Ouderen SAMENVATTING EN AANBEVELINGEN OUDEREN 11 Seniorenonderzoek 2008 Onderzoek bij zelfstandig wonenden van 65 jaar en ouder. De GGD Zuid-Holland West voorziet gemeenten in haar werkgebied van inzicht in de gezondheidssituatie van hun inwoners. In het kader hiervan is in het voorjaar van 2008 een schriftelijke gezondheidsenquête uitgevoerd onder zelfstandig wonenden van 65 jaar en ouder. Op 1 januari 2008 woonden in de hele regio 78.899 inwoners van 65 jaar en ouder. Voor het onderzoek zijn 9.038 ouderen benaderd. Van 5.882 van hen (65%) werd een bruikbare vragenlijst ontvangen. De resultaten van het onderzoek geven onder meer inzicht in de lichamelijke en psychosociale gezondheid, eenzaamheid, sociale activiteiten, mantelzorg geven, leefstijl, beperkingen, het gebruik van voorzieningen, wonen, veiligheid en geweld. Zij worden gepresenteerd in een serie factsheets (zie achterkant voor overzicht). Deze factsheet beschrijft de belangrijkste resultaten van het Seniorenonderzoek 2008. In de eerdere factsheets in deze serie zijn de afzonderlijke onderwerpen uitgebreid besproken en is, waar mogelijk, vergeleken met landelijke gegevens. Op basis van de resultaten worden per onderwerp algemene aanbevelingen voor beleid gedaan. In overleg met gemeenten en organisaties die werken met ouderen kan een samenhangend programma voor gezondheidsbevordering worden uitgewerkt voor deze doelgroep. Vitaal Uit het onderzoek komt naar voren dat zelfstandig wonende ouderen in de leeftijd 65-74 jaar over het algemeen een gezonde en vitale groep vormen. Zij leveren een belangrijke bijdrage aan de maatschappij, bijvoorbeeld in de vorm van het geven van mantelzorg. Na het 75 ste levensjaar gaan lichamelijke en psychosociale klachten een steeds belangrijkere rol spelen in het leven van ouderen. Westland Rijswijk Wassenaar Delft Leidschendam- Voorburg Pijnacker- Nootdorp Zoetermeer Voor beleid kunnen per leeftijdsfase andere doeleinden worden beschreven. Voor volwassenen in de leeftijd 55-65 jaar is primaire preventie en voorbereiding op de komende ouderdom een belangrijk thema. De groep 65-74 jaar krijgt te maken met beginnende ouderdom met verminderde fysieke mogelijkheiden. In deze groep is naast primaire preventie aandacht nodig voor het leren omgaan met verminderde mogelijkheden, voor sociale activering en zelfmanagement. Belangrijke beleidsthema s bij 75-plussers zijn vroegtijdige signalering van problematiek en het leren omgaan met gebreken en met een veranderend sociaal netwerk. Midden-Delfland De resultaten van het onderzoek zijn gecorrigeerd voor verschillen in leeftijd en geslacht tussen de onderzoeksgroep en de gehele bevolking in de regio Zuid-Holland West. Hierdoor zijn de gepresenteerde resultaten wat dat betreft representatief voor alle ouderen in de regio. Verschillen tussen groepen ouderen of bijvoorbeeld gemeenten zijn in de tekst alleen genoemd indien deze relevant en statistisch significant zijn (met een kans van minder dan 5% op toeval berustend). Vergrijzing Volgens bevolkingsprognoses van het CBS zal in de komende decennia het percentage 65-plussers toenemen van 15% in 2008 tot 20% in 2025 1). Binnen de regio Zuid-Holland West wordt de grootste toename verwacht in Zoetermeer en Westland. Er worden drie leeftijdscategorieën onderscheiden: 65-74 jaar, 75-84 jaar en 85 jaar en ouder. Categorieën voor opleiding zijn: hoog (HBO of universitair niveau), laag: hoogste opleiding MAVO of lager, en midden: de tussengroep. 1) CBS Statline.
