UWV, SOA what? Een literatuur- en bureauonderzoek naar het nut van service oriented architecture voor UWV in termen van strategische innovatie. versienummer 1.0.0, definitief
Auteur/ afstudeerder Studentnummer : Mary Beijleveld : S1522191 Email : m.g.beyleveld@chello.nl Email werk : mary.beijleveld@uwv.nl Mobiel : 06-16338000 Telefoon werk : 020-7524885 Telefoon thuis : 075-6877255 Titel Trefwoorden Studierichting : UWV, SOA what? : service oriented architecture, service georiënteerde architectuur : Bedrijfskunde/ Business & ICT Afstudeerbegeleiders : drs. W.A. Prins & dr. T.W. de Boer Jaar van uitgifte : 2007 Naam bedrijf / instelling : UWV Internetadres bedrijf/instelling : www.uwv.nl Disclaimer: Alles uit deze scriptie mag vrijelijk gebruikt worden mits de lezer had kunnen begrijpen dat de informatie vertrouwelijk behandeld moet worden. Verder eist de auteur dat, wanneer delen van de tekst worden gebruikt of op enigerlei wijze worden vermenigvuldigd en gedeeld, dat bronvermelding moet plaatsvinden. 2 versie 1.0.0 13-07-2007 UWV, SOA what?
Inhoudsopgave Inhoudsopgave... 3 Dankwoord... 5 Managementsamenvatting... 6 1. Inleiding... 9 2. De aanleiding en het onderzoek... 13 2.1 Opbouw van dit hoofdstuk... 13 2.2 Probleemduiding ofwel SOA what?... 13 2.3 Doelstelling... 14 2.4 Centrale vraag... 14 2.5 Conceptueel model... 16 2.6 Een creatief onderzoeksmodel... 17 2.7 Dataverzameling... 18 2.8 Karakteristiek van het onderzoek... 18 2.9 Afbakening... 19 2.10 Indeling onderzoeksrapport... 19 3. Architectuur... 20 4. Service Oriented Architecture... 24 4.1 Inleiding... 24 4.2 Service Oriented Architecture, algemeen... 24 4.3 Begrip Service Oriented architecture... 25 4.4 Historie van SOA... 28 4.5 Wat kan SOA volgens de literatuur voor de praktijk betekenen... 28 3 versie 1.0.0 13-07-2007 UWV, SOA what?
5. Strategie, bedrijfsstrategie en zienswijze... 30 5.1 Stategie, inleidend... 30 5.2 De strategische brillen... 31 5.3 Niveaus van strategie... 33 6. Innovatie en strategie... 35 6.1 Wat is innovatie... 35 6.2 Waarom de zoektocht naar nieuwe concepten en innovatie?... 38 7. UWV; ontstaan en typering... 40 7.1 Geschiedenis sociale zekerheid... 40 7.2 Overgangsfase naar de huidige situatie... 42 7.3 Service oriented architecture bij UWV... 43 7.4 Typering van de strategie bij UWV... 45 7.5 Typering van de innovatie bij UWV... 47 7.6 Organisatietypering UWV... 48 8. Conclusies... 52 8.1 Nut van service oriented architecture voor UWV nu en in de toekomst. 54 8.2 Organisatie ontwerp, strategie en SOA innovatie bij UWV... 57 8.3 Overwegingen en enkele aanbevelingen voor verder onderzoek... 59 9. Leerverslag... 61 10. Referenties naar literatuur... 62 11. Bijlagen... 63 4 versie 1.0.0 13-07-2007 UWV, SOA what?
Dankwoord Er is zoveel liefde in de wereld en het vraagt een bepaalde manier van kijken om dat te zien. Liefde heeft de toekomst I. Weerda. Waarom een dankwoord in een scriptie, vroegen enkele mensen mij. Omdat ik het niet zonder jullie gekund had, antwoord ik dan. Dan zie ik een glinstering in hun ogen die mijn dankbaarheid reflecteert. Een scriptie schrijven als sluitstuk van enkele jaren studie, doe je eigenlijk niet in je eentje, ook al voelt dat schrijven soms eenzaam aan. In de jaren eraan voorafgaand en in de periode van het schrijven heb ik veel blijken van medeleven, belangstelling en ook praktische ondersteuning ondervonden. Daar werd ik blij van en het gaf mij motivatie en inspiratie om door te gaan. Daarom een dankwoord. Dank aan al mijn medestudenten voor het, misschien tegen wil en dank, zijn van mijn lotgenoten en hun regelmatige belangstelling naar de stand van zaken. Speciale dank aan John, Erik en Ruud als medelid van onze werkgroep Amsterdam Breed, voor hun feedback en meeleven. Dank aan mijn collega s voor het geven van hun feedback en hun welwillendheid om mijn vragen te beantwoorden in drukke tijden in een complexe projectomgeving. Waarbij mijn speciale dank uitgaan aan: Gerard als inspiratiebron bij het kiezen van SOA als leidend onderwerp voor mijn scriptie en voor het becommentariëren van de eerste versie. Eddie, Rob & Jo voor het lezen en becommentariëren van mijn allereerste pennenvruchten en het met hen kunnen discussiëren over SOA en de bedrijfskundige aspecten daarvan. Dank aan Egon voor het heel precies tegenlezen van de versie voor de opdrachtgever en de vervaardiging van de soa plaat. Dank aan Ronald & Ruud als wegwijzers naar de bronnen van uitleg van de kernbegrippen. Bedankt aan Zoran, mijn rechtstreekse Linked-In netwerkcontact voor het geven van informatie en het verwijzen naar leesvoer op meer wetenschappelijk niveau over SOA. Dank aan mijn werkgever UWV en dan met name Jop voor het inwilligen van mijn verzoek tot financiering van de studie. Dank aan Nelly en Ino, mijn functioneel leidinggevenden voor hun mentale steun en geregelde aanbod voor studieverlof. Gerd, onze CIO, voor het vervullen van de rol van opdrachtgever en zijn fraaie beoordeling over mijn scriptie. Dank aan mijn afstudeerbegeleider Wout voor zijn adviezen, het helpen met het terugbrengen van mijn in eerste aanleg te grote ambitie en zo de haalbaarheid van de oplevering van de scriptie vergrotend. En voor het stellen van zodanig prikkelende vragen dat ik gemotiveerd werd om het nog weer duidelijker te stellen waardoor de kwaliteit van de scriptie beter werd. Dank aan Thomas, mijn tweede begeleider voor ook zijn hulpvaardige adviezen bij de realisatie van de scriptie. En mijn allergrootste dank gaat uit naar Fons, mijn levenspartner, steun en toeverlaat: voor zijn mateloze geduld, liefdevolle zorg en begrip voor feit dat hij mij en mijn aandacht heeft moeten delen met een voor hem redelijk ontastbaar fenomeen als een doctoraalstudie. 5 versie 1.0.0 13-07-2007 UWV, SOA what?
