan: bestaande kwaliteiten moeten worden beschermd, potentiële kwaliteiten moeten tot ontwikkeling worden gebracht en de eventuele A4 moet zorgvuldig worden ingepast. Diverse maatregelen worden genoemd. Om de bestaande kwaliteit van het gebied te behouden is o.a. afgesproken dat de verspreid liggende glastuinbouw wordt gesaneerd. Om de het agrarisch cultuurlandschap te behouden en te versterken is uitgesproken en vastgelegd dat de agrarische sector duurzaam veilig gesteld moet worden. Er is in het rapport vastgelegd dat de (toenmalige) gemeente Schipluiden in overleg met de (toenmalige) WLTO het initiatief neemt voor het schrijven 3
van een plan van aanpak voor een pilot groen ondernemen. De pilot heeft zelfs vanwege de urgentie van de problematiek een hoge prioriteit gekregen. Tevens is opgenomen dat er een 'grondbedrijf' wordt opgericht, om gronden te verwerven voor natuur, water, landbouw en/of recreatie. De voorwaarden voor dit grondinstrument dienen volgens het Plan Noder nader in de pilot groen ondernemen te worden aan de hand van een voorstel van de (toenmalige) WLTO. Na vaststelling van het Plan Norder zijn de plannen en maatregelen door de afzonderlijke IODSpartijen inderdaad verder uitgewerkt De gemeente Schipluiden heeft in 2003 het rapport 'Midden- Delfland staat op verbinding' opgesteld. Tevens heeft zij ten behoeve van de glassaneringsopave het rapport 'Gras zonder glas', in samenwerking met de gemeente Maasland, laten opstellen en aangeboden aan gedeputeerde Norder. De WLTO heeft het rapport 'Komt het instrument van de grond?' laten opstellen door Stichting Kavelruil Zuid-Holland. Bovengenoemde rapporten fungeerden als opmaat voor verdere uitwerking van de betreffende projecten, in de jaren die volgden. In december 2004 hebben de lods-partijen aan de Minister gevraagd om de uitgewerkte maatregelen opnieuw nader vast te leggen in een nieuw convenant, zonder overigens per definitie in te stemmen met de inpassing van de A4. Op dat moment liep namelijk de trajectnota/mer nog. Daaruit moest blijken of de A4 Delft Schiedam dan wel een verbrede A13 in combinatie met een verlengde A16 de beste oplossing zou bieden voor het regionale mobiliteitsvraagstuk. Ook waren er intussen principeafspraken gemaakt over de financiering van de diverse projecten, die definitief moesten worden vastgelegd. Een en ander heeft geleid tot het sluiten van het lods-convenant in 2006. lods-convenant (2006) Het centrale doel van het IODS convenant 2006 was het nogmaals bevestigen van de integrale benadering waarbij de kwaliteitsprojecten en de inpassing van de A4 onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn. Tevens werd de inzet van partijen vastgelegd met als doel de bestendigheid van de afspraken te waarborgen. Een ander doel was het bevestigen van de ter beschikking gestelde budgetten voor de IODS projecten. Met het sluiten van het convenant in 2006 bestond het lods-programma op dat moment uit zes projecten, opgebouwd uit de kwaliteitsmaatregelen van het Plan Norder. Dit overzicht staat vermeld in de inleiding van deze notitie. De gemeente Midden-Delfland werd nu formeel als trekker benoemd van de projecten saneren van verspreid glas en groen ondernemen. Ook nu begonnen, net als na het tot stand komen van het Plan Norder in 2001, de afzonderlijke lods-partijen aan de uitwerking van de projecten waar zij verantwoordelijk voor waren. Zo ook de gemeente Midden-Delfland. De financiering vanuit het Rijk voor deze projecten kwam echter moeizaam tot stand. Pas op het laatste moment heeft de Minister van Verkeer en Waterstaat aangegeven zich in te spannen voor een financiële bijdrage van 15 miljoen voor het grondinstrument en het saneren van verspreid glas. Over het doel van het saneren van verspreid glas heeft nooit onduidelijkheid bestaan: het saneren van het, in het provinciale streekplan aangemerkte, verspreid liggende en niet-duurzame glastuinbouwareaal. Ten aanzien van het Groen Ondernemen, en met name het Grondinstrument, bestond minder concrete afbakening. Om die reden is het doel in het convenant wat omzichtig beschreven: bescherming en ontwikkeling van Midden-Delfland als een open gebied door versterking van de landbouw. De mogelijkheden van een grondinstrument zijn door LTO-Noord geïnventariseerd 4