AANTAL INWONERS 65+ REGIO ZUID-HOLLAND WEST 35.000 30.000 25.000 20.000 15.000 10.000 5.000 0 2005 2010 2015 2020 2025 Delft Leidschendam-Voorburg Midden-Delfland Pijnacker-Nootdorp Rijswijk Westland Wassenaar Zoetermeer In het kader van de Wet Maatschappelijke Ondersteuning en de Wet Publieke Gezondheid hebben gemeenten de taak om ouderen in staat te stellen optimaal maatschappelijk actief te zijn. Ook zijn gemeenten verantwoordelijk voor de uitvoering van de ouderengezondheidszorg, inclusief preventie. Het is van belang om met het gemeentelijk beleid te anticiperen op een stijgende vraag naar zorg en de daarmee gepaard gaande kosten. Algemeen Bij gezond en succesvol ouder worden gaat het niet alleen om het voorkómen en uitstellen van ziekte en sterfte. Het gaat zeker ook om preventie, om het ondervangen van beperkingen in het functioneren, om het voorkómen van verlies van zelfredzaamheid en om het terugdringen van afhankelijkheid van de zorg. Met het toenemen van de leeftijd krijgen ouderen steeds meer te maken met lichamelijke kwalen en afname van zelfredzaamheid door onder andere het optreden van (lichamelijke) beperkingen. Ook treden er in deze levensfase veranderingen op in het sociale netwerk en doen zich belangrijke levensgebeurtenissen voor, zoals het stoppen met werken en het verlies van de partner. Voor het beleven van een plezierige oude dag is het van belang dat ouderen hier op de juiste wijze richting aan kunnen geven. Voor vrijwel alle thema s die in de voorgaande factsheets zijn beschreven, geldt dat ouderen met een lage sociaal-economische status (lage opleiding, inkomen onder modaal, moeite met rond - komen) een minder gunstige gezondheid hebben. Ook hebben zij minder gunstige levensomstandigheden en een minder gunstige leefstijl. Moeite hebben met rondkomen is hierbij meestal de belangrijkste factor. Ook allochtone ouderen komen bij een thema s ongunstiger uit de bus. Zie ook de grote tabel aan het eind van deze factsheet. ALGEMENE AANBEVELINGEN Uit het onderzoek volgen een algemene aanbevelingen: Beginnen met gezondheidsbevordering en preventie op jonge leeftijd met het aanleren van gezond gedrag. In de groep 55-75 jaar accent op het voorbereiden op de komende en beginnende ouderdom. Na het 75 e levensjaar accent op het leren omgaan met ouderdom (verminderde fysieke mogelijkheden, veranderend sociaal netwerk, zelfredzaamheid, coping). Ontwikkelen en stimuleren van interventies voor het leren omgaan met de gebreken die gepaard gaan met het ouder worden. Bij preventie-, hulp- en zorgaanbod rekening houden met de toename van het ouderen in de komende decennia. In het komende decennium zal door vergrijzing eerst de groep 65-74 jarigen toenemen. Dit zijn over het algemeen vitale ouderen die een grote bijdrage kunnen leveren aan het maatschappelijke leven. Er zal echter een grote druk op deze groep liggen, bijvoorbeeld door de vraag om mantelzorg. Ondersteuning en preventie is belangrijk bij deze groep. Versterken van de kring rondom ouderen (professionals, familie, buren, etc) in het signaleren van problematiek en het aanreiken van oplossingen (bijvoorbeeld valpreventie, contact met het WMO-loket etc.) Meer gebruik maken van de lokale media (radio, TV, kranten) en internet voor het bereiken van ouderen voor preventie en het bekend maken met voorzieningen. Preventie-aanbod toegankelijker maken en meer toespitsen op ouderen met een lage sociaal-economische status. Hierbij aanknopingspunten zoeken op een specifieke plaats (bijvoorbeeld wijk/buurt) en in een specifieke setting (bijvoorbeeld wijkcentrum of gezondheidscentrum). De resultaten en aanbevelingen uit dit onderzoek zullen worden besproken met gemeenten en organisaties die werken met ouderen. Naar aanleiding daarvan kan een samenhangend programma worden uitgewerkt met doelen en prioriteiten op het gebied van gezondheidsbevordering voor deze doelgroep. Om het ingezette beleid concreet vorm te geven wordt samengewerkt en afgestemd met relevante organisaties, ook in de 1 e en 2 e lijn. Ook ouderen zelf worden hierbij betrokken. In de volgende alinea s worden per onderwerp de belangrijkste kengetallen uit het Seniorenonderzoek 2008 weergegeven. In de tabellen wordt (op basis van het totaal 65-plussers) het absoluut zelfstandig wonende ouderen in de regio Zuid-Holland West met de betreffende kenmerken geschat.