Managementsamenvatting Een goede verstaander heeft maar een half woord nodig Nederlands spreekwoord Uit de geschiedenis 1 van de sociale zekerheid blijkt dat deze vele veranderingen heeft ondergaan. De organisatie van de sociale zekerheid in Nederland en daarmee de bedrijfsvoering van uitvoeringinstanties zoals UWV is ook aan veranderingen onderhevig. Deze veranderingen volgen elkaar in steeds sneller tempo op. UWV als uitvoerder van de sociale verzekeringswetten en als grote, vooral administratieve verwerker van gegevens en informatie, moet haar organisatie-inrichting en de inrichting van bedrijfsprocessen zodanig zien te realiseren dat zij in staat is om flexibel op nieuwe situaties in te spelen. Zij moet slagvaardig zijn met invoering van de telkens wijzigende wetgeving. En zij moet haar middelen efficiënt inzetten om de kosten zo laag mogelijk te houden. In het programma WIA, welke de invoering van de nieuwe arbeidsongeschiktheidwet beoogt en de 1 e stap is van de vernieuwing van UWV, wordt het SOA concept ingezet als denkkader en methodiek om ontkoppeling tussen de veranderende bedrijfsprocessen en de (stabiele) informatievoorziening te bereiken. Het proces om de verandering in de bedrijfsprocessen naar die beoogde (SOA) architectuur te sturen en te realiseren wordt vertaald als werken onder architectuur. SOA is een organisatiebreed (enterprise) kader voor flexibele verandering, integratie en hergebruik van onderdelen van informatiesystemen en klantgerichte - en kostenbesparende bedrijfsprocessen. De indruk bestaat dat het SOA concept nog niet geadopteerd is door de strategische top van UWV, middenkader en staf en al helemaal niet bij de uitvoerende kern. Het begrip van het nut van SOA voor het vernieuwingsprogramma is nog erg klein of geheel afwezig. Ook is de technische inrichting, de infrastructuur, die nodig is om het hele bedrijf service oriented te kunnen laten werken nog niet voldoende in het blikveld van de stafafdeling C- ICT (concern ICT) gekomen, terwijl deze afdeling nu juist van de IC techniek is. Onbekend maakt onbemind. Acceptatie is wellicht makkelijker als duidelijker zou zijn wat UWV wijzer wordt van toepassing van het SOA concept als werkwijze of invoeringsrichtlijn. Kan dit de innovatie strategie van UWV ondersteunen? Met andere woorden: Wat heb je eigenlijk aan een SOA? Dus SOA what? Daarom heb ik de centrale vraag gesteld: Wat is het nut van service oriented architecture voor UWV in termen van strategische innovatie? 1 Uitgebreide beschrijving van de geschiedenis van de sociale zekerheid in paragraaf 7.1 van deze scriptie 6 versie 1.0.0 13-07-2007 UWV, SOA what?
Teneinde de CIO te ondersteunen 2 bij de oplossing van zijn probleem om een toch tamelijk technisch onderwerp als SOA voor de gehele organisatie duidelijker te krijgen is deze scriptie geschreven. Deze scriptie kan daarom als beleidsondersteunend product betiteld worden. Deze scriptie heeft uiteraard een dankwoord, inhoudsopgave, deze managementsamenvatting, een inleiding tot het onderzoek (H1) en een methodologische verantwoording (H2). De kernbegrippen architectuur, service oriented architecture, strategie, innovatie en UWV - uit de centrale vraag, worden in de hoofdstukken 3 t/m 7 onder de loep worden genomen en mogelijke verbanden hiertussen worden geïdentificeerd. In hoofdstuk 8 wordt het nut van SOA voor UWV benoemd in 5 bedrijfskundige termen. De scriptie sluit af met een leerverslag (H9), de referenties naar de literatuur en de bijlagen. Het nut van SOA: (technische) Flexibiliteit. SOA biedt uitzicht op een infrastructuur die bestaat uit goed gedefinieerde en autonome services 3 die opgeslagen, geïdentificeerd, gecreëerd en samengesteld, uitgevoerd en gebruikt kunnen worden. Hergebruik Door de code/software te scheiden van het proces kan de verwerking telkens hergebruikt worden voor andere processen. Ook vind hergebruik van gegevens plaats. Gegevens worden eenmalig opgeslagen maar op meerdere plekken en in meerdere processen in de organisatie gebruikt. Dit laatste voorkomt fouten die inherent zijn aan dubbele administraties. En het geeft handen en voeten aan de wens van UWV om de authentieke bron en registratieplaats te zijn van alle loongegevens en werknemersgegevens in Nederland. Compliance & Governance. Door de technische mogelijkheden, samen met de service georiënteerde architectuur is het mogelijk om op alle niveaus in UWV (strategisch, tactisch en operationeel) informatie over het functioneren van het bedrijf te krijgen. Dat werkt een betere besturing en verantwoording in de hand. 2 Dit is een veranderstrategie die wordt gekwalificeerd als Rationeel-empirisch: via rationele voorlichting mensen tot verandering laten komen. Het uitgangspunt is dat de mens een rationeel wezen is dat zijn gedrag zal veranderen bij het inzicht dat dit noodzakelijk, wenselijk of beter is. Om ervoor te zorgen dat de verandering daadwerkelijk gerealiseerd wordt moeten er nog meer voorwaarden vervuld worden zoals budget, automatisering en infrastructuur. Zie ook in paragraaf 7.6 3 verwerkingsservices, coördinatieservices, mutatieservices, diensten samengesteld uit stukjes functionaliteit en capaciteiten. 7 versie 1.0.0 13-07-2007 UWV, SOA what?
