Over de construeerbaarheid van gehele hoeken Dick Klingens maart 00. Inleiding In de getallentheorie worden algebraïsche getallen gedefinieerd via rationale veeltermen f van de n-de graad in één onbekende: n n f( x) = cnx + cn x + + cx+ c0 ( ci Q) Een algebraïsch getal is dan een oplossing (wortel) van de vergelijking f(x) = 0. Een echte deelverzameling van de algebraïsche getallen vormen de construeerbare getallen; dit zijn getallen die de lengte zijn van een lijnstuk dat met passer en liniaal geconstrueerd kan worden. Voorbeelden van construeerbare getallen zijn: +,,,, 7 Over construeerbare getallen het volgende: - Alle construeerbare getallen ontstaan uit 0 en door (herhaald) optellen, aftrekken, vermenigvuldigen, delen en vierkantsworteltrekken. - Elk construeerbaar getal is oplossing van een vergelijking van de vorm f(x) = 0, als bovenstaand, maar nu met c i geheel. De kleinst mogelijke n die we hier kunnen nemen, is een macht van. We zullen in het onderstaande alleen kijken naar het construeerbaar zijn van hoeken van een geheel aantal graden.. Construeerbaarheid Het construeerbaar zijn van hoeken leggen we vast via construeerbare lijnstukken, omdat dat het verband tussen construeerbare hoeken en construeerbare getallen duidelijk maakt. Definitie. Een hoek van a is construeerbaar indien de benen van die hoek construeerbaar zijn als lijnstukken met lengte sin(a ) en cos(a ). We gaan daarbij uit van het volgende axioma. Axioma. Een lijnstuk met lengte is construeerbaar. Gevolg. Een lijnstuk met lengte is construeerbaar. Over de construeerbaarheid van gehele hoeken [ ] (vs.a)
Voorbeelden BAC = BAC = 60, BAE = 0 AC = AD = Hoeken van 90,, 60, 0 zijn dus construeerbaar. Eenvoudig is na te gaan dat: Stelling. Als een hoek van a construeerbaar is, dan zijn ook de hoeken van a, a,, a k (met k N ) construeerbaar. en dat: Stelling. Als een hoek van a construeerbaar is, dan zijn ook de hoeken van a, a,, ka (met k N ) construeerbaar. Mogelijke meetkundige constructies behorende bij stelling en stelling staan in de volgende figuur. Bisectie van hoek DAD' (hier met een grootte van a ): - Bepaal de punten D en D' op de benen van hoek A met DA = D'A. - Bepaal het midden B van DD'. - De lijn AB deelt de beschouwde hoek middendoor. Verdubbeling van de hoek BAC (ter grootte van a ): - Teken een loodlijn in B op AB en bepaal het snijpunt D' met het been AC. - Bepaal het punt D op die loodlijn met BD = BD'. - Hoek DAD' is dan de verdubbelde hoek.. Waarom een hoek van bijzonder is Stelling. Een hoek van is construeerbaar. Bewijs. We weten dat een regelmatige vijfhoek construeerbaar is, en daarmee dus een hoek van 7 (zie ook de Opmerking onder dit bewijs). We hebben hierboven gezien, dat een hoek van 60 construeerbaar is. Volgens stelling zijn dan de volgende hoeken construeerbaar: Over de construeerbaarheid van gehele hoeken [ ] (vs.a)
