Lewenswetenskappe Maart 2009 Graad 11 Tyd: 2uur Totaal: 150 AFDELING A: Vraag 1A: Dui die korrekte antwoord aan deur slegs die korrekte letter langs die toepaslike vraagnommer neer te skryf. 1. Saprofitiese bakterieë is bakterieë wat A. op lewende organismes voed B. voedsel vanaf dooie materiaal verkry C. altyd siektes veroorsaak D. in nou verwantskap met ander organismes leef BESTUDEER DIE DIAGRAM EN BEANTWOORD DIE VRAE: (2-5) 2. Die klas en genus name van hierdie fungus is: A. Mycophyta Rhizopus B. Protista stolonifer C. Rhizopus stolonifer D. Zygomycestes Rhizopus 3. Watter nommer dui die dwarswand aan wat tydens ongeslagtelike voortplanting gevorm word? A. 1 B. 2 C. 3 D. 4 4. Gee die nommers van die vegetatiewe deel van die fungus. A. 3, 5, 6, 7 B. 2, 5, 6 C. 5, 6 D. 6, 7 5. Die gedeelte wat uit chitien bestaan. A. 1 B. 2 C. 3 D. 4
6. Die vorm waarin koolhidrate deur Fungi gestoor word. A. Stysel B. Glukose C. Glikogeen D. Sellulose 7. n Obligate intrasellulêre parasiet verwys na n organisme... A. wat verplig is om outotrofies binne in n ander organisme te leef. B. wat verplig is om heterotrofies binne in n ander organisme te leef. C. wat moontlik binne in n ander organisme, gedurende ongunstigde toestande, gevind kan word. D. met n primitiewe nukleus. 8. n Bakteriofaag... A. besit n ware kern. B. gebruik DNA van n virus sel om nuwe bakteriofage te vorm. C. se kop is n kristalvorm. D. besit geen vesels nie. 9. Aansteeklike siektes wat deur bakterieë veroorsaak word. A. Masels en Longontsteking B. Polio en Pampoentjies C. Meningitis en Tuberkulose D. Pampoentjies en Builepes 10. Die gedeelte van die lig mikroskoop wat voorwerpe heeltemal in fokus bring. A. Buis B. Okulêr C. Kondensor D. Fynstelskroef (10) Vraag 1B: Skryf die letter van die TERM in kolom B wat die beste pas by die nommer in kolom A. KOLOM A KOLOM B 1. Protista wat disenterie veroorsaak. A Artemisia annua 2. Bakteriële siekte van die longe. B Builepes 3. Bakteriële siekte wat deur vlooie oorgedra word. C Roes 4. Bakteriële siekte wat die brein en rugmurg aantas. D Bacillus anthracis 5. Virale siekte wat die senuweestelsel aantas. E Trypanosoma 6. Die dodelike bakterieë wat plaasdiere wat hoewe het, kan F Meningitis besmet. 7. Die fungus wat al sy voedingstowwe uit die blare van plante G Polio ontvang. 8. Protista wat Afrika slaapsiekte veroorsaak. H Candidasis 9. Gebruik vir behandeling teen malaria. I Longontsteking 10. Fungi wat sproei in die mond veroorsaak. J Entamoeba (10)
Vraag 1C: Gee die regte biologiese term vir elk van die volgende stellings: 1. Meerkernige protoplasmiese massa sonder septa wat die nukleusse van mekaar skei. 2. Plant wat nie in ware wortels, stingels en blare verdeel is nie. 3. Organisme wat geen kern, ribosome, mitochondria of bewegingsorgane besit nie. 4. Selle met definitiewe kerne. 5. Organismes wat op dooie organiese materiaal lewe. 6. Bakterieë wat suurstof nodig het om te respireer. 7. Parasitiese organismes wat siektes veroorsaak. 8. Die beskermende wand van n virus. 9. Staafvormige bakterieë. 10. Organismes wat nie self koolhidrate kan vervaardig nie en op ander organismes voed. (10) Vraag 1D: Lees die volgende stelling en beantwoord die vrae wat volg: Nadat n soldaat vir 3 dae in nat toestande geveg het sonder om skoon sokkies aan te trek, het hy n jeukerige, rooi uitslag tussen sy tone waargeneem. 1. Watter siekte het die soldaat? (1) 2. Watter mikro organisme veroorsaak hierdie siekte? (1) 3. Hoekom is hierdie organisme n parasiet? (1) 4. Hoe kan hierdie infeksie versprei? (2) 5. Noem 3 metodes om die siekte te behandel. (3) 6. Hoe kan die siekte voorkom word? (2) 7. Wat is die simptome van die siekte? (2) Vraag 1E: Bestudeer die diagramme en beantwoord die vrae oor die lewensiklus van die verkoue virus. 1. Wat is n bakteriofaag? (2) 2. Skryf die nommer van elke diagram neer en verduidelik kortliks wat by elke diagram gebeur. (6)