Kostenbeheersing. Flexibiliteit, een techniek voor snelle implementatie van veranderingen, het niet hoeven weggooien van bestaande functionaliteiten en verwerkingsmogelijkheden (de services), het hergebruik van gegevens en services leiden uiteindelijk 4 tot lagere kosten bij de ICT operatie en kostenbesparing op de bedrijfsprocessen. (strategische) Alignment tussen de business en ICT. ICT is in dit verhaal geen hindernis of vertragende factor bij het realiseren van innovatie, bedrijfsontwikkeling en de uitvoering van de strategie maar kan een zogenaamde enabler zijn. Bezien vanuit de organisatiebrede noodzaak om flexibel te kunnen inspelen op de even veranderlijke als onvoorspelbare (politieke) omgeving waarin UWV werkt vanuit een inherent aan het type dienstverlening en de bureaucratische organisatie, biedt SOA de strategische flexibiliteit om deze verandering vanuit systemen en ICT gerelateerde processen op relatief eenvoudige wijze te volgen en te faciliteren. Zo kunnen business en ICT samen optrekken. De genoemde nuttigheden van service oriented architectuur, in het Nederlands gewoon service georiënteerde architectuur genaamd, is meer algemeen voor elk bedrijf of organisatie nuttig. Welk bedrijf wil of moet niet flexibel op veranderingen kunnen inspringen, voldoen aan wet en regelgeving en de kosten in de hand houden? Om maar naar enkele van deze nuttigheden te verwijzen. En welke bedrijf of welke organisatie heeft geen proces waar herbruikbare delen in zitten? Het zullen er waarschijnlijk weinig zijn. Toch is de ambitie van de auteur bescheidener. Deze scriptie gaat over het nut van SOA voor de specifieke organisatie: UWV. Bezien vanuit een theoretisch kader is het nut en de relevantie van SOA aangetoond maar daarom hoeft het SOA concept nog niet te passen binnen de organisatiepraktijk van UWV. Hoewel het niet in het primaire blikveld van deze scriptie was meegenomen, heb ik in de tweede paragraaf van hoofdstuk 8 een globale beschouwing gegeven of SOA ook passend is binnen UWV, zijnde de organisatie dat zij is. Dit lijkt op het eerste gezicht het geval te zijn. Om heel UWV service georiënteerd te krijgen moet er nog veel gebeuren. De inrichting, cultuur, verantwoordelijkheden en machtverhouding komen naar de mening van de auteur ter discussie te staan. Daarom sluit paragraaf 3 van hoofdstuk 8 af met enkele belangrijke aandachtpunten voor de toekomst. 4 omdat het toepassen van de SOA principes éérst geleerd moeten worden en technische gefacilteerd kun je op grond van gezond boeren verstand al bedenken dat aan het begin van het procesontwerp en het invoeringsproces méér tijd en dus geld moet worden besteed dan bij de invoering op de oude manier.. Is een bedrijf (sonderdeel) eenmaal service georiënteerd dan pas kan van de voordelen genoten worden. Een berekening van het breakevenpoint heb ik niet uitgevoerd, noch heb ik een berekening gemaakt van de financiële voordelen na realisatie. 8 versie 1.0.0 13-07-2007 UWV, SOA what?
1. Inleiding Wie succesvol wil leren moet zelf zijn leerprocessen aansturen M. mccombs Persoonlijke noot In een inleiding is het gebruikelijk eerst iets over jezelf te schrijven. Welnu. Mijn naam is Mary Beijleveld en ik zag het eerste daglicht in Amsterdam op 11 oktober 1957. Na het behalen van een LEAO en HAVO-5 diploma ben ik bij het gemeenschappelijk administratiekantoor (GAK 5 ), een van de voorlopers van mijn huidige werkgever UWV, gaan werken als administratief medewerkster. Financiële zelfstandigheid was destijds voor mij een grotere motivatie om te kiezen voor werken dan om het ideaal te verwezenlijken om verder te studeren. Mijn ambities op het werk waren van dien aard dat ik wel begreep dat ik mijn kennis op een hoger niveau moest brengen. Vandaar dat ik een flink aantal avondstudies heb gevolgd. Dit waren dan vooral de meer vakgerichte opleidingen op administratief - en later ook op informatiekundig gebied. Daarna en daarnaast kwamen ook de vaardigheidsen managementtrainingen aan bod. Eigenlijk synchroon aan het stijgen van mijn opleidingsniveau en het verder ontwikkelen en benutten van mijn vaardigheden steeg ook mijn positie op de functionele ladder. Toch is dat nooit de ware motivatie geweest om telkens mijn kennis op een hoger niveau te willen brengen. Ik vond het gewoon erg fijn om te leren en ik kon daardoor mijn onverbeterlijke nieuwsgierigheid bevredigen. Het verkrijgen van kennis op academisch niveau was altijd een wens gebleven en daarom ben ik eind 2002 de leergang bedrijfskunde bij Academische Opleidingen Groningen (AOG) gaan volgen. Vage noties die ik had over strategie en goede bedrijfsvoering, adequaat management en wat daarvoor nodig is, kregen door de opleiding en toetsing van de opgedane kennis in de rijke praktijk, een betere onderbouwing. Ik had in ieder geval het idee dat mijn denkraam werd verrijkt met een meer interdisciplinaire kijk op zaken en dat ik daardoor in staat was om problemen vanuit meerdere gezichtspunten te bezien. Nadat ik eind 2004 de leergang met goed gevolg had afgerond heb ik er vervolgens voor gekozen om het verkort doctoraal programma bedrijfskunde bij de Rijks Universiteit Groningen te volgen. Ook deze studie heb ik gevolgd naast een normale volledige werkweek. Het heeft veel energie en doorzettingsvermogen gekost. De aangereikte stof, de kundige docenten en mijn medestudenten gaven mij motivatie om door te zetten. Ook de kans dat ik nog vóór mijn 50 e verjaardag de doctorandustitel op zak zou hebben, heeft mij kunnen motiveren. De scriptie waar deze inleiding deel van uitmaakt, is het sluitstuk van deze studie. Toch is mijn wens tot het verbreden en verdiepen van mijn kennis nog altijd niet vervult. Er is nog zo veel te leren. 5 Gak is één van de voorganger van mij huidige werkgever, het uitvoeringsinstituut werknemersverzekering - UWV 9 versie 1.0.0 13-07-2007 UWV, SOA what?