en de resultaten zijn aan de Adviescommissie gerapporteerd. Actualisatie van het project dient in samenhang met de pilot Groen Ondernemen te gebeuren. Wat betreft de uitwerking van de projecten heeft de gemeente vanaf 2006, mede dankzij de lobby van belangengroepen als de Midden-Delfland Vereniging, Stichting Promotie Groen Midden-Delfland en LTO Noord vooral ingezet op het saneren van verspreid liggend glas en het projectonderdeel Grondinstrument. Een plan van aanpak voor het saneren van verspreid glas kwam snel tot stand, mede dankzij de impuls vanuit Hof van Delfland. Bij de invulling van het project onderdeel Grondinstrument heeft de gemeente veel te danken gehad aan de samenwerking met de Stichting Promotie Groen Midden-Delfland, LTO Noord afdeling Delflands Groen en de Vereniging Natuurmonumenten, waar mede dankzij het rapport 'Komt 't instrument van de grond?', de focus werd gelegd op het verwerven en (laten) beheren van agrarische grond door veehouders, als dragers van het gebied. Deze samenwerking heeft geleid tot het 'eindrapport fase 2 -Achtergronddocument Beheergrondbank Midden-Delfland', wat aanvankelijk op instemming van de fracties van Provinciale Staten kon rekenen, maar waar toch geen draagvlak voor kon worden verkregen bij met name de provincie Zuid-Holland. Duidelijk werd daarmee dat met name dit projectonderdeel te maken had met verschillende inzichten van diverse lods-partijen, hetgeen voor de gemeente Midden-Delfland als trekker de situatie er op dat moment niet eenvoudiger op maakte. Met de financiële ruimte die de raad in 2009 bood voor het tijdelijk uitbreiden van de formatie van het team Kernopgaven, werd het mogelijk het projectonderdeel Groen ondernemen nader uit te werken met het programma 'Duurzaam Boer blijven in Midden-Delfland (kringloopboeren)'. Ondertussen ging het besluitvormingsproces over de aanleg van de A4 gestaag verder. De trajectnota/mer kwam gereed, met als voorkeursvariant de ingepaste A4, en partijen gaven aan wederom tot een nieuwe bestuurlijke overeenkomst te willen komen, om de verder uitgewerkte plannen en maatregelen wederom vast te leggen en bestuurlijke commitment hierover uit te spreken. Deze nieuwe bestuurlijke overeenkomst werd gesloten in september 2010. Bestuurlijke overeenkomst IODS (2010) De Bestuurlijke Overeenkomst van 2010 vervangt het lods-convenant van 2006 niet, maar heeft als doel nadere afspraken te maken over de projecten. In de bestuurlijke overeenkomst zijn de afspraken nog verder uitgewerkt. Met name ten aanzien van de flankerende maatregelen moest het nodige nog worden afgesproken. Tevens bestond de behoefte om vast te leggen hoe partijen met elkaar zouden samenwerken de komende jaren. En, niet op de laatste plaats, werd nogmaals benadrukt dat partijen zeer hechten aan een integrale ontwikkeling van het gebied en onlosmakelijkheid van alle genoemden projecten. Daarmee werd recht gedaan aan de afspraken van 2006 (en daarmee ook aan de afspraken uit 2001). De kwaliteitsprojecten van de gemeente Midden-Delfland waren intussen ook verder uitgewerkt. Het project 'Sanering verspreid liggende glastuinbouw' behield haar naam uit 2006, en de projectonderdelen van Groen Ondernemen, een nieuwe landbouw werden nu officieel genoemd: 'Groen Ondernemen, Duurzaam Boer blijven' en 'Grondinstrument' Het saneren van het verspreid liggend glas verloopt voorspoedig, mede dankzij de bijdrage uit Hof van Delfland. Diverse bedrijven waren toen al aangekocht. Het projectonderdeel Duurzaam Boer Blijven was inmiddels gestart met de studiegroepen kringlooplandbouw als fundament. De impasse rondom het grondinstrument werd doorbroken met de intentieverklaring van december 2010, waarbij LTO Noord, de provincie Zuid-Holland en de gemeente Midden-Delfland het eens werden 5
over een gezamenlijke aanpak die erop gericht was om agrarische grond zoveel mogelijk beschikbaar te houden voor de melkveehouders in Midden-Delfland. Met het ondertekenen van de overeenkomst kwam er over de financiering van de projecten ook meer duidelijkheid. In mei 2011 ontving de gemeente de subsidiebeschikking voor de provinciale bijdrage van ruim 2,2 miljoen voor het saneren van glas. In maart 2012 ontving de gemeente Midden-Delfland een brief van de Minister van Infrastructuur en Milieu waarin ze definitief haar bijdrage van 18,5 miljoen heeft toegezegd voor het saneren van glas en het projectonderdeel Grondinstrument. In augustus 2012 ontving de gemeente de beschikking van de provincie voor het projectonderdeel Duurzaam Boer Blijven van 2,4 miljoen, hoewel in het voorafgaande jaar de provincie al financiering voor de start van het project beschikbaar stelde. Met het Recreatieschap Midden-Delfland zijn intussen ook afspraken gemaakt over haar bijdrage van 1 miljoen voor Duurzaam Boer Blijven. Bovengenoemde bedragen zijn hoger dan is afgesproken in het IODSconvenant van 2006, omdat de bedragen zijn doorgerekend naar een actueler prijspeil (2011). 6