7 6 9 = 6, =, = 9, = ( = 0') 60 0 = 0, =, = 7 ( = 7 0') Dus ook het verschil van beide laatste hoeken is construeerbaar, en dat is een hoek van. Een alternatief bewijs. Een hoek van 7-60 = is construeerbaar, en volgens stelling dan ook hoeken van: 6 = 6, = Constructie van een hoek van 7 AB is een (gegeven) been van de te construeren hoek. M is het midden van het lijnstuk AB. Met de van een pijl voorziene cirkels A(M), C(A) en B(D) is het punt G op AB geconstrueerd. Het punt G verdeelt dan het lijnstuk BA in uiterste en middelste reden (BG = BA GA; gulden snede). De cirkels G(B) en A(GB) snijden elkaar in een punt H. De lijn AH is het tweede been van de te construeren hoek. Opmerking. De construeerbaarheid van een hoek van 7 is ook als volgt aan te tonen. Uit de goniometrie weten we: sin α = sin( α + α) = sin α cosα + cos α sinα = sin α( sin α) + ( sin a)sina = sinα sin α en cos α = cos( α + α) = cos α cosα sin α sinα = ( sin α)cosα sin αcosα = ( sin α) cosα Met behulp van deze formules vinden we sin α = sin(α + α) = sin αcos α + cosαsin α = (sinα sin α)( sin α) + ( sin α)cosα sinαcosα En na enig rekenwerk: sin α = sinα 0sin α + 6sin α Voor α = 7 en x = sinα gaat deze uitdrukking over in de vergelijking: 0 = x 0x + 6x N.b. Ook voor α = 6 vinden we bovenstaande uitdrukking! Ook x = sin 6 is een oplossing van die vergelijking. Na deling door x vinden we dan: Over de construeerbaarheid van gehele hoeken [ ] (vs.a)
6x 0x + = 0 6x 0x + = (x ) = Hieruit volgen twee positieve waarden van x (negatieve waarden vervallen wegens 0 < x < ), te weten: x= +, x= De grootste van beide is dan gelijk aan sin 7 (de andere is gelijk aan sin 6 ), omdat sin x een stijgende functie is op het interval [0, ½]. + Zodat: sin 7. + 6 Dan is cos 7 sin 7 = =. 6 + En: cos 7. Waarmee is aangetoond, dat een hoek van 7 construeerbaar is (per definitie). Gevolg. Uit stelling en volgt: Elk veelvoud van een hoek van is construeerbaar. Stelling. Als een hoek van ka (met construeerbaar. k N ) niet construeerbaar is, dan is een hoek van a niet Bewijs. Stel de hoek van a is wel construeerbaar. Dan is volgens stelling ook de hoek van ka construeerbaar. Tegenspraak. Dus stelling is juist. Stelling. Een hoek van 0 is niet construeerbaar. Bewijs. We gebruiken de hierboven reeds gebruikte uitdrukking voor cosα (zie de Opmerking bij Stelling ). Voor α = 0 hebben we dan: cos 60 cos 0 cos 0 Met x = cos 0 en cos 60 geeft dat: x 6x = 0 Uit de algebra is de volgende stelling bekend: (Wantzel) Als een e-graads vergelijking met rationale coëfficiënten geen rationale oplossing heeft, dan heeft die vergelijking evenmin een construeerbare oplossing. p Stel nu dat x = een oplossing is van x 6x = 0, dan is p een deler van - (= c q 0 ) en q een deler van (= c n ). Dan zou gelden: x = cos 0± ± ± ±. En dat is duidelijk niet zo. De vergelijking heeft geen rationale oplossing en dus geen construeerbare oplossing. Met andere woorden, cos 0 is niet construeerbaar. En volgens de definitie is dan een hoek van 0 niet construeerbaar. Gevolg. Volgens Stelling : Hoeken van 0,,, en zijn niet construeerbaar. Over de construeerbaarheid van gehele hoeken [ ] (vs.a)