Korte schets van mijn werkgever en de omgeving Mijn werkgever is het Uitvoeringsinstituut Werknemersverzekeringen, kortweg UWV. UWV is uitvoerder van de sociale verzekeringswetten voor werknemers en verzorgt o.a. de uitkeringen aan werklozen en arbeidsgehandicapten. Op 1-1-2002 is UWV van start gegaan 6. De organisatie is ontstaan uit een fusie van 5 voormalige uitvoeringsinstituten en hun toezichthoudend orgaan 7. Elk van deze organisaties had een eigen cultuur, eigen doelgroep, ICT systeemcomplexen, arbeidsvoorwaarden, functiehuis, enzovoorts. Vanaf de start van UWV staan de fusieproblemen en de convergentie van allerlei (oude ICT) systemen, subsystemen en aspecten, op de voorgrond. Opeenvolgend en soms simultaan worden alle kwesties geadresseerd. Ook de grote personele krimp 8 vroeg enorme aandacht. Dit betekent een grote druk op het reorganisatievermogen van de organisatie. Tevens bestaat er grote druk uit Den Haag om de kosten van de uitvoering van de sociale verzekeringswetten en de administratieve lastendruk 9 zo laag mogelijk te krijgen. Daarnaast moet UWV klantgericht werken en in samenwerking met de partners uit de SUWI-keten 10 Per 29 december 2005 werd de oude wet op de arbeidsongeschiktheidsverzekering (de WAO) vervangen door de wet werk en inkomen naar arbeidsvermogen (WIA). In tegenstelling tot de WAO, die uitging van het verzekeren van een inkomen bij arbeidsongeschiktheid, gaat de WIA over het zo snel mogelijk weer integreren van een (tijdelijk) arbeidsongeschikte. Hoewel de verzamelwet 11 WIA inmiddels door de tweede Kamer is aangenomen is deze wet, ook nu nog steeds onderhevig aan wijzigingen die van invloed zijn op de berekening van recht, duur en hoogte van een uitkering en dergelijke. Uit de geschiedenis 12 van de sociale zekerheid blijkt dat deze vele veranderingen heeft ondergaan. De organisatie van de sociale zekerheid in Nederland en daarmee de bedrijfsvoering van uitvoeringinstanties zoals UWV is ook aan veranderingen onderhevig. Deze veranderingen volgen elkaar in steeds sneller tempo op. UWV als uitvoerder van de sociale verzekeringswetten en als grote, vooral administratieve verwerker van gegevens en informatie, moet haar organisatie-inrichting en de inrichting van bedrijfsprocessen zodanig zien te realiseren dat zij in staat is om flexibel op nieuwe situaties in te spelen. Zij moet slagvaardig zijn met invoering van de telkens wijzigende wetgeving. En zij moet haar middelen efficiënt inzetten om de kosten zo laag mogelijk te houden. Nieuwe trends en veranderingen stellen eisen aan UWV en dat stelt het management voor uitdagingen en problemen. Om al deze problemen te kunnen adresseren is daar uitgebreid over nagedacht en gediscussieerd op het hoogste niveau in de organisatie. Deze strategievorming heeft o.a. een aantal richtinggevende beleidsdocumenten opgeleverd. 6 Het ontstaan van UWV en de voorafgaande politieke besluitvorming staan uitgebreid beschreven in het boek Publiek verzekerd van prof. dr. Hans Bekke & dr. Nicolette van Gestel 7 Gak, Cadans, GUO, SFB, Uzso en LISV, voor verklaring en betekenis van deze afkortingen zie bijlage 1 bloedgroepgegevens UWV 8 23.690* medewerkers eind 2003, 22.363* eind 2004, 19.908* eind 2005 (incl. externen) en eind 2006 ruim 18.000* (* sociaal jaarverslagen) 9 wet Walvis (wet administratieve lastenverlichting en vereenvoudiging in de sociale verzekeringswetten) en Wfsv (wet financiering sociale verzekering) 10 uitleg SUWI keten met schema sociale verzekeringen, zie bijlage 2 11 verzameling van aanvullende wetgeving, nadere definiëring van subjecten, aspecten amendementen etc. eind 2006 aangenomen. 12 Een uitgebreide beschrijving staat in paragraaf 7.1/7.2 van deze scriptie 10 versie 1.0.0 13-07-2007 UWV, SOA what?
