Samen Leren Innoveren

Samen Leren Innoveren 2 Competentie-ontwikkeling in Bedrijven Platform Integraal Ontwerpen

Na tien jaar dieptestrategie is het Platform IO rijp voor een breedtestrategie met het doel kenniscompetenties binnen het beroepenveld te ontwikkelen in samenwerking tussen scholen en bedrijven onder de naam: Een slimme regio Samen Leren Innoveren Het idee van deze aanpak is aangereikt door de 1e visitatiecommissie HBO en opgepakt en beproefd door pionierbranches in het Grootmetaal (GMV machinebouw en VNSI scheepsbouw) en door twee pionierbranches in het MKB (UNETO-VNI en De Metaalunie). Het concept van aanpak is in de praktijk beproefd en voor 50% gefinancierd door de Rijksoverheid en voor 50% door de branches, een totale som van circa12 miljoen Euro. Het 1e breedteexperiment voorziet in drie integrale trajecten: - Programmalijn 2: Regionale organisatie door stakeholders zelf in maatschap-verband met support van de regionale overheid; totaal 22 waarvan 10 HBO/MBO en 12 MBO/VMBO. - Programmalijn 3: Opscholing van 36 VMBO s, 12MBO s en 480 bedrijven. - Programmalijn 4: Opscholing van 800 bedrijven met support van 10 HBO/MBO s en lectoren. Kwaliteitsborging en procesmonitoring geschieden vanuit een beroepsacademie. Doorlopendheid in de beroepskolom legt de basis voor upgrading van de opleidingen. De stimulering geschiedt met vouchers (waardedocumenten) waarmee stakeholders bij elkaar de noodzakelijke nieuwe diensten kunnen inkopen voor competentie-ontwikkeling. Met bedrijfsinovatievouchers (BIV s) kopen bedrijven coachcapaciteit in bij scholen en met schoolinnovatievouchers (SIV s) koopt onderwijs aanpakkennis in uit de bedrijfspraktijk. Met overheidsinnovatievouchers (OIV) s koopt de overheid capaciteit in voor de zorgsteun zoals opheffen van de drop-out problematiek. De financiering geschiedt deels door partijen zelf en voor initiatie wordt een bijdrage van de rijksoverheid gevraagd. Op termijn voorziet het businessmodel in eigen kostendekking door het creëren van nieuwe diensten met ruilwaarde die ieder voor zich niet kan creëren. De sturing vindt plaats op basis van kennisproductiviteit en leidt tot duurzame samenwerking in de regio. Het programma sluit aan op de rapporten van Leijnse (dynamisering beroepsonderwijs) en Wijffels (dynamisering kennis- en innovatiesysteem) van het Innovatieplatform. Ook sluit het programma aan op de visie van Zegveld (Sturen op kennisproductiviteit, 2004). De programmaresultaten zijn meetbaar en afrekenbaar. Het programma valt binnen het kader Sociale Innovatie : ruimte bieden voor een nieuwe invulling van leren en werken. Jan Hak, Voorzitter Platform IO Voor meer informatie zie: www.slimmeregio.nl 2