Lichamelijke gezondheid en vallen Eigen gezondheid als matig/slecht 26% 19.700 beoordeeld Drie of meer ziekten/aandoeningen, al 47% 35.700 dan niet vastgesteld door een arts Sterk belemmerd in dagelijkse activiteiten 19% 14.400 door ziekte of aandoening Gevallen in laatste twaalf maanden 30% 22.800 Angst om te vallen 14% 10.600 Cursus valpreventie gedaan 2% 1.500 Belangstelling voor cursus valpreventie 16% 12.100 Sinds 2004 is het percentage ouderen met ziekten en aandoeningen toegenomen. De grootste stijging is te zien bij hoge bloeddruk, onvrijwillig urineverlies, gewrichtsslijtage en ernstige rugaandoeningen. Veel ouderen krijgen te maken met valpartijen. Bijna 23.000 ouderen zijn in de laatste twaalf maanden voor het onderzoek gevallen. Dit is bijna de helft van de 85-plussers overkomen. Slechts weinig ouderen hebben een cursus valpreventie gedaan. Hier is wel belangstelling voor. LICHAMELIJKE GEZONDHEID EN VALLEN Hoge prioriteit geven aan de preventie van valongevallen. Hierbij moet naast aandacht voor ouderen die vallen, vooral ook aandacht zijn voor preventie van en leren omgaan met de soms geleidelijk toenemende balansproblemen bij ouderen. Beter onder de aandacht brengen van het aanbod valpreventie bij ouderen, hun omgeving en beroepsgroepen. Stimuleren van algemene beweegprogramma s. Versterken van de eerstelijnszorg in het signaleren van ouderen met beginnende problematiek. Psychosociale gezondheid Ruim 5.000 zelfstandig wonende ouderen in de regio Zuid-Holland West zijn psychisch matig of ernstig ongezond. Bijna 4.000 ouderen hebben een hoog risico op een angststoornis of depressie. Meestal (heel) somber 7% 5.300 Psychisch matig/ernstig ongezond 7% 5.300 Matig risico op angststoornis of depressie 37% 28.100 Hoog risico op angststoornis of depressie 5% 3.800 De psychische gezondheid van zelfstandig wonende ouderen in de regio is iets ongunstiger dan landelijk. Sinds 2004 is de psychische gezondheid bij ouderen in de regio niet veranderd. Wel maken sinds 2004 meer ouderen zich zorgen over hun leefomstandigheden (eigen gezondheid, angst voor alleen zijn, angst voor ziekten en dood). PSYCHOSOCIALE GEZONDHEID Vroegtijdig signaleren en aanpakken van beginnende depressieve klachten. Bespreekbaar maken van het zoeken van hulp bij psychische problemen. Eenzaamheid, sociale activiteiten en mantelzorg geven (zeer) ernstig eenzaam 8% 6.100 Minder dan wekelijks contacten met anderen in de vorm van activiteiten 18% 13.700 Geeft mantelzorg 12% 9.100 Ervaart zware belasting bij geven van mantelzorg* 15% 1.400 Behoefte aan (extra) hulp* 17% 1.500 Niet bekend met Steunpunt Mantelzorg* 35% 3.200 * Onder mantelzorgers. Naar schatting wonen er in de regio Zuid-Holland West ruim 6.100 ernstig eenzame ouderen. Opvallend is dat slechts eenderde van de (zeer) ernstig eenzame ouderen vindt dat zij te weinig sociale activi teiten hebben. 9.100 ouderen in de regio Zuid-Holland West geven mantelzorg; ongeveer 1.400 ervaren dit als een zware belasting. Ouderen in de leeftijd 75-84 voelen zich het zwaarst belast, met name ouderen die zelf gezondheidsproblemen hebben. Bij deze leeftijdsgroep is naast de psychische belasting, de ervaren lichamelijke belasting opvallend. EENZAAMHEID, SOCIALE ACTIVITEITEN EN MANTELZORG GEVEN Versterken van signalering van ernstige eenzaamheid bij beroepsgroepen en de directe omgeving (buren, familie). Meer bekendheid geven aan OGGZ-meldpunten bij burgers voor het melden van ernstig vereenzaamde ouderen (Meldpunt Bezorgd? en de OGGZ-meldpunten van de GGD). Aanbieden van laagdrempelige sociale activiteiten om het sociale netwerk van ouderen te versterken. Uitbreiden en faciliteren van zelfhulpgroepen voor het tegengaan van isolement en eenzaamheid, met name bij ouderen die recent een ingrijpende gebeurtenis hebben meegemaakt (zoals verlies van partner of afscheid van een baan). Meer bekendheid geven aan het Steunpunt Mantelzorg, met name onder mannen, 75-plussers en allochtone mantelzorgers. Uitbreiden van het aanbod van ondersteuning van oudere mantelzorgers (onder andere aandacht voor lichamelijke en psychische belasting).