Inleiding tot het onderwerp van de scriptie Ik werk sinds augustus 2006 in het project voor invoering van de WIA, het zogenaamde programma WIA. In verband hiermee ben ik o.a. geïnformeerd over de gevolgde architectuurprincipes op de hele informatievoorziening en andere domeinen voor WIA 2008 en over de denkrichting die daarachter zit. De methoden, technieken en hulpmiddelen die gebruikt moeten worden staan - tot op behoorlijk detailniveau in project start architectuur documenten beschreven. Het was toen dat ik voor het eerst over SOA hoorde. In een flits dacht ik aan een venerische ziekte maar het bleek de afkorting te zijn van de Engelse term Service Oriented Architecture. Een organisatiebrede (enterprise) oplossing voor flexibele verandering, integratie en hergebruik van onderdelen van informatiesystemen en klantgerichte - en kostenbesparende bedrijfsprocessen. Deze omschrijving heb ik gehaald van websites voor technische snufjes en klinkt erg reclameachtig. De genoemde nuttigheden van service oriented architectuur, in het Nederland gewoon service georiënteerde architectuur genaamd, is meer algemeen voor elk bedrijf of organisatie nuttig. Welk bedrijf wil of moet niet flexibel op veranderingen kunnen inspringen, voldoen aan wet en regelgeving en de kosten in de hand houden? Om maar naar enkele van de nuttigheden te verwijzen. En welke bedrijf of welke organisatie heeft geen proces waar herbruikbare delen in zitten? Het zullen er waarschijnlijk weinig zijn. Mijn ambitie voor wat betreft deze scriptie reikt tot het nut van SOA voor één specifieke organisatie: UWV. In hoofdstuk 4 wil ik uitgebreid toelichten wat SOA inhoudt. Om u als lezer niet in het ongewisse te laten licht ik nu al een tipje van de sluier op. Een service oriented architecture is een moderne architectuurstijl die bijdraagt aan een efficiënte, flexibele, duurzame en realisatieonafhankelijke bedrijfsinrichting. Met de toepassing van SOA architectuurprincipes wordt een zeer gedistribueerd netwerk mogelijk waar kleinere stukjes functionaliteiten, (enkelvoudige) componenten en clusters van gegevens als services tussen en naar bedrijfsprocessen worden gerouteerd. Het zou UWV mede in staat moeten stellen snel alle veranderingen in te voeren die verlangd worden. In het programma WIA wordt het SOA concept ingezet als denkkader en methodiek om ontkoppeling tussen de bedrijfsprocessen en de (stabiele) informatievoorziening te bereiken. SOA kan daarmee geïdentificeerd worden als een architectuurstijl voor de informatievoorziening, een set van architectuurprincipes en een denkkader of concept voor service georiënteerde bedrijfsinrichting. Werkende in het WIA programma krijg ik niet de indruk dat, behalve bij enkele projectleden van het regiebureau WIA en leden van de ontwerpteams, de andere projectmensen SOA in hun denken hebben opgenomen. Veel projectmedewerkers komen niet veel verder dan de beschrijving van hun processen in functionele zin, zonder in het oog te houden dat daar gestandaardiseerde en herbruikbare services in vervat zijn. Van service georiënteerdheid kan ik nog niet veel ontdekken. Ook zag ik nog geen gebruikers deelnemen in de projecten. Ik verwacht niet dat deze iets over het SOA concept weten. Zelfs bij een stafafdeling als concern ICT lijkt het SOA concept naar mijn gevoel niet werkelijk te zijn geadopteerd. Dit gevoel werd bewaarheid door de verzuchting 13 van onze CIO hoe hij toch SOA voor het voetlicht krijgt bij de rest van de organisatie, zijnde de RvB en de eigen ICT - 13 geuit in een gesprek over zijn opdrachtgeverschap voor mijn scriptie. 11 versie 1.0.0 13-07-2007 UWV, SOA what?
mensen. Daarnaast lijkt het er op dat bij de aanschaf van hardware en software nog weinig of géén rekening wordt gehouden met een technische infrastructuur die het SOA concept toekomst kan geven of kan laten slagen. En dat zou in die zin ernstig zijn dat daarmee nu al een technische blokkade wordt gelegd voor toekomstige ontwikkelingen. Eind november 2006 is, op het concernniveau in de organisatie, besloten dat zowel de aanpak als de vastgestelde architectuurprincipes die in de structurele oplossing van WIA 2008 zijn neergezet en worden uitgevoerd, model zullen staan voor de verdere vernieuwing van de hele organisatie 14. De 5 zogeheten kwartiermakers 15 van het vernieuwingsprogramma blijken de architectuurprincipes echter nog niet geadopteerd te hebben en gaan vooralsnog hun autonome gang. Het begrip van het nut van SOA voor het vernieuwingsprogramma is nog erg klein of geheel afwezig. Ik zelf had, na enig literatuuronderzoek, het idee opgevat dat SOA niet alleen in informatietechnologische zin nuttig kan zijn maar ook op bedrijfskundige gebieden relevant. Service oriented architectuur blijkt meer algemeen voor elk bedrijf of organisatie nuttig. Welk bedrijf wil of moet niet flexibel op veranderingen kunnen inspringen, voldoen aan wet en regelgeving en de kosten in de hand houden? En welke bedrijf of welke organisatie heeft geen proces waar herbruikbare delen in zitten? Het zullen er waarschijnlijk weinig zijn. Maar deze scriptie gaat over een specifieke organisatie: UWV. Daarom wil ik door middel van deze scriptie het nut van service oriented architecture zowel in formeel theoretische zin als ook in praktische zin voor UWV aantonen. Omdat de perceptie van nuttigheid voor een organisatie mede afhangt van de passendheid in en de context van die organisatie vond ik dat dit ook in ogenschouw genomen moest worden. 14 project vernieuwing, beslissing eind november 2006, bijlage Vernieuwingsagenda, UWV uitgave, maart 2007 over doel en de resultaten. 15 kwartiermaker is hetzelfde als trekker. Het zijn er 5 omdat elke kernfunctie er 1 heeft. De 5 kernfuncties zijn: Werk, Sociaal Medische Zaken, Uitkeren, Gegevensdiensten en Virtuele Front-Office. Naslag mogelijk in de Vernieuwingsagenda, UWV uitgave, maart 2007 12 versie 1.0.0 13-07-2007 UWV, SOA what?