Programmalijn 4: Samen Leren Innoveren in bedrijven met HBO/MBO,s Opscholen van technici tot kenniswerkers met 10 HBO/MBO s in 800 bedrijven, 2.800 innovatoren en 11.000 toepassers (14.000 kenniswerkers). Aanleiding Nederland scoort over de periode 1991-2003 met 1,2% arbeidsproductiviteit relatief laag in Europa (bron OECD) en dit percentage blijft zakken. Verklarend voor deze achteruitgang is een te lage investering in toegepast onderzoek en in het ontwikkelen van innovatiecompetenties van mensen (Kennis Investerings Quote: KIQ, rapport Grosfeld-Wijffels). In feite komt het erop neer dat de sociale innovatie in bedrijven en scholen onvoldoende tot ontwikkeling komt. Het project Samen Leren Innoveren in bedrijven beoogt hier een oplossing voor aan te reiken in samenwerking met het onderwijs. Het project is een van de drie deelprojecten van het plan slimme regio (www.slimmeregio.nl) en is in eerste plaats bedoeld om ondernemingen en hun medewerkers beter in staat te stellen verbeterinnovaties door te voeren. Hierdoor worden kenniscompetenties ontwikkeld gaat de arbeidsproductiviteit omhoog. Hiermee ontstaat er tevens ruimte in bedrijven, om noodzakelijke maatschappelijke innovaties, zoals bijvoorbeeld het woonbaar maken van woningen voor ouderen, duurzaamheid met betrekking tot milieu, hygiëne, energieverbruik enz. beter en slimmer aan te pakken. Doel van het project Doel van het project is het uitvoeren van een innovatieexperiment, om aantoonbaar de arbeidsproductiviteit van bedrijven te verbeteren (minimaal met 10%) door reductie van doorlooptijden en faalkosten, alsmede door het op maat kunnen hergebruiken van kennis. De aanpak, die reeds met succes beproefd is binnen een viertal branches heet methodisch innoveren. Het project beoogt de positieve resultaten nu breder uit te rollen bij een groot aantal bedrijven (circa 800) in de metaal en elektrotechniek. Concrete resultaten van het experiment Aantoonbare verbetering arbeidsproductiviteit bij bedrijven (minimaal 10%). Groot aantal verbeterinnovaties om effecten van methodisch innoveren op grote schaal aan te tonen. Gemotiveerde ondernemers om kennisgericht te willen innoveren. Concrete implementatieplannen per bedrijf met prioriteiten en partners Competente bedrijfsinnovatoren die processen kunnen coachen samen met onderwijsinnovatoren voor disseminatie in het bedrijf. Partnerships tussen onderwijsinstellingen en bedrijven om op grote schaal innovaties door te voeren en arbeidsproductiviteit van bedrijven te verbeteren. Samen leren innoveren Na een grondige dieptestrategie bij een twintigtal bedrijven in de machinebouw, scheepsbouw en installatiebouw volgt nu een eerste breedteexperiment gericht op 800 MKB-bedrijven, tien Hogescholen en tien Regionale Opleidingscentra. Bedrijfsen schoolinnovatoren zullen in teamverband opereren zodat aanpakkennis en competenties kunnen worden gedeeld. In de regio zullen innovatieambassadeurs (tandems van bedrijfs- en schoolambassadeurs) de regie voeren. De sleutel van de 3

aanpak is het benutten van de tacitkennis die in de hoofden van werknemers zit (menselijk kapitaal), door die kennis uit de hoofden te halen (externalisering aanpakkapitaal) en duidelijk te maken wat de concrete toegevoegde waarde van die kennis voor het bedrijf is (kennisproductiviteit). Werkwijze Werkgevers stellen hun werknemers in staat om hun eigen werk on-the-job te innoveren en daardoor tegelijk hun innovatieve competenties, die nodig zijn om de arbeidsproductiviteit te vergroten, te laten groeien. Hiervoor wordt de werknemer gedurende één dag per week vrijgemaakt gedurende 3 tot 8 maanden, afhankelijk van het type verbeterinnovatie. Leiding en HRM volgen die proces en leren mee. De stappen van methodisch innoveren zijn: 1. Analyseren van processen en producten per bedrijf, met als concreet resultaat een prioriteitenlijst voor verbeterinnovaties en een selectie van één of meer kansrijke innovatiepilots. 2. Per bedrijf de individuele kennisbehoefte bepalen, de aanwezige tacit knowledge expliciteren en indien nodig aanvullende kennis extern verwerven. De kennis wordt met behulp van ICT ontsloten en zodanig vormgegeven dat die overdraagbaar en toepasbaar wordt voor derden. 3. De concrete toegevoegde waarde van de innovatieve kennis wordt per bedrijf expliciet gemaakt, zodat duidelijk wordt wat de voordelen en effecten zijn voor het individuele bedrijf. 4. Het opstellen van een concreet innovatieplan per bedrijf, met daarin de prioriteiten om te komen tot een daadwerkelijke verbetering van de arbeidsproductiviteit, de benodigde middelen en mensen en een opscholingsplan voor werknemers, dat samen met het mbo- en HBO-instellingen wordt uitgevoerd. Disseminatie Het bovenbeschreven proces wordt uitgevoerd in samenwerking tussen bedrijfsinnovatoren en de onderwijsinnovatoren, die in tandemverband opereren en elkaar wederzijds bevruchten. Zij hebben tot taak de processen te coördineren en er voor te zorgen dat de kenniscirculatie tussen onderwijs en bedrijfsleven plaatsvindt, maar ook de disseminatie van het geleerde binnen bedrijf en school. Deze aanpak rekent af met het estafettemodel. Kennis wordt in interactie tussen scholen en bedrijven ontwikkeld en komt direct vrij voor toepassing en verspreiding. De regionale innovatieambassadeur. Op regionaal niveau worden er innovatieambassadeurs aangesteld, die de samenwerking tussen bedrijven en onderwijsinstellingen moet verbeteren en mogelijk maken. Zij krijgen de verantwoording over een nader te bepalen aantal te innoveren bedrijven en een aantal regionale onderwijsinstellingen. Daarnaast moeten de innovatieambassadeurs ervoor zorgen dat de opgedane kennis niet alleen beschikbaar komt voor de individuele bedrijven, maar breder toepasbaar wordt voor andere bedrijven en scholen. Voorkomen moet worden dat ieder bedrijf opnieuw het wiel moet gaan uitvinden. Een collectieve aanpak is noodzakelijk, om die kennisdiensten te ontwikkelen, die ondernemers zelf niet kunnen realiseren. Te denken valt aan, vinden van leerbedrijven, ontwikkelen van een kennisplein om match tussen vraag en aanbod te verbeteren, ontwikkelen van een ketenaanpak voor doorlopende leerlijnen etc. 4