Stelling 6. Als een hoek van a construeerbaar is, dan is a een veelvoud van. Bewijs. Zij b een hoek die geen veelvoud is van, maar wel construeerbaar. Omdat niet deelbaar is op b en een priemgetal is, geldt: ggd(, b) =. Dan zijn er volgens het Euclidisch delingsalgoritme getallen p en q (met p, q geheel) zo, dat p bq= Volgens stelling is p = p construeerbaar, en dat is ook het geval met qb. Dus ook p bq = is construeerbaar. Maar dit is in tegenspraak met het gevolg van stelling : een hoek van is niet construeerbaar. Waaruit de juistheid van de stelling volgt. Een alternatief bewijs. We beperken ons tot gehele getallen tussen 0 en 90. Deze getallen kunnen worden opgedeeld in drie klassen modulo. Voor elke a geldt dan a = x of a = x - of a = x -, voor zekere gehele x. Stel nu dat de hoek van a construeerbaar is, maar ongelijk aan x. Dan is a = x - of a = x -. Blijkens Gevolg is de hoek x = x construeerbaar zodat ook p = x - (x - ) of p = x - (x - ) construeer is. Dus een hoek van p met p = of p = is construeerbaar. Dit is in tegenspraak met Gevolg. Zodat we, Gevolg en Stelling 6 samenvattend, vinden: Stelling 7. Een hoek a (met a geheel) is construeerbaar DESDA a is een veelvoud van.. Enkele berekeningen sin en cos. In de gelijkzijdige driehoek ABC (met zijde ) in de figuur hiernaast is nu: DE : BE = DA : BA = : (bissectricestelling), of: DE : DB = : ( + ) DE In driehoek ADE is dan: tan = = DA (+ ), zodat DE = en AE = = 6. Dan is: DE ( )( + 6) 6 sin = = = = ( 6 AE 6 ) 6+ cos = = ( 6 + 6 ) sin en cos. We hebben (reeds eerder gezien): sin cos 7 ( ) + cos sin 7 = 0 + Over de construeerbaarheid van gehele hoeken [ ] (vs.a)
sin en cos. We hebben nu: sin sin( ) = sin cos cos sin en = ( )( 6+ ) 0+ ( 6 ) 6 6 6 (( )( 6 ) ( ) ) = + + cos cos( ) = cos cos + sin sin = 0+ ( 6 + ) + ( )( 6 ) 6 6 6 ( ( ) ( )( 6 ) ) = + + sin. Hoewel we een hoek van niet kunnen construeren, is het wel mogelijk een reële uitdrukking voor de sinus van een hoek van te vinden. Immers, stel α = in de uitdrukking sin α = sinα sin α en stellen we vervolgens sin = x, dan gaat deze uitdrukking over in: x x+ (sin ) = 0 We kunnen deze e-graads vergelijking oplossen. We vinden met behulp van (bijvoorbeeld) het computerprogramma Maple 9 drie oplossingen. Voor sin is dat: ( / ) + 60 sin I 60 + 60 I + 60 sin 60 I ( / ) sin 60 + 60 I ( / ) sin 60 Merk op dat er in het antwoord gebruik gemaakt wordt van de letter I; daarmee wordt in Maple het imaginaire deel van de oplossing aangegeven. Echter na evaluatie van de oplossing (ook met Maple) blijkt dat het imaginaire deel gelijk is aan 0: 0.0706 + 0. I I ( / ) Overzicht van construeerbare hoeken (veelvouden van ) hoek sinus benadering 60 6 (( 6 )( ) ( )( ) 6 0 0 9 + + 0,096 ( 0 6 ) 0,06 ( 0 + ) 0,660 ( 0 + + ) 0,079690 ( 6 ) 0,90 Over de construeerbaarheid van gehele hoeken [ 6 ] (vs.a)
hoek sinus benadering 0 0,090699 7 60 6 ( ( ) ( 6 )( ) ) 7 0 + + 0,6799 ( + 0 ) 0,06766 ( + 0 + ) 0,990997 0 6 0,000000000 60 6 (( 6 )( ) ( ) ) + + + 0,6900 6 0 0,77 9 60 6 (( 6 )( ) ( ) ) 7 0 + + 0,69090 ( 0 + 6 + ) 0,6690606 0.707067 ( 0 + + ) 0,7 7 60 6 ( ( ) ( 6 )( ) ) + + 0,77796 0 ( + ) 0,090699 7 9 60 6 ( ( )( ( 6 )( ) ) + + 0,670679 60 0,6600 7 6 0 ( + + 0 ) 0,9006 66 0 60 6 (( 6 )( ) ( ) ) 69 ( 0 6 + + ) 0,976 + + + 0,906 7 0 + 0,9066 7 ( 6+ ) 0,9696 7 ( 0 + 6 + ) 0,9776007 0 9 0 ( 0 + + ) 0,97606 7 9 60 6 ( ( ) ( 6 )( ) ) 7 ( + + 0 ) 0,999 + + + 0,9969 90,0000000000 Over de construeerbaarheid van gehele hoeken [ 7 ] (vs.a)