2. De aanleiding en het onderzoek Een goed begin is het halve werk Nederlands spreekwoord. 2.1 Opbouw van dit hoofdstuk In dit hoofdstuk wordt de methodologische verantwoording van het onderzoek voor deze scriptie gegeven. Het hoofdstuk start met een korte beschrijving van het probleem, de formulering van de centrale vraag en het doel van deze scriptie. Verder treft u een conceptueel model van het onderzoek en een creatief model onderzoeksmodel aan. De dataverzameling wordt getypeerd en de karakteristieken van het onderzoek. Dit hoofdstuk eindigt met een indeling van dit onderzoeksrapport en een soort leeswijzer. 2.2 Probleemduiding ofwel SOA what? De veranderingen in de organisatie van de sociale zekerheid in Nederland, de wetgeving m.b.t. de sociale verzekeringen en de bedrijfsvoering van uitvoeringinstanties zoals UWV is ook aan steeds sneller opeenvolgende veranderingen onderhevig. Ook de wet WIA is een van die wetswijzigingen die veranderingen bij UWV nodig maken. De door een staf van specialisten opgestelde protocollen voor de invoering van de wet WIA 16, gebaseerd op SOA, Ontwerp op Hoofdlijnen en referentiearchitectuur e.d. zijn nog niet geadopteerd door de strategische top van UWV, ander middenkader en staf en al helemaal niet bij de uitvoerende kern 17. Door de strategische top is evenwel besloten om de WIA werkwijze en invoeringsprotocollen van toepassing te verklaren op de gehele vernieuwing van de organisatie. De SOA principes worden nog slechts gehanteerd in een klein deel van de matrix organisatie programma WIA. Het aanhaken bij deze principes door de volledige top en de gehele rest van de organisatieonderdelen is nog niet gebeurd. Ook is de technische inrichting, de infrastructuur, die nodig is om het hele bedrijf service oriented te kunnen laten werken nog niet voldoende in het blikveld van de stafafdeling C-ICT (concern ICT) gekomen. Ondanks het duidelijke besluit van de top lijkt SOA nog erg geïsoleerd te zijn binnen het WIA programma. Klein beginnen met het uitzetten van een lijn en gaandeweg uitproberen is erg praktisch en minder complex. Ook voor SOA geldt dat je het niet meteen organisatiebreed kunt invoeren bij een grote organisatie zoals UWV. Wel zouden al toekomstvaste beslissingen in de organisatie genomen moeten worden om ervoor te zorgen dat de hele organisatie service oriented kan worden. En er moet een visie op SOA zijn die invoering mogelijk maakt, zodat SOA op haar beurt de visie kan ondersteunen. Probleem gesteld: In de inleiding van deze scriptie maakte ik al gewag van de wens van de CIO van UWV om SOA voor het voetlicht te krijgen bij de strategische top, andere stafdiensten en de uitvoering. SOA is een architectuur voor informatievoorziening. De CIO moet ervoor zorgen dat er o.a. een goede infrastructuur voor de informatiesystemen, een adequate informatievoorziening en een goede informatietechnologie is. Daarnaast moet hij strategische adviezen hierover aan de strategische top van de organisatie geven. 16 en niet alleen WIA maar Multiwet 17 Vrijelijk naar H. Mintzberg, Structures in Fives 13 versie 1.0.0 13-07-2007 UWV, SOA what?
De CIO van UWV beschouw ik daarom als probleemhebber. Ook gaf ik in de inleiding aan dat ik het zelf jammer zou vinden als het nut en de relevantie van SOA voor UWV niet sneller- duidelijker kan worden. En dat het geïsoleerd blijft binnen het WIA programma. Op dinsdag 20 maart 2007 heeft (de CIO) Gerd Tjerkstra, het hoofd van de stafafdeling concern informatie- en communicatie technologie van UWV, de opdracht verstrekt om een onderzoek te verrichten. 2.3 Doelstelling Naast het persoonlijke doel om meer kennis te verkrijgen over service oriented architecture en de bedrijfskundige nuttigheden van dit concept voor UWV te identificeren heeft deze scriptie nog een ander doel. Namelijk om een bijdrage te leveren aan het duidelijker worden van het theoretische nut van service oriented architecture in termen van strategische innovatie voor UWV. Ook dat SOA niet (alleen) een techniek is voor het bouwen van applicaties maar ook degelijk andere nuttigheden kent en wel op bedrijfskundig gebied. Als document is deze scriptie een beleidsondersteunend product voor de verandering. Zonder een academische discussie aan te gaan of nuttigheid en passendheid inwisselbare begrippen zijn of complementair aan elkaar zijn, of nog weer anders, stel ik dat de perceptie van nuttigheid afhangt van de passendheid binnen de organisatie. Passendheid beïnvloedt het oordeel over nuttigheid positief. Met het oog op het organisatieontwerp van UWV wordt ook op de passendheid van de SOA principes binnen UWV gekeken. Verder wil ik aanbevelingen doen voor een verdere speurtocht naar nut en noodzaak van SOA en benoem ik de belangrijkste consequenties en enkele uitdagingen voor UWV. Dat duidelijker zou mogen zijn wat we als UWV in termen van strategische innovatie wijzer worden van toepassing van het SOA concept als werkwijze of invoeringsrichtlijn is het probleem van de CIO van UWV. Kan SOA de innovatie strategie van UWV ondersteunen? Past het? Met andere woorden: Wat heb je eigenlijk aan een SOA? Dus SOA what? Daarmee kom ik op de centrale vraag. 2.4 Centrale vraag Wat is het nut van service oriented architecture voor UWV in termen van strategische innovatie? 14 versie 1.0.0 13-07-2007 UWV, SOA what?
In de centrale vraag staan een aantal kernbegrippen welke verklaard moeten worden. Ter beantwoording van de centrale vraag moeten daarom eerst de volgende deelvragen beantwoord worden: 1. Wat verstaan we onder architectuur 2. Wat verstaan we onder service oriented architecture? 3. Wat verstaan we onder strategie? 4. Wat verstaan we onder innovatie? In de hoofdstukken 3 t/m 6 wordt telkens een formele beschrijving uit de theorie gegeven bij elk van de kernbegrippen die in de centrale vraag en de deelvragen staan. Dit is om de begrippen te verhelderen en verderop mogelijke relaties tussen de begrippen te leggen. Ik maak hier gebruik van beschrijvende kennis. De beschrijvingen dienen om de specifieke organisatie UWV te kunnen typeren in termen van architectuur, SOA, strategie en innovatie. De deelvraag: 5. wat is de relatie tussen innovatie en strategie? Is bedoeld om het samengestelde begrip strategische innovatie te kunnen verklaren. Deze begrippen strategie en innovatie hebben een relatie. De beantwoording van deze deelvraag komt in hoofdstuk 6 aan de orde en eveneens de identificatie van SOA als procesinnovatie en in aanleg ook als organisatie-innovatie. Omdat het in deze scriptie specifiek over strategische innovatie bij een specifieke organisatie, zijnde UWV gaat, wordt eveneens antwoord gegeven op de volgende deelvraag: 6. Wat is UWV voor een organisatie en hoe komt haar innovatiestrategie tot stand? De beantwoording van deze deelvraag geef ik door beoordeling van interne beleidsstukken en eigen ervaringen die ik toets aan de theorie uit de deelvragen 3 t/m 5. In hoofdstuk 7 komt de confrontatie van de theorie met de praktijk aan de orde. De beantwoording van de laatste deelvraag: 7. Wat is het nut van service oriented architecture voor UWV? realiseer ik door de meer algemene toepasbare antwoorden (nuttigheden) uit deelvraag 1 en 2 te gebruiken om in hoofdstuk 7 het nut van service oriented architecture te identificeren op de UWV situatie en bedrijfsprocessen. In hoofdstuk 8 komt alles uiteindelijk samen en wordt de totale (centrale) vraag beantwoord. Tevens worden een aantal belangrijke aandachtspunten voor de toekomst voor UWV geïdentificeerd. 15 versie 1.0.0 13-07-2007 UWV, SOA what?