AFDELING B: Vraag 2: 2.1 Lees die volgende berig en beantwoord die vrae: Dorpies in Limpopo sonder water Verskeie dorpies in die distrik Sambandou, oos van Thohoyandou in Limpopo, is sonder skoon water. Die inwoners skep water uit besmette strome. Vroeër vandeesweek is 180 dorpsbewoners by n plaaslike kliniek behandel ná die uitbreek van E. coli. (bacilli) Meer as 15 000 dorpsbewoners maak op een fontein vir water staat. Munasi Tshipuliso is een van die inwoners wat siek geraak het. Ons het oor die radio gehoor en op TV gesien hoe mense in ander gebiede doodgaan weens besmette water soos ons s n. Ons kan sê dat ons bang is vir siektes, want sommer hier in ons dorp is daar mense wat ly aan diarree en hoofpyn. Maar ons het geen keuse nie, sê sy. n Opgaartenk van amper R300 000 is vyf jaar gelede opgerig. Dit is egter nooit gebruik nie, want dit het onklaar geraak en gelek. Daar is wel n paar ander tenks wat deur die Departement van Waterwese en Bosbou verskaf word, maar hulle is dikwels leeg. n Monster van die water is in Polokwane getoets. Ons het die uitslag gekry en dit toon dat daar E. coli in die water is n teken van besmette water en gevolglik doen ons gesondheidsbevordering, se Phuthi Seloba, n woordvoerder van Limpopo se Departement van Gesondheid. Dit is nog nie duidelik wanneer die inwoners lopende water sal hê nie. SABC, 23 September 2005 2.1.1 Watter soort organisme het die uitbreek van die siekte veroorsaak? (1) 2.1.2 Hoe word hierdie organisme in die spysverteringskanaal van die mens beskerm? (1) 2.1.3 Teken n skets met byskrifte om die gebou van n tipiese voorbeeld van die organisme in 2.1.1 genoem, aan te toon. (9) 2.1.4 Noem die simptome van die siekte. (2) 2.1.5 Wat kan die dorpsbewoners doen om te keer dat meer mense siek raak? (2) 2.1.6 Wat moet die plaaslike regering doen om die situasie te verbeter? (2) 2.2 Beskryf kortliks van watter ekonomiese belang bakterieë vir die mens is. (4) 2.3 Bestudeer die statistiek en beantwoord die vrae: Die Nelson Mandela / Menslike Hulpbron Raad Studie van VIGS / MIV het 8 428 mense van verskillende ouderdomme vir VIGS / HIV in 2006 getoets. Die resultate word in die onderstaande tabel uiteengesit.
MIV voorkoms volgens ouderdomsgroepe, Suid Afrika, 2006 OUDERDOMME AANTAL (N) MIV POSITIEF (%) MANLIK VROULIK GEMIDDELD TOTAAL 8 428 9.5 12.8 11.4 KINDERS (2-14) 2 348 5.9 5.2 5.6 JEUG (15-24) 2 099 6.1 12.0 9.3 VOLWASSENES (25 +) 3 981 14.4 16.2 15.5 2.3.1 Teken n kolomgrafiek wat die persentasie MIV + mans en vroue van verskillende ouderdomme voorstel. (12) 2.3.2 Watter ouderdomsgroep toon die hoogste aantal MIV positiewe mense? (1) 2.3.3 Teken en benoem die Menslike Immuniteitsgebreksindroom Virus. (5) 2.4 Verduidelik kortliks hoe aansteeklike virussiektes voorkom kan word. (4) Vraag 3: 3.1 Bestudeer die volgende mikrograaf van n saprofitiese organisme wat jy bestudeer het en beantwoord die vrae: 3.1.1 Wat is die volledige klassifikasie van hierdie organisme? (4) 3.1.2 Teken n tabel met die volgende inligting oor hifes: verskeie soorte plek van voorkoms (8) 3.1.3 Hierdie organisme verkry koolhidrate vanaf die substraat waarop hy lewe. Gee n kort beskrywing van hierdie proses. (6) 3.2 Gebruik Amoeba as n voorbeeld van Protista en verduidelik twee maniere van voedsel inname. Maak ook gebruik van diagramme met byskrifte. (10)