Inhoudelijke uitwerking van de kwaliteitsprojecten saneren glas en groen ondernemen In deze notitie is tot nu toe met name aandacht besteed aan de procesmatige aspecten van de kwaliteitsprojecten. In het vervolg van deze notitie wordt de inhoud wat nader belicht en de wijze waarop tot op heden uitvoering is gegeven aan de projecten Saneren verspreid liggende glastuinbouw Het wordt algemeen gedeeld dat de in Midden-Delfland verspreid gelegen niet-duurzame glastuinbouwbedrijven de karakteristieke vergezichten belemmeren en daarmee een aantasting vormen van het open agrarisch cultuurlandschap. Sanering van deze kassen levert een aanzienlijke ruimtelijke kwaliteitswinst op. Daarnaast kunnen de betreffende ondernemers elders weer een bedrijf starten, aangezien de bedrijven planologisch 'op slot' zitten. De vrijgekomen gronden zijn bestemd als agrarisch met waarden, en komen ter beschikking van de melkveehouderijsector, de drager van het gebied. De uitvoering van het project verloopt voorspoedig volgens het vastgestelde plan van aanpak. Het budget is beschikbaar gesteld voor een gelimiteerd aantal bedrijven. Als niet alle bedrijven willen stoppen (het project is gebaseerd op vrijwillige medewerking van de ondernemers) zal naar verwachting financiële ruimte overblijven. Het moment om deze balans op te maken is nog niet bepaald. Naast de gelimiteerd aangewezen kassen zijn er nog andere kassen die intussen, met de aanpassing van de Provinciale Structuurvisie, het predicaat 'verspreid en niet-duurzaam' hebben gekregen. In de brief van de Minister van Infrastructuur en Milieu is vermeld dat, indien er financiële middelen overblijven, deze kunnen worden ingezet voor andere projecten die bijdragen aan kwaliteitsverbetering van Midden-Delfland. Dit biedt wellicht een mogelijkheid om activiteiten van niet-agrarische ondernemers, gebiedsorganisaties en anderen die stroken met de intentie van de lods-afspraken financieel te ondersteunen. Pilot Groen Ondernemen, een nieuwe landbouw Het Plan Norder is zeer helder over het belang van het bestaan van de melkveehouderij als drager van het gebied. Ook de gebiedsvisie Midden-Delfland 2025 laat er geen twijfel over bestaan: de gemeente Midden-Delfland heeft als centrale doelstelling het behouden en versterken van het agrarisch cultuurlandschap met de koe in de wei. Dit landschap, in het bijzonder het agrarisch kerngebied, is van grote maatschappelijke waarde voor het verbeteren van de leefomgevingskwaliteit en het versterken van het investeringsklimaat in de regio Rotterdam Den Haag. Deze centrale doelstelling vormt de basis voor de uitwerking van de pilot Groen Ondernemen, een nieuwe landbouw. Deze doelstelling is van dusdanig belang (eerder is in deze notitie al vermeld dat het project prioriteit had gekregen), dat toelichting hierover in het nu volgende gerechtvaardigd is. Met de doelstelling het landschap met koe in de wei te behouden en te versterken, erkent de overheid (en dus ook de gemeente Midden-Delfland), dat het 'product' landschap een maatschappelijke en collectieve waarde heeft. Tegelijk kiest de overheid ervoor om van het landschap van Midden-Delfland geen volledig collectief goed te maken. Als de overheid hier toch 7
een collectieve waarde aan verbindt, dan heeft zij ook de taak en verantwoordelijkheid om hier in ieder geval voor een deel zorg voor te dragen. Dit moet zich dan vertalen in het beschikbaar stellen van efficiënte en doelmatige middelen en financiën om het beoogd resultaat, het landschap met koe in de wei, in stand te houden en te versterken. Het andere deel van deze zorg en verantwoordelijkheid komt dan, als het geen volledig collectief goed is, logischerwijs toe aan de private sector in het gebied, namelijk de boeren zelf. Het is een gegeven dat de grondgebonden rundveehouderij al eeuwenlang de drager is van het agrarisch kerngebied. Binnen deze sector vallen verschillende type bedrijven, zoals melkveebedrijven, natuurboeren, vleesveebedrijven, jongveebedrijven, bedrijven met verbreding, die alle op een eigen manier een bijdrage leveren aan het landschap. Van dit type bedrijven zijn de grondgebonden melkveebedrijven veruit in de meerderheid. Daarnaast kent de