2.5 Conceptueel model Literatuuronderzoek naar de theoretische kaders van architectuur, SOA, strategie en innovatie en de relatie tussen strategie en innovatie. Empirische analyse (bureauonderzoek) wat van de kernbegrippen: architectuur, SOA, strategie en procesinnovatie bij UWV is aan te treffen. De theoretische brillen en de analyse worden gebruikt om na te gaan of SOA nuttig is om als strategisch innovatie-instrument bij UWV in te zetten. Theorie Theorie architec architec - -tuur tuur 3 3 Theorie Theorie SOA SOA 4 4 Het nut van SOA Voor UWV UWV UWV referentie referentie architectuur architectuur Invoeringspr Invoeringspr incipes SOA incipes SOA bij UWV bij UWV 7.3 7.3 Organisatie inrichting 7.6 7.6 UWV 7.6 Theorie Theorie strategie strategie 5 5 In termen van Strategische innovatie UWV Strategie 7.4 Context 7.1/7.2 7.1/7.2 Theorie Theorie innovatie innovatie UWV innovatie 7.5 6 6 Ter verduidelijking staat het nummer van het hoofdstuk of de paragraaf waarin het onderwerp of de theorie uit het conceptueel model wordt uiteengezet, vermeld. 16 versie 1.0.0 13-07-2007 UWV, SOA what?
2.6 Een creatief onderzoeksmodel De vervaardiging van het conceptueel model stelde mij voor hoofdbrekens. Een op methodologische manier verwoorden van een onderzoek en een onderzoeksstrategie was voor mij nieuw. Helemaal om het visueel te maken. Als mentale houvast heb ik eerst een model getekend zoals dat in mijn fantasie op kwam. Het is lang geen conceptueel model maar wel een persoonlijk beeld van het onderzoek. Daarom heb ik het een plaatsje in deze scriptie gegeven. Het boek is de illustratie voor de literatuurstudie/ het bureauonderzoek. De bedrijfsstrategie hangt als verzameling aan de top van het boek met daarin de deelverzameling ICT strategie. Service oriented architecture ligt als een soort amoebe over een deel van de ICT strategie, binnen de bedrijfsstrategie met raakpunten op de bladzijden over organisatieontwerp en architectuurprincipes. Daartussen in ligt procesinnovatie. Voor elk van de genoemde (kern)begrippen wordt een deelvraag gesteld en is een plek in de hoofdstukken van deze scriptie ingeruimd. In het hoofdstuk met de conclusies volgt de verwoording van de relatie tussen deze begrippen althans voor zover deze het nut (en de passendheid) van SOA voor UWV betreffen. Figuur 1 creatief model 17 versie 1.0.0 13-07-2007 UWV, SOA what?
2.7 Dataverzameling De dataverzameling in deze scriptie bestaat uit definities en teksten uit vakliteratuur, beleidstukken en andere schriftelijke bronnen. Verder heb ik van korte gesprekjes / discussies met architecten uit het WIA project korte notities gemaakt. Deze gesprekjes met mijn collega s zijn niet te kwalificeren als interviews maar waren om begrippen en context te verhelderen. De beschrijvingen over architectuur, SOA, strategie en innovatie komen voornamelijk uit de theorie die gevonden is uit literatuur (boeken en artikelen) De beschrijvingen over de kernbegrippen zoals deze zijn aan te treffen bij UWV komen voornamelijk uit beleidstukken en andere schriftelijke bronnen, eigen ervaring of eigen perceptie en meningen van collega s uit de korte collegiale gesprekken waarnaar ik zojuist verwees. Verslaglegging van de bevindingen, de literatuursamenvattingen, belangwekkende conclusies uit de literatuur (theorie) en andere schriftelijke bronnen en vastlegging van teksten uit korte vraaggesprekken hebben plaatsgevonden in een spreadsheet 18 en in een notitieboek. De dataverzameling is als kwalitatief te bestempelen. Het onderzoek is te kwalificeren als een literatuurstudie en bureauonderzoek met daarin een empirische analyse van de kernbegrippen in relatie tot UWV. 2.8 Karakteristiek van het onderzoek In het boek: research methods for managers 19 staat dat de karakteristieken voor de keuze van een goed onderzoeksontwerp (some characteristics of a good research topic) de volgende zijn: Toegang tot gegevens (acces) Uitvoerbaar in beschikbare tijd (achievable in time available) Symmetrie van mogelijke uitkomsten onderzoek (symmetry of potential outcomes) Mogelijkheden en interesse van de student (student capabilities en interest) Financiële ondersteuning (financial support) Waarde en werkingsgebied van het onderzoek (value en scope of the research) De eerste karakteristiek is voor wat betreft de informatie over SOA, en alle andere kernbegrippen zeer goed te noemen. Er is ampel informatie beschikbaar in (web) artikelen, seminar op het web (webinars) en literatuur. Ook zijn collega s bereid tot het geven van toelichting en uitleg. Informatie over de strategie van UWV is beschikbaar. De bronnen hiervoor zijn beleidsstukken en personen en namens de RvB uitgegeven brochures voor personeel en derden. De tijdlimiet is een gegeven waarop de planning moet worden afgestemd. Ongeacht de uitkomst van het onderzoek zal het onderzoek voor mij als onderzoeker de waarde hebben van het uitdiepen van een nog redelijk onbekend maar aansprekend concept en het mogelijke nut voor UWV. De CIO van UWV heeft opdracht verstrekt tot het doen van dit onderzoek en ziet daarom waarde in de uitkomsten. Als dit onderzoek een goede analyse van het nut van SOA geeft, dan heeft het ook zijn waarde voor UWV in bredere zin. 18 bijlage 3: spreadsheet (schriftelijke) bronnen 19 John Gill & Phil Johnson, 2005, Research methods for managers, third edition, hoofdstuk 2 18 versie 1.0.0 13-07-2007 UWV, SOA what?