Opscholingstraject bedrijven Dit onderdeel van het project beoogt in zo n 800 bedrijven medewerkers om te scholen tot kenniswerkers. Per bedrijf wordt een aantal medewerkers opgeschoold: Eén medewerker wordt opgeschoold tot bedrijfsinnovator om vanuit de inhoud innovaties in het bedrijf te bevorderen en daarmee het werk te verbeteren op basis van kenniscompetenties. Dit vanuit de vraag: hoe kan ik met kennis en klantgerichtheid geld verdienen. Twee tot vier medewerkers worden opgeschoold door nieuwe rollen op maat te ontwikkelen binnen de organisatie: - Klantgericht denken en werken (Integraal Ontwerpen). - Kenniscreatie en kennisgroei door externaliseren van aanwezige kennis voor hergebruik. - Kennis delen over de processen en tussen medewerkers in teams (communicatie en sociale vaardigheden). - Inzetten van ICT als versneller van processen en communicatie. - 10 tot 25 medewerkers leren werken volgens nieuw ontwikkelde rollen. In de formule groeien management en HRM-medewerkers met de kenniswerkers mee. Studenten van HBO s en MBO s brengen nieuwe competenties in en nemen omgekeerd uit de bedrijven Best Practices mee voor vernieuwing van het beroepsonderwijs. Deze formule is eerder succesvol beproefd in de machinebouw (GMV en de Metaalunie) en wordt binnenkort opgestart in de scheepsbouw (VNSI) en installatiebouw (UNETO-VNI). Begroting Voorstel is 600 MKB-kleinbedrijven te benaderen, van de MKB-branches UNETO-VNI en Metaalunie en 200 MKB-grootbedrijven van de FME (machinebouw, scheepsbouw en nog twee aanpalende branches). In totaal gaat het in dit voorstel dus om zes branches. De begroting van het voorstel komt neer op een totaal te investeren bedrag van 14.6 miljoen Euro. Voor MKB-branches is dit 8,4 miljoen Euro en voor FME-branches in totaal 6,2 miljoen Euro. MKB-branches (MKB-vouchers): Initieel twee branches (UNETO-VNI en de Metaalunie), een eerste traject welke per branche start met 10 pioniers om de methoden branchespecifiek te verankeren binnen de branche en het onderwijs (2 Hogescholen en 20 bedrijven). Begroot bedrag voor twee trajecten is 1 miljoen Euro inclusief Train de Trainer, vraagcreatie en netwerk. Voor 580 volgbedrijven worden 580 bedrijfsinnovatoren opgeschoold. Met innovatievouchers (waarde 5.000,--) kan nodige support van coaches bij scholen aangekocht worden (docenten, studenten). Voor 600 bedrijven worden twee nieuwe rollen ontwikkeld voor en door 1200 werkinnovatoren voor het bedrijfsspecifiek invullen van de nieuwe rollen. Met innovatievouchers (waarde 1.750,--) kan support van coaches bij scholen aangekocht worden (docenten, studenten). Voor 600 bedrijven worden gemiddeld 10 kenniswerkers via workshops op internet met ondersteuning van bedrijfs- en werkinnovatoren uit het bedrijf opgeschoold. Dit betekent een verbreding in de bedrijven, totaal worden 6.000 kenniswerkers in het MKB opgeschoold. Met innovatievouchers (waarde 400,--) kan kennis en toetsing bij scholen aangekocht worden. 5

Concrete resultaten van het experiment Duurzame stijging van de arbeidsproductiviteit met minimaal 10% bij circa 800 bedrijven bij een meer gemotiveerd onderwijs met minder uitval. Circa 2.000 concrete verbeterinnovaties, die als Best Practice de effecten van Methodisch Innoveren op grote schaal aantonen en waarvan de aanpakkennis terugvloeit naar onderwijs. Circa 800 gemotiveerde ondernemers, die kennisgericht innoveren en die als rolmodel kunnen fungeren naar andere ondernemers. Circa 800 competente bedrijfsinnovatoren, die processen kunnen coachen en samen met onderwijsinnovatoren zorgen voor disseminatie in bedrijven. Circa 14.000 opgeleide kenniswerkers, in de bedrijven, die zorgen voor een duurzame verankering van innovatie in de bedrijven. Een groot aantal Partnerships tussen onderwijsinstellingen en bedrijven, die het mogelijk maken om op grote schaal innovaties door te voeren en arbeidsproductiviteit van bedrijven te verbeteren. 6

