1. De wil als filosofisch, ethisch & maatschappelijk probleem 2. Autonomie: negatieve en positieve vrijheidsopvattingen Prof. Dr. Gily Coene, Vrije Universiteit Brussel Lezing Reflectienamiddag Problematisch Middelengebruik Zorgethische overwegingen: bemoeizorg Spanningsvelden Motivatie: onduidelijk begrip verwijst naar de wil om bijv. in context van verslavingszorg niet meer of minder te gebruiken Wat is willen? Verantwoordelijk voor vrijwillige handelingen (moraliserend aspect) Filosofisch probleem diverse opvattingen Houdt verband met menselijk vermogen om rationele keuzes te maken en er naar te handelen I. Kant: mens = auto-nomos een wezen dat zichzelf wetten kan stellen Moreel betekenis vanuit humanistisch perspectief: verantwoordelijkheid Principe, veronderstelling of uitgangspunt Niet verantwoordelijk voor onvrijwillige handelingen of gebeurtenissen (humaniserend aspect) Uitgangspunt van huidige westerse ethiek en juridisch orde Maar menswetenschappen wijzen ons op de gedetermineerdheid van ons gedrag 1
Verslaving = aantasting van de vrije wil; ziekteinzicht Hoe kan een verslaafd persoon dan gemotiveerd zijn? Therapeutisch relevantie: slaagkansen Ethische relevantie: respect voor autonomie J.S. Mill - On Liberty, 1859: (...) the only purpose for which power can be rightfully exercised over any member of a civilized community, against his will, is to prevent harm to others. His own good, either physical or moral, is not a sufficient warrant. He cannot rightfully be compelled to do or forbear because it will be better for him to do so, because it will make him happier, because, in the opinions of others, to do so would be wiser or even right. These are good reasons for remonstrating with him, or reasoning with him, or persuading him, or entreating him, but not for compelling him, or visiting him with any evil in case he do otherwise.... Over himself, over his own body and mind, the individual is sovereign. negatieve vrijheidsopvatting: vrijheid van inmenging (de mens is van nature vrij en gelijk) afbakening van vrije handelingsruimte van individuen zelfbepaling/autonomie voorwaarde: anderen niet schaden in hun legitieme belangen maar men is vrij om zichzelf schade te berokkenen kan goede redenen zijn om te overtuigen, te beïnvloeden te stimuleren enz. maar legitimeert geen dwang Mensen kunnen ideeën vormen over wat goed voor hen is en op grond daarvan handelen Personen zijn redelijke wezen die zichzelf wetten kunnen stellen Nadruk op redelijk vermogen oordeelsbekwaamheid Vrijheid veronderstelt dat men een autonoom persoon is, dwz dat men vrij en redelijk kan oordelen Irrationele handelingen, handelingen die voortkomen uit wilszwakte, dwangmatige handelingen, handelingen die gebaseerd zijn op foutieve informatie zijn geen autonome handelingen 2
Negatief vrijheidsbeginsel: Recht op zelfbeschikking ook als men zichzelf daarmee schaadt Dwang alleen legitiem om anderen te beschermen Uitzonderingen voor minderjarigen Positief vrijheidsbeginsel: Klemtoon op van het redelijk vermogen tot autonome keuze Respect voor autonome keuzes Bescherming van wilsonbekwamen Bevorderen van vermogen om autonome keuzes te maken Cf. J.S. Mill: it is perhaps hardly necesarry to say that this doctrine is meant to apply only to human beings in the maturity of their faculties. We are not speaking of children, or of young persons below the age which the law may fix as that of manhood or womanhood. Those who are still in a state to require being taken care of others, must be protected against their own actions as well as against external injury. Wanneer kunnen/mogen mensen zelf bepaalde keuzes te maken? Bewijs maar eens dat je vrij (?) en redelijk (?) kan oordelen Catch 22 bekwaam is iemand die redelijke keuzes maakt, keuzes die mij onredelijk voorkomen zijn een uiting van onbekwaamheid Rationaliteit: doelen/waarden en middelen Standaardpositie: je mag er vanuit gaan dat mensen redelijk en autonoom kunnen oordelen (tenzij het tegendeel kan aangetoond worden) Ruime toepassing: vrije meningsuiting, godsdienstvrijheid, vrije partnerkeuze, beroep... Fundamenteel beginsel in onze samenleving Problematiseert diverse vormen van dwang, paternalisme en betutteling Uitgedrukt in rechten (patiëntenrechten, kinderrechten,...) Bescherming van individuele keuzevrijheid: is meer dan vrijwaren van dwang -> toegang tot middelen om vrije keuzes te kunnen maken Leidt niet tot onverschilligheid, maar vereist solidariteit 18/02/06 3