2.9 Afbakening Het doel van deze scriptie is niet om het innovatievermogen of het innovatieklimaat van UWV te onderzoeken en welke rol het organisatieontwerp daarbij speelt. Ook wordt niet onderzocht wat de invloed van invoering van de veranderingen volgens service oriented architecture concept voor de organisatie-inrichting heeft. Noch krijgt een eventueel benodigde cultuuromslag aandacht. Het nut van SOA voor om het even welke organisatie is er wel en dit komt in hoofdstuk 4 wel naar voren maar wordt niet verder geëxploreerd. Het was namelijk niet de bedoeling om het algemene c.q. generieke nut van service oriented architecture te beschrijven. 2.10 Indeling onderzoeksrapport Hoofdstukken/ leeswijzer: Dankwoord Inhoudsopgave Managementsamenvatting 1. Inleiding 2. Aanleiding en het onderzoek 3. Architectuur 4. Service oriented architecture 5. Strategie, bedrijfsstrategie en zienswijze 6. Innovatie, procesinnovatie en strategie 7. UWV, ontstaan en typering 8. Conclusies Nut van Service oriented architecture voor UWV nu en in de toekomst Organisatie ontwerp, strategie en SOA innovatie bij UWV Consequenties en aanbevelingen voor verder onderzoek 9. Leerverslag 10. Referenties naar literatuur 11. Bijlagen Leeswijzer: In de managementsamenvatting wordt de scriptie kort samengevat. Hoofdstuk 1 geeft de persoonlijke motivatie aan om het onderzoek te starten. In hoofdstuk 2 komt de aanleiding tot het onderzoek en de methodologische verantwoording aan de orde. In de hoofdstukken 3 t/m 7 komt de uitwerking van de kernbegrippen aan de orde en wordt soms al ingegaan op de relatie tussen de kernbegrippen. Elke hoofdstuk met een keuze voor een definitie of eindigt met een conclusie of keuze. In hoofdstuk 8 komt alles samen en wordt beschreven dat SOA nuttig (en relevant) is voor UWV. Naast een opsomming, het nut, worden ook een aantal consequenties voor de organisatorische inrichting en machtstructuur aangestipt. Een leersverslag is aan te treffen in hoofdstuk 9. Hoofdstuk 10 bevat de literatuurlijst en de referenties. Deze scriptie sluit af met hoofdstuk 11 waarin de bijlagen staan genoemd. Veel van de literatuur en de artikelen die door mij geraadpleegd werden, zijn opgesteld in de Engelse taal. Enkele citaten heb ik daarom opgenomen zoals ik ze in de Engelse taal - heb aangetroffen. Ter bevordering van de leesbaarheid heb ik van een dergelijke tekst een Nederlandse vertaling gemaakt. Deze vertaling is van mijn eigen hand en is niet door een beëdigde tolk verzorgd. 19 versie 1.0.0 13-07-2007 UWV, SOA what?
3. Architectuur De grenzen van mijn taal zijn de grenzen van mijn wereld L. Wittgenstein In dit hoofdstuk wordt het kernbegrip architectuur beschreven aan de hand van beschikbaar schriftelijk materiaal uit literatuur, (internet) artikelen, beleidstukken en zonodig, andere geschriften. De bronnen staan vermeld in voetnoten. Dit hoofdstuk alsook de volgende hoofdstukken 4 t/m 6 eindigen met een keuze voor een bepaalde definitie of een eigen definitie op grond van bruikbaarheid en de door mij aangetroffen relatie met andere kernbegrippen die staan genoemd in de centrale vraag van deze scriptie. Met het doornemen van artikelen en andere literatuur lijkt het erop dat er meerdere definities zijn van architectuur. Daarom een persoonlijke keuze uit enige gezaghebbende uitspraken en teksten. Hieronder volgt een deel uit de redevoering van 1 oktober 2006 aan de Radboud universiteit door Daan Rijsenbrij 20 : Laten we eens teruggaan naar de echte bron van het woord architect. Het Griekse woord architekton bestaat uit archi (eerste-, hoofd-) en tekton (timmerman, handwerksman, scheepsbouwer, kunstenaar). Het Griekse archo komt van het Sanskrita arh, dit betekent in het Nederlands waardig, verdienstelijk. Het Griekse tekton komt van het Sanskrita takshati, dit betekent in het Nederlands hij vormt, hij construeert. Takshati is vormen door te snijden, door te maken en door te creëren, maar impliceert uiteindelijk ook het vormen in de geest, de mentale wereld. De architect is degene die de eerste aanzet geeft bij het concipiëren van vormen in de mentale wereld, dus zeker ook in de digitale wereld. De architect is de eerste vormgever waarna er vele ontwerpers zijn die onder zijn bezielende leiding het ontwerp nader uitdetailleren. Het concept architectuur blijkt een soort wisselbeker. Begonnen in de subtiele wereld van het Sanskrita, fysieker gemaakt in het Grieks, naar de digitale wereld van de moderne tijd. Architectuur blijkt nauw verbonden met het vakgebied waarnaar de meest maatschappelijke belangstelling uitgaat. En dat wordt ongetwijfeld de digitale wereld. Deze tekst van Daan Rijsenbrij heb ik gekozen omdat ze mij aansprak en voor de nietarchitect een beeld geeft over het begrip architectuur. Bovendien werpt de tekst licht op de historie van het woord architectuur. Uit deze tekst kunnen we opmaken dat er een indeling te maken is in 2 soorten architectuur: fysieke architectuur & digitale architectuur. Fysieke architectuur gaat dan over het ontwerpen van steden, wijken, gebouwen en infrastructuren die het geheel met elkaar verbinden. Ook de binnenkant van de gebouwen worden door een (binnenhuis) architect ontworpen. In deze scriptie gaat het over de digitale architectuur. 20 Prof. Dr. Daan Rijsenbrij, professor digitale architectuur aan de Radbout Universiteit en VP bij Cap Gemini 20 versie 1.0.0 13-07-2007 UWV, SOA what?