Slimme Regio 3 programmalijnen WO Ondernemen 4. Mi-bedrijven (innovatie) HBO R&D loop Visiecreatie 3. Mi-scholen (instroom) MBO MBO VMBO Scholen Innovatieloop Innovatiecreatie Creatieloop Productcreatie Bedrijven 2. Mi-circulatie (Nieuwe diensten) Het macroplan "Slimme Regio" (www.slimmeregio.nl) bevat een programma om de Lissabon-ambities dichterbij te brengen middels een aantal programmalijnen: Programmalijn 2: Een collectieve aanpak middels KCC-locaties. Een KCC-locatie (KennisCreatie- en Circulatie) is een partnership (maatschap) waarbinnen de stakeholders (scholen, bedrijven en regionale overheid) nieuwe kennisdiensten ontwikkelen die ieder voor zich niet kan realiseren. Denk hierbij aan leerbedrijven, loopbaanleren, competentiebevordering, de opvang van drop-outs en kennispleinen. Programmalijn 3: Competentiegroei in scholen door MI-Scholen Bij deze aanpak ontwikkelen docenten de nieuwe kenniscompetenties door on-thejob het onderwijs te innoveren. Dit gebeurt in ontwerpteams met participatie van het regionale bedrijfsleven en met inbreng van regiospecifieke aanpakkennis. Dit is een beproefde formule uitgevoerd in de regio ZuidHollandZuid samen met bedrijven, VMBO s en MBO s. Door studenten in teams echte producten te laten maken voor reële klanten met inzet van produktcreatietools neemt de motivatie toe om te ondernemen. Voor docenten krijgt het werk meer inhoud en door de nieuwe competenties zal de aanwezige kennis effectiever en efficiënter worden ingezet in het proces van coachen van studenten. Onderwijs wordt weer leuk met een toename van leerlingen en minder uitstroom. Programmalijn 4: Competentiegroei in MKB-bedrijven door MI-Bedijven Om de slag van oud naar nieuw werken te maken, moeten bedrijven methodisch innoveren. Bij deze aanpak ontwikkelen medewerkers on-the-job de nieuwe kenniscompetenties terwijl zij tegelijk hun eigen werk innoveren. Opscholing van medewerkers geschiedt door het uitvoeren van innovatieve prestaties, waarbij medewerkers en studenten samen leren innoveren. 7

Synergie tussen mens en organisatie nieuwe competenties als bindend element Kennis productiviteit Leerrendement Nieuwe competenties Organiseren Leerrendement Individuele Multi Multi disciplinair Disciplinair Collectieve Mens Kennis circulatie Onder nemen Kennis circulatie Organiesatie kennis Multi Multi functioneel Functioneel kennis Kennis productiviteit Employability Kenniscreatie Innovatievermogen Voor de kenniseconomie dienen zich nieuwe competenties aan. Deze nieuwe competenties gelden voor de persoon maar evenzeer voor de organisatie. Zowel mens als organisatie zullen een leervermogen moeten ontwikkelen. Dit betreft het omzetten van de dagelijkse werkomgeving tot een omgeving waarin leren en werken samenvallen en waarin het noodzakelijke leren on-the-job gestimuleerd en ondersteund wordt. Het gaat hierbij niet om het hebben van kennis op zich, maar het productief maken van de kennis. Kenniscompetenties zijn hierbij onontbeerlijk. De competentie -kenniscreatie in teams en netwerken- maken dat een organisatie zich kan ontwikkelen als een lerende organisatie. De organisatie wordt een open systeem en kan dan adaptief reageren op de markt. Het vertoont het gedrag dat representatief is voor de gezamenlijke werknemers. In tegenstelling tot het tijdperk van focus op arbeidsproductiviteit is de win-win situatie die er ontstaat tussen mens en organisatie essentieel om te komen tot kennisproductiviteit en leerrendement. De persoon wordt breder inzetbaar (employability) en het bedrijf vergroot zijn innovatievermogen. In de kenniseconomie verschuift de focus van arbeidsbenutting naar kennisbenutting met inzet van de hersenen van de medewerker als nieuw productiemiddel en versterkt door ICT. Het ontwikkelen van de competenties gaat niet vanzelf. Het vraagt om een sociale innovatie waarbij scholen en bedrijven samen gaan leren innoveren. De overheid zal hierbij ruimte moeten maken voor persoonlijke ontwikkeling en moeten gaan sturen op kennisproductiviteit. 8