3.3 Bestudeer die volgende diagramme en beantwoord die vrae: 3.3.1 Waarom maak hierdie organismes deel uit van die Filum Protozoa? (1) 3.3.2 Watter organisme, naam en diagram nommer, voed outotrofies? Motiveer jou antwoord. (3) 3.3.3 Identifiseer byskrifte 3, 4, 6, 7 en 8 (5) 3.3.4 Gee die genusnaam van die organisme wat twee kerne het. (1) 3.3.5 Watter parasiet, gee slegs die genusnaam, veroorsaak Afrika slaapsiekte? (1) 3.3.6 Identifiseer byskrif 2 en noem 2 funksies van hierdie deel. (3)
AFDELING C: Lees die volgende uittreksel en skryf n opstel oor die siekte Tuberkulose onder die volgende punte: Oorsake Voorkoming TB en MIV Wat in Suid Afrika gedoen word om die siekte te beheer. (15) Vlugtelinge en TB In 2003 was daar n geskatte 20 miljoen vlugtelinge sonder heenkome in die wêreld. Baie vlugtelinge kom van lande met n hoë voorkoms van TB. Wanvoeding en swak gesondheid beteken dat vlugtelinge baie meer vatbaar is vir die opdoen van TB. Onbehandelde TB versprei vinnig in oorbevolkte vlugtelingkampe. Dit is moeilik om mense te behandel wat voortdurend rondtrek, omdat behandeling ten minste ses maande duur en dit voortdurend vir effektiwiteit gemonitor moet word. Totaal: 150
Memorandum AFDELING A: Vraag 1A: 1. B 2. D 3. B 4. A 5. C 6. C 7. B 8. B 9. C 10. D Vraag 1B: 1. J 2. I 3. B 4. F 5. G 6. D 7. C 8. E 9. A 10. H Vraag 1C: 1. senosiet 2. tallus 3. asellulêr 4. eukarioot 5. saprofiet 6. aërobies 7. patogeen 8. kapsied 9. bacillus 10. heterotrofies Vraag 1D: 1. Atleetvoet 2. Fungus 3. Lewe op lewende organiese materiaal 4. Nat voete na bad/stort Dra nat skoene/sokkies 5. Behandel met teen fungi middel Tea tree olie Urea 6. Hou voete droog Was kouse teen 60 C 7. Rooi, uitslag, jeuk
Vraag 1E: 1. Virus wat bakterieë aanval 2. 1) Virus nader die sel 2) Virus DNA uitgespuit in sel 3) DNA van sel word gebruik. Vorm virus DNA 4) Sel bars, laat virusse vry AFDELING B: Vraag 2: 2.1.1 Bakterieë 2.1.2 Slymkapsel 2.1.3 2.1.4 Diarree, hoofpyn 2.1.5 Kook water Vang reënwater op Toilette vêr weg van drinkwater 2.1.6 Herstel stukkende opgaartenk Toets water gereeld 2.2 Bakterieë speel n rol in koper mynbou Fermenteringsbakterieë help met vervaardiging van kaas, jogurt Maak van asyn
2.3.1 Gemiddelde persentasie MIV mans en vrouens van verskillende ouderdomme in SA in 2006 2.3.2 25 en ouer 2.3.3 2.4 Immunisering toediening van verswakte virusse wat nie die ontvangste siek maak nie veroorsaak produkte van teenliggame. Teenliggame in bloed teenwoordig en beveg virusse. Vraag 3: 3.1.1 Afdeling: Mycophyta Klas: Zygomycestes Genus: Rhizopus Spesie: Stolonifer
3.1.2 SOORTE HIFE Risoïede Sporangiofoor Stolon Plek In substraat Groei regop Oppervlakte van brood 3.1.3 Risoïede dring substraat binne Ensieme amilase + maltase (diastase) Groot stysel molekules na kleiner molekules afgebreek Glukose deur risoïede geabsorbeer Ekstrasellulêre vertering Nitrate en fosfate gebruik vir proteïen sintese 3.2 Fagositose Klein voedsel deeltjies omring deur pseudopodia + waterdruppel vorm voedsel vakuool Pinositose Voedsel molekulêre grootte selmembraan in vagineer Vorm voedsel vakuool 3.3.1 Eensellig 3.3.2 Euglena C Bevat chloroplaste 3.3.3 3) Orale groef 4) Kontraktiele vakuool 6) Chloroplast 7) Selmembraan 8) Sitoplasma 3.3.4 Paramecium 3.3.5 Trypanosoma
3.3.6 Cillia Beweging en Voeding AFDELING C: Veroorsaak deur Mycobacterium tuberculasae Eet voedsel met bakterieë spore Kom voor in speeksel Kom voor in melk Behandel persone in isolasie Vermy druppel infeksie vanaf geïnfekteerdes Drink getoetste melk MIV takel die immuunstelsel af Mense word meer vatbaar vir TB Behandel deur antibiotika BCG inenting Opvoedkundige programme SANTA gee ondersteuning TB pasiënte (Enige 12) Aanbieding 3