grondgebonden melkveehouderijsector een bedrijfsstructuur waar de 'koe in de wei' samen met beheer en benutten van de bedrijfsgebonden gronden onderdeel van uitmaakt. Als de overheid nu het product 'het landschap met koe in de wei' wil realiseren, vindt dit op zeer doelmatige en efficiënte wijze plaats als zij de grondgebonden melkveehouderijsector ondersteunt. En, als de overheid dus een taak ziet weggelegd voor een private sector als de grondgebonden melkveehouderij, dan moet zij ook erkennen dat deze sector alleen goed functioneert als ze economisch vitaal blijft. Dat betekent onder meer dat op bedrijfsniveau de kosten en opbrengsten in goede verhouding tot elkaar moeten staan. Met andere woorden, het moet bedrijfseconomisch voor de wind gaan. Vanuit deze visie worden de projectonderdelen Duurzaam Boer Blijven en Grondinstrument specifiek aangestuurd om de grondgebonden landbouwsector (in meerderheid bestaande uit de melkveehouderijsector) te ondersteunen om haar rol als drager van het gebied waar te kunnen maken. Duurzaam Boer Blijven richt zich op het ondersteunen van ondernemers die er een economisch en ecologisch duurzame bedrijfsvoering op na willen houden. Aandacht voor verdieping van de hoofdactiviteit (melkproductie) is een noodzakelijke voorwaarde om over verbreding succesvol te kunnen spreken. Maar daarbij hanteert de gemeente de visie dat er met name moet worden ingespeeld op de kansen die de stedelijke omgeving biedt. Met het projectonderdeel Grondinstrument stelt de gemeente Midden-Delfland een pakket maatregelen beschikbaar om - binnen voorwaarden als marktconformiteit en 'Brusselproof' agrarische grond zo bedrijfseconomisch passend mogelijk te houden voor de melkveehouders, om daarmee ook de kosten en opbrengsten zoveel mogelijk in goede verhouding të kunnen laten staan. Een toolkit is hiervoor in ontwerp gereed, en een kavelruilcoördinator of coördinator Grondinstrument zal op korte termijn actief het veld in gaan om grondmobiliteit onder melkveehouders te bevorderen en agrarische grond zoveel mogelijk beschikbaar te houden voor deze doelgroep. i i ( 8
Conclusie Met deze notitie is kort de historie en context in beeld gebracht van het lods-alsmede de keuzes die gemaakt zijn ten behoeve van de uitwerking van de kwaliteitsprojecten waar de gemeente verantwoordelijk voor is. Het biedt daarmee een referentiekader voor het overleg omtrent een nadere invulling van de projecten als deze aan de orde is. Het is van belang aan te geven dat, enerzijds, het uitvoeren van de kwaliteitsprojecten saneren glas en pilot Groen ondernemen 'slechts' een deel is van de totale integrale lods-programma, en, anderzijds, er ook andere partijen zijn die verantwoordelijk zijn voor die andere projecten die het plaatje van IODS compleet maken. Met andere woorden, het gaat om het totale streefbeeld, waar alle lods-partijen verantwoordelijk voor zijn, maar waar de gemeente Midden-Delfland de verantwoordelijkheid draagt over die projecten die specifiek betrekking hebben op de kwaliteit van het landschap (saneren verspreid glas) en het gebied open en aantrekkelijk houden met een (economisch, ecologisch en sociaal) duurzame veehouderij als drager van het gebied (pilot groen ondernemen). Uiteindelijk gaat het om de kernopgave van onze gemeente, en dus ook de loyale bijdrage van de gemeente Midden-Delfland aan het behalen van het drieledige resultaat van het oorspronkelijke Plan Norder (zoals ook vermeld op pagina 3 van deze notitie): 1. Met uitsluitend het op juiste wijze uitvoering geven aan de kwaliteitsprojecten waar de gemeente Midden-Delfland verantwoordelijk voor is, in het bijzonder het project Groen Ondernemen ten behoeve van de duurzame veehouderij als belangrijke drager van het gebied, kan 2. de noodzakelijke bestuurlijke commitment worden verkregen van alle andere partijen om gezamenlijk de voorwaarden te scheppen voor 3. de noodzakelijke kwaliteitsimpuls voor Midden-Delfland, bestaande uit een kwaliteitprogramma voor het landelijk en het stedelijk gebied zoals de regio dat voor ogen staat. Het advies aan het college is derhalve om vastbesloten deze koers, die ook ligt verankerd in Midden Delfland 2025 en het programma voor Hof van Delfland, vast te houden conform de uitgangspunten die in de bestuurlijke overeenkomsten voor IODS zijn vermeld, alsmede aan de hand van de, met de meest betrokken partners verder uitgewerkte uitgangpunten, die in de paragraaf over de inhoudelijke uitwerking zijn vermeld. 9