Oplossingsrichting Sturen op kennisproductiviteit en aanpakkennis Relatief prestatie niveau Inno vatoren MKB Be drijven Scholen Vervreemding MKB-be drijven KCC MKB-be drijven Scholen Innovatoren Kennisproductiviteit Ambities van Lissabon Werkplaatstools Focus op maken Scholen Creatietools Aanpakkennis 1970 2005 2010 Arbeidsproductiviteit Kennisproductiviteit Na de introductie in de jaren 70 van maakmachines in het onderwijs, is toenemende verschoolsing opgetreden versterkt door avo-isering (algemeen vormend onderwijs) ten koste van de beroepscomponent. Scholen en bedrijven zijn hierdoor achterop geraakt qua inhoud en talentontwikkeling. Dit was de conclusie van de HBOvisitatiecommissie in 1995. Doordat de niveaudaling parallel is opgetreden bij zowel scholen als bedrijven is er een beperkt besef van de ernst van de situatie. Een kentering is mogelijk door een gezamenlijke aanpak. Meer aandacht is nodig voor de nieuwe competenties KennisCreatie en KennisCirulatie (KCC) en er is meer focus nodig op kennis over maken. De inzet van leerbedrijven en creatietools gevuld met aanpakkennis van innovatieve bedrijven vormen een essentieel onderdeel van het nieuwe onderwijs. Innovatie krijgt vervolgens vorm doordat studenten en werknemers samen aan innovatieve prestaties werken. Hierdoor wordt het MKB geïnfecteerd met nieuwe competenties en vloeit aanpakkennis terug naar het onderwijs. Deze gelijktijdige en interactieve aanpak van kennisontwikkeling en competentieontwikkeling is drastisch sneller en goedkoper dan het huidige estafettemodel. Het resultaat is een toename van de kennisproductiviteit en daarmee van de arbeidsproductiviteit. Opscholing van technici geldt als een van de belangrijkste ingrediënten in het proces van sociale innovatie. Competentie ontwikkeling zal daarom ook een essentieel onderdeel moeten gaan uitmaken van de kennisinvesteringsquote (KIQ) waarmee het innovatieplatform zich nu bezig houdt. 9

Het nieuwe werken volgens Integraal Ontwerpen (IO) Bedrijven oud Bedrijven nieuw Klant en processen centraal Sales Engineering Sales Engineering Product Engineering Product Support Engineering Klant Proces kennis Multi-disciplinaire teams Het eerste ontwerppricipe van een slimme regio is Slimmer Werken. Dit betreft vooral het beter benutten van het regel-, stuur- en leervermogen van de mens om te komen tot een slim bedrijf. Dit bedrijf kenmerkt zich door vraagsturing, betere benutting van ICT, hergebruik van kennis en het leveren van kennis als toegevoegde waarde. Het vraagt om het ontwikkelen van integratieve vaardigheden die in rollen, volgens het principe van Integraal Ontwerpen, nader zijn uitgewerkt. Enkele nieuwe rollen zijn: Life Cycle Engineering, Life Cycle Management en Knowledge Based Engineering. Life Cycle Engineering omvat het herinrichten van processen waarbij in het ontwerp rekening wordt gehouden met alle aspecten over de levenscyclus. Life Cycle Management betreft het externaliseren en integreren van kennis over de levenscyclus voor optimaal projectbeheer. Knowledge Based Engineering legt de basis voor kennishergebruik door kennisregels vast te leggen in productconfiguratoren. De nieuwe rollen leidt tot drastische voordelen (visitatierapport HTO, 1994). Toch blijft de invoering zowel in onderwijs als in de bedrijven om allerlei redenen achter (visitatierapport HTO, 2000). Innovatie komt niet vanzelf op gang, innovatie vraagt om de nieuwe leercompetenties. Het motto is dan ook samen leren innoveren. Een nationaal inhaalprogramma naar model van het NaBont programma eind jaren 80 is nodig. Deze aanpak heeft destijds een succesvolle impuls gegeven aan het beroepsonderwijs. 10