Leefstijl Rookt 12% 9.100 Drinkt (zeer) excessief alcohol* 8% 6.100 Drie dagen per week warme maaltijd 4% 3.000 Onvoldoende lichaamsbeweging 41% 31.100 Ernstig overgewicht 14% 10.600 Diabetes mellitus 15% 11.400 * 4-5 glazen/dag op 5 dagen / week óf 6 glazen/dag op 3 dagen/week. Een ongezonde leefstijl komt onder ouderen, net als in andere leeftijdsgroepen, veel voor. 12% van de ouderen rookt, 8% drinkt excessief alcohol en 41% heeft onvoldoende lichaamsbeweging. Vergeleken met landelijke cijfers is in Zuid-Holland West het percentage rokers lager en het percentage ouderen met onvoldoende lichaamsbeweging, overgewicht en diabetes gelijk. Het percentage rokers is sinds 2004 niet veranderd. Het percentage ouderen met diabetes is sinds 2004 iets toegenomen (van 13% naar 15%) en het percentage ouderen met ernstig over - gewicht ook (van 11% naar 14%). In vergelijking met gegevens over 19-64 jarigen in het Volwas - senen onderzoek 2005, vinden veel minder 65-plussers met een ongezonde leefstijl dat zij hun gezondheid zouden kunnen verbeteren door hun leefstijl te veranderen. Mogelijk wordt dit deels veroorzaakt doordat ouderen geneigd zijn te denken dat een verandering van een leefstijl, die zij soms al tientallen jaren aanhouden, weinig gezondheidswinst meer oplevert. LEEFSTIJL Uitdragen van de boodschap aan ouderen dat leefstijl - verandering na het 65 ste levensjaar wel degelijk zin heeft. Voorkómen en behandelen van ernstig overgewicht door stimuleren van beweging en een gezond voedingspatroon. Versterken en uitbreiden van bestaande beweegactiviteiten voor ouderen. Inventariseren van het bewegingsaanbod aan ouderen in het algemeen en aan ouderen met chronische aandoeningen in het bijzonder, gebruik en bekendheid hiervan. In overleg met ouderen de sportverenigingen stimuleren in het ontwikkelen van een laagdrempelig en passend aanbod voor deze doelgroep. Organiseren van goede begeleiding en advies bij het afvallen om verlies aan botdichtheid en spiermassa te beperken. Ontwikkelen en faciliteren van meer gerichte voorlichting aan ouderen over verantwoord alcoholgebruik en deskundigheidsbevordering van beroepsgroepen die regelmatig met ouderen te maken hebben. Beperkingen en gebruik van voorzieningen Functionele beperkingen 34% 25.800 Beperking(en) ADL* 15% 11.400 Beperking(en) HDL** 68% 50.900 Ontvangt hulp bij ADL 12% 9.100 Behoefte aan (extra) hulp bij ADL 4% 3.000 Ontvangt hulp bij HDL 39% 29.600 Behoefte aan (extra) hulp bij HDL 7% 5.300 (Extra) prof. huishoudelijke hulp aangevraagd na ziekenhuisbezoek 3% 2.300 Hulp niet (tijdig) beschikbaar*** 22% 500 Contact gehad met WMO-loket 12% 9.100 Niet bekend met WMO-loket 55% 41.700 * ADL: Algemene Dagelijkse Levensverrichtingen. ** HDL: Huishoudelijke Dagelijkse Levensverrichtingen. *** Onder mensen die hulp hebben aangevraagd. In de regio Zuid-Holland West hebben ruim 11.000 senioren beperkingen bij algemene dagelijkse levensverrichtingen (ADL) zoals wassen en aankleden. Bijna 51.000 senioren hebben beperkingen bij het uitvoeren van huishoudelijke taken (HDL). Het percentage ouderen dat hulp ontvangt bij ADL is sinds 2004 gestegen van 8% naar 12%, het percentage dat hulp ontvangt voor HDL is gelijk gebleven. Naast de hulp die men ontvangt is er nog een onvervulde hulpbehoefte (3.000 ouderen bij ADL en 5.300 bij HDL). Dit is sinds 2004 niet veranderd. Ruim 9.000 ouderen hebben wel eens contact gehad met een WMO-loket; bijna 42.000 ouderen zijn niet bekend met dit loket. Wat betreft voorzieningen is er de grootste behoefte aan ouderenvervoer (9.100 ouderen maken hier gebruik van en 3.800 zouden hier gebruik van willen maken). In veel gemeenten is een grote onvervulde behoefte aan een hulpdienst voor klussen. Ongeveer 9.100 ouderen hebben hieraan behoefte. Ongeveer 32.600 ouderen ouderen zijn regelmatig actief op internet, vooral voor e-mailen/chatten en het zoeken van informatie. VERVOLG OP DE ACHTERZIJDE >