Zelf opgelegde beperkingen: zelfbinding, oordeelsovergave, machtsafstand -> vanuit inzicht in de eigen beperkte rationaliteit Doo overheid opgelegde beperkingen: bevrijdend paternalisme of bescherming omwille van je eigen goed, bijv. mbt offers you cannot refuse, kosten/baten afweging, bescherming van toekomstig zelf... Algemene beperkingen: vrije keuzes mogen anderen niet schaden (in hun legitieme belangen) Specifieke beperkingen: bepaalde categorieën van personen (minderjarigen, dementerenden, personen met een verstandelijke handicap...) wetgeving: arbitraire leeftijdsgrenzen minderjarigen/meerderjarigen (houden geen rekening met werkelijke oordeelsbekwaamheid) uitzonderingen voor dementerenden, personen met een ernstige verstandelijke handicap,... : (on)wilsbekwaamheid als een algemeen (on) vermogen praktijk: verminderde autonomie - relativiteit van oordeelsbekwaamheid: aard van de beslissing, context... paradox : autonomie als gegeven en autonomiseren als opdracht Zorgperspectief Rechtenperspectief Feministische kritiek op androcentrisch geïnspireerd ideaal van het autonome, vrije, onafhankelijke individu Nadruk op verantwoordelijkheden die ontspruiten uit sociale relaties in plaats van individuele vrijheidsrechten Sociaal mensbeeld: zelven in relaties, mensen zijn inderdepedente, zorgafhankelijke en op elkaar aangewezen kwetsbare personen Positieve waardering van empathische betrokkenheid (in plaats van afstandelijke onpartijdigheid Contextuele benadering in plaats van algemene regels/principes.. Mensbeeld zelven in relaties individuen Moraal verantwoordelijkheden rechten Morele problemen Conflicten tussen relationele verantwoordelijkheden Beoordeling Empathisch - specificiteit context en levensgeschiedenis betrokkenen Oplossingen Integratieve oplossingen (compromis) Conflicten tussen principes en rechten Onpartijdigheid - abstractie van bijzondere kenmerken van personen disruptieve oplossingen: rationele juiste keuze (winnaar verliezer) 4
Zorgethiek: geen tradionele paternalistische moraal of opofferingsmoraal Humanistische zorgethiek: Autonomie is je bestaan vorm kunnen geven in relatie tot anderen -> aanspraken op en plichten tot zorg & solidariteit Betrokkenheid en aandacht voor de wensen/ervaring van de persoon (ipv bevoogding en betutteling) J. Tronto an ethics of care Een goede hulpverlener manifesteert bepaalde eigenschappen: 1. is aandachtig en betrokken 2. heeft verantwoordelijkszin 3. deskundig 4. staat open voor de wensen, ervaringen, bemerkingen van cliënten Bemoeien (overreden, overtuigen, aanspreken,...) is nog niet dwingen (cf. J.S. Mill) Accent op de motivatie van de hulpverlener Er is soms morele moed nodig om je te bemoeien, maar evenzeer om je niet te bemoeien, al vraagt dat bijna ondraaglijke verdraagzaamheid Gedeelde verantwoordelijkheid Autonomie/zorg - geen tegenstelling wel spanningsveld Afweging respect keuzevrijheid van gebruiker versus hulp/bemoeizorg derden Verslavingszorg: probleem van de wilsbekwaamheid + schade aan derden wils(on)bekwaamheid context/beslissing relatief gebrek aan ziekte-inzicht maakt iemand nog niet volstrekt onbekwaam onzinnig om iemand trachten te dwingen iets te willen... accent op waarden en afwegingen die een persoon maakt, niet eindbeslissingen/handelingen Impact/schade aan derden - men leeft niet op een eiland 5
Tussen dwang en onverschilligheid ligt een waaier aan handelingsmogelijkheden Een persoon met een verslavingsprobleem heeft a) recht op respect als persoon b) recht op bescherming van welzijn en menswaardigheid Contextuele persoonsgerichte benadering: van patiënt naar burger/zingever overleg/discussie relationele betrokkenheid compromisoplossingen Verslaving/motivatie zijn normatieve begrippen onderliggend waardenkader Respect voor autonomie = respect voor de keuzes die anderen maken, ook al kan ik ze niet begrijpen -> tolerantie en verdraagzaamheid Respect voor autonomie = autonomie bevorderen, misbruik van afhankelijkheid tegengaan, voorwaarden garanderen Hulpverlenen = autonomiseren Motivatie is een werkwoord 18/02/06 6