Nieuwe competenties de kenniswerker Persoonlijke competenties (kennisproductiviteit) Kenniscirculatie Relatiekapitaal Circuleren Kenniscreatie Menselijk kapitaal Leren Organiseren Integraal werken toevoegen aan werken Beroepscompetenties (arbeidsproductiviteit) Een nieuwe paradigma, waarbij werken, leren en circuleren zijn geïntegreerd in een totaalaanpak, vormt de basis voor de regionale kennisinfrastructuur. Het is een open en op netwerken gebaseerd model waarbinnen integratoren de brugfunctie vervullen tussen het beroepsonderwijs en het bedrijfsleven. In de nieuwe kennisinfrastructuur komen leren en werken weer bij elkaar door het bevorderen van integrerende functies zoals: creërende leerbedrijven, samen leren innoveren en collectieve projecten. Fysieke en virtuele ontmoetingsruimten bevorderen hierbij de binding en interactie in netwerken. De nieuwe competenties die ontwikkeld worden met inzet van de leerbedrijven leiden tot aantrekkelijk onderwijs en vergroting van de instroom. Samen leren innoveren is een proces waarbinnen tegelijkertijd competenties en bestaand work-on-the-job worden geïnnoveerd. Op meso-niveau speelt de regionale overheid een faciliterende rol als het gaat om de kenniswegen.en het bevorderen van een nieuwe vorm van sturen, meer formeler en meer bedrijfsmatig. Een KCC-circulatiepunt is een moderne maatschap. De maatschap creëert nieuwe collectieve kennisdiensten die een ieder voor zich niet kan realiseren. Hierdoor wordt bestaande kennis productief gemaakt. Het KCC-punt realiseert bedrijfs- en schoolgrensoverschrijdende taken zoals integratie in de beroepskolom en clustervorming van bedrijven en voert hierbij de ketenregie. De verschillende bouwstenen van de ontwerpbenadering van de nieuwe kennisinfrastructuur zullen navolgend worden belicht. 11

Kennis creëren toevoegen aan werken 2 e orde leren tijdens het werk; systeemkunde als onderligger Leerprocessen (Nonaka) Combineren Toepassen 2 e orde leren Creëren o o 1 e orde Werkprocessen Externaliseren Socialiseren Kennis groei Kennis- Productiviteit verhoogt Arbeids productiviteit In Amerika en Japan zijn krachtige bewegingen die de relatie leggen tussen leerprocessen en het creatievermogen van mensen. Een eerste beweging is kenniscreatie door zelfsturing en kenniscirculatie. Het creatievermogen tijdens het werken neemt toe naarmate er meer ruimte is voor zelfsturing en circulatie van kennis. Ook het open staan voor verbetervoorstellen, continu verbeteren, speelt een rol. Dit wordt ook aangeduid met eerste orde leren. Alhoewel het gedachtegoed reeds tientallenjaren bestaat in Amerika en Japan, is het in Nederland slechts beperkt opgepakt (Florida, 2002). Een tweede beweging is kenniscreatie door externaliseren induceren, (Nonaka, 1999). Het externaliseren induceren, c.q. expliciteren van kennisconstructen in hoofden van mensen bevordert de integratie van nieuwe kennis met reeds bestaande kennis. Dit vereist de nieuwe vaardigheid kenniscreatie, zijnde het systematisch en cyclisch uitvoeren van de vier leerprocessen: externaliseren induceren, combineren, toepassen en socialiseren. Door de vaardigheid kenniscreatie te ontwikkelen groeit de kennis en neemt de kennisproductiviteit drastisch toe, en daarmee de arbeidsproductiviteit. Kenniscreatie is dus niet het mystieke privilege van de Willy Wortels, maar is door iedereen te leren. Het principe van kenniscreatie kan op meerdere niveaus worden toegepast: in hoofden van mensen, in teams van mensen (organisaties) en in teams van organisaties (regio s). Kenniscreatie vormt de basis voor lerende organisaties en begint bij de mens als kennisdrager. 12

Kennis circuleren toevoegen aan werken netwerkleren; kennisgroei door delen is beproefd in machinebouw WWW 12 bedrijven 20 medewerkers Learning communities 3 Hogescholen 1 ROC 30 studenten WWW Integraal Ontwerpen Kennis organiseren toevoegen aan werken ruimte creëren: regel- en stuurtaken bij de medewerker Routinewerkers Regeltaken bij baas Kenniswerkers Regel- en stuurtaken bij medewerker Zelfsturing Deeltaken bji arbeider Gehele taken bij mens 13

Het creërend leerbedrijf Werkend leren Mens Kenniscreatie Mi aanpak Bedrijven Methodisch Innoveren Werk innoveren o Organisatiecompetenties o o t t t Werken Menscompetenties Productcreatie o Kenniscirculatie Markt Mens Klant Ontwerp Plan Maken Service Aanpakkennis Mens Integraal Ontwerpen Om de competentieontwikkeling rond het nieuwe werken op gang te krijgen, wordt een creërend leerbedrijf ingezet in het onderwijs en het bedrijfsleven. Het leerbedrijf kenmerkt zich door een procesgericht karakter. Het biedt de mogelijkheid tot competentieontwikkeling op het gebied van de competenties kenniscreatie en productcreatie. De KCC-competenties (kenniscreatie en kenniscirculatie) vormen de basis voor voortdurende kennisgroei op basis van de methode van Nonaka waarbij kennis uit hoofden van mensen wordt ge-externaliseerd en gedeeld. Dit leidt tot een duurzaam concurrentievoordeel. Daarnaast bevat het leerbedrijf innovatieve rollen gerelateerd aan het productcreatie (het nieuwe werken) zoals Lifecycle engineering, Knowledge-based engineering en integraal ondernemen. Het bedrijf is te zien als een landschap waarin lerenden kunnen verkennen in welke rollen zij goed en wat voor hen het optimale leerpad is. Binnen de scholen vervult het leerbedrijf een voorbereidende functie zodat studenten het MKB kunnen helpen met innovatieve prestaties. Binnen bedrijven wordt het leerbedrijf ingezet als referentiemodel aan de hand waarvan werknemers stapsgewijs werkverbeteringen kunnen doorvoeren (methodisch innoveren). De bedrijfsfunctie integraal ondernemen maakt de lerende bewust dat de bedrijfsprocessen in hun samenhang ontwikkeld moeten worden. 14

Integraal ondernemen Ruilwaarde creëren met stakeholders in de markt Werken 1e orde werken Productcreatie 2e orde werken Innovatiecreatie 3e orde werken Ondernemen Leren 1e orde leren (Korte termijn) Regelcapaciteiten Op maat producten en kennissupport meeleveren ICT 2e orde leren (Lange termijn) Stuurcapaciteiten 3e orde leren (waarden/normen) Normbepaling Kennisprodukten creëren Product-, procesen faciliteiten afstemmen op omgeving Organisatie dynamiseren Sociaaleconomische ruilwaarde creëren Ondernemen in maatschappen in netwerken in de regio. In Nederland is het percentage ondernemers en het aantal starters onwaarschijnlijk laag. De gesignaleerde kloof tussen leren en werken laat ook hier zijn sporen achter. De figuur laat zien dat ondernemerschap niet alleen maar te maken heeft met een zesde zintuig voor marktkansen. Ondernemen heeft in belangrijke mate te maken met de eerder gedefinieerde kennisvaardigheden. Met name zelfsturing is een essentiële vaardigheden om de stap naar ondernemerschap laagdrempelig te kunnen maken. Daarnaast blijft ondernemen een zwart gat als men niet weet wat een bedrijf is en welke werkprocessen minimaal moeten worden gerealiseerd. Dit is met name belangrijk voor starters en eenmansbedrijven. Zo raken jonge VMBO ers die ervaring hebben opgedaan met werkprocessen, door bijvoorbeeld een hondenkar of tuinlantaarn te maken, werkelijk gemotiveerd om zelf een bedrijf te starten. Het leerbedrijf en creatietools met aanpakkennis spelen hierbij een belangrijke ondersteunende rol. Leerbedrijven voor het meer management- en marktgerichte denken zijn al eerder succesvol gebleken in het stimuleren van ondernemerschap. Zie www.jongondernemen.nl. De werkprocesgerelateerde leerbedrijven zijn hieraan complementair en werken sterk drempelverlagend. Dit was voor Sjaak van der Tak, de toenmalige wethouder van Rotterdam, de reden om het RTO-concept in Rotterdam te starten. 15

Proces: samen leren innoveren Hoe kom ik van oud naar nieuw? Analyse / Ontwerp Product Processen Facilititeiten Toepassen Borgen Stapjes Rollen 1 KvA Werkinhoud Processen 2 Gedrag circuleren Werk KvO organiseren ICT 7 6 3 Kennis creëren Product informatie circuleren 5 Oud Organisatie Werkplek A I D A Competentiegroei on the job Nieuw IO/NL Integraal Ontwerpen Samen Leren Innoveren Methodisch en gelijktijdig werk en competenties innoveren oude werk door methodisch te ontwerpen vernieuwd werk Methodisch O B T Ontwerpen Competentiegroei organisatie Werk innoveren on-the-job; 1dag per week t Competentiegroei mens t t 1 6 2 Kennis gericht 5 3 4 16

Innovatiefasering Vier stappen in 1 cyclus Ontwerpe n Methodisch Innoveren Borgen Kennis Proces Faciliteiten Toepassen Analyse Organisatie herontwerp Ontwerpen aob 8x Werkplek herontwerp 1 2 3 4 T Borgen Toepassen T Competentiegroei Gelijktijdig Werkproces innoveren Competenties leren Priobepaling Kennisabsorptie Werk innoveren Kenniscreatie Planvorming Kennis waarderen Implementeren Kennistransfer Systeemleer Kennisleer Organisatieleer Hoe komen bestaande organisaties nu van de huidige naar de toekomstige situatie? Daarvoor zullen zij moeten kantelen naar een lerende organisatie. Dit kan alleen door inzet van de mensen van de organisatie zelf. Zij zullen hun eigen bestaande werksituatie moeten leren innoveren. Hiervoor is met onderwijs en het bedrijfsleven een generieke aanpak ontwikkeld en beproefd onder de naam Samen Leren Innoveren. Het kenmerk van de aanpak is dat de competenties van mensen en organisatie zich parallel ontwikkelen. Dit bespaart veel kosten en tijd ten opzichte van de estafetteaanpak van kennisontwikkeling. Dit kan alleen in teams waaraan ook het management structureel deelneemt. Het ontdekproces verloopt in logische ontwikkelfasen waarbij de stappen ontwerpen, borgen en toepassen cyclisch worden doorlopen. Na elke cyclus wordt pas op de plaats gemaakt en gereflecteerd naar alle aspecten (product, proces en de faciliteiten). Door deze methodische aanpak kunnen projecten niet ontsporen in de organisatie. In het onderwijs duurt een eerste cyclus gemiddeld een halfjaar en na drie cycli (2 jaar) zijn mensen en organisatie voldoende competent om een grootschalige vernieuwing door te voeren. De organisatie blijft daarna innoveren, alleen in een steeds hoger tempo en met een toenemende dynamiek. Deze aanpak is door CINOP in opdracht van Het Platform Beroepsonderwijs erkend als duurzaam. In het bedrijfsleven duurt een cyclus gemiddeld 3 maanden en na vier cycli is er een plan op basis waarvan de invoering kan gaan starten. Het tijdsbeslag op innovatoren is gemiddeld 1 dag per week per deelnemende medewerker. De methode is succesvol beproefd bij 12 bedrijven in de machinebouw, 3 HBO s, 3 MBO s en bij 2 VMBO s. 17

Integraal Ontwerpen Competentiegroei on-the-job zes verbeterdimensies om werk te innoveren Kompas Org. Kennis Proces Product Mens Werken Mib-ox too ICT Naar: Leren Kenniswerk l Van: Ambacht Aanpakkennis IO-landkaart IO-landkaart Op werkplekniveau zullen mensen de nieuwe competenties moeten ontwikkelen om aan te sluiten op de dynamiek van de markt. Het leren innoveren van de eigen werkplek is een competentie en zal ontwikkeld moeten worden. Binnen het onderwijs is de expertise over competentie-ontwikkeling aanwezig. Het MKB ontbeert deze expertise en is aangewezen op samenwerking met het (vernieuwde) beroepsonderwijs onder het motto: Samen Leren Innoveren. Bij deze samenwerking ontstaat ruilwaarde doordat innovatieve aanpakkennis terugvloeit naar het onderwijs. Het innoveren van werkplekken is beproefd met twaalf GMVbedrijven en drie hogescholen (zie bijlage 2). De bevindingen zijn vertaald in leidraden, tools en aanpakken. De figuur symboliseert de leeromgeving voor Methodisch Innoveren in bedrijven. Een medewerker maakt een dag per week vrij om zijn eigen werkplek te leren innoveren gedurende veertig weken. Hij maakt eerst een analyse van het bedrijf en bepaalt met de leiding welk type IO-verbeterinnovatie gewenst is. Vervolgens voert hij een pilot uit en vertaalt daarna de resultaten naar het organisatieniveau in een plan van aanpak. De IO-landkaart en de aanpakkennis helpen hem bij het ontwikkelen van zijn competenties on-the-job. De inzet van diverse tools maken de vorderingen inzichtelijk. 18

Mi-aanpak: beleids- en procesinnovatie Ontwikkelen in community of practice Beleidsinnovatie Fase 1 Fase 4 Beleidsvlak Probleem Analyse Plan Borgen Ontwikkelvlak Fase 2-3 Prestatie Uitvoeren Procesinnovatie werkplekken Product Analyse Borgen Integraal Ontwerpen Verbeterkompas 8 verbeterdimensie om werk te innoveren in bedrijven 1 Werkinhoud 2 Gedrag circuleren 3 Kennis creëren 8 Processen Werk Product 4 Organisatie 7 ICT benutten 6 Info-stromen 5 19

Processen vernieuwen (nr. 8) toegevoegde waarde creëren door meeleveren van kennisdiensten Klant Produkt enginering Support enginering ontwerpoptimalisatie Calculatie LCC Design review + Evaluatie Offerte maken Vertalen van klantspecs Kennisdienst Product herinrichten van processen in offertefase Integraal Ontwerpen Kennis creëren (nr. 3) beter beheersbaar door externaliseren en combineren van kennis Kennisbeheer in projecten Klant Kennis combineren in projecten Prestatie Kennis externaliseren??? Veelheid aan informatiedragers? 20