RISICOGROEPEN MET EEN MINDER GOEDE GEZONDHEID EN ONGUNSTIGE LEEFWIJZE EN LEEFOMSTANDIGHEDEN Onderwerp % geslacht leeftijd burgerl. opleiding rond- etniciteit staat komen man vrouw 65-74 jaar 75-84 jaar 85 jaar en ouder niet alleenstaaand alleenstaand laag gemiddeld hoog geen moeite wel moeite autochtoon Westers niet-westers Eigen gezondheid matig/slecht beoordeeld 26% Drie ziekten/aandoeningen, al dan niet door 47% arts vastgesteld Sterk belemmerd in dagelijkse activiteiten 19% door ziekte/aandoening Gevallen in laatste twaalf maanden 30% Psychisch matig/ernstig ongezond 7% Hoog risico op angststoornis of depressie 5% (Zeer) ernstig eenzaam 8% Geeft mantelzorg 12% Ervaart zware belasting bij geven van mantelzorg* 15% Onvoldoende lichaamsbeweging 41% Ernstig overgewicht 14% Rookt 12% Drinkt (zeer) excessief alcohol 8% Functionele beperkingen 34% Beperkingen Algemene Dagelijkse 15% Levensverrichtingen (ADL) Beperkingen Huishoudelijke Dagelijkse 68% Levensverrichtingen (HDL) Behoefte aan (extra) hulp bij ADL 4% Behoefte aan (extra) hulp bij HDL 7% Woont in woning specifiek voor ouderen 13% Woning op moment van onderzoek niet 11% (helemaal) geschikt Woning over vijf jaar niet meer geschikt 5% Slachtoffer van huiselijk geweld (ooit) 3% Slachtoffer van ouderenmishandeling 3% = komt meer voor in die groep. = komt minder voor in die groep (ook nadat rekening is gehouden met het effect van de andere factoren). * percentage van mantelzorgers.
BEPERKINGEN EN GEBRUIK VAN VOORZIENINGEN Aandacht hebben voor psychische gezondheid en eenzaamheid bij ouderen met beperkingen. Meer bekendheid geven aan het WMO-loket onder ouderen en onder intermediairen (huisartsen, wijkverpleegkundige, familie). Inventariseren van beschikbaarheid van hulp bij verzorging (ADL) en huishouden (HDL), en de bekendheid hiervan, om in de onvervulde behoefte van ouderen te voorzien. Aanbieden van een breed scala aan diensten en voorzieningen om ouderen langer zelfstandig te kunnen laten wonen. Voor veel diensten is een nog onvervulde behoefte (onder andere ouderenvervoer en hulpdienst voor klussen). onderzoeken van de mogelijkheden voor het gebruik van internet voor preventie-activiteiten, vooral voor de groep 65-74 en 75-84 jaar. Wonen Alleenstaand 38% 28.800 Woont in een woning specifiek voor 13% 9.900 ouderen 1 of meer aanpassingen in woning 59% 44.800 aanwezig Woning op moment van onderzoek 11% 8.300 niet (helemaal) geschikt Woning over 5 jaar nog geschikt met 17% 12.900 enkele aanpassingen Woning over 5 jaar niet meer geschikt 5% 3.800 Veiligheid en geweld Voelt zich overdag wel eens onveilig 10% 7.600 Voelt zich s avonds of s nachts wel 18% 13.700 eens onveilig Slachtoffer van huiselijk geweld (ooit) 3% 2.300 Slachtoffer van ouderenmishandeling 3% 2.300 (sinds 65 e ) Bekend met het Advies- en Steunpunt 37% 28.100 Huiselijk Geweld Bijna 4.000 zelfstandig wonende ouderen in Zuid-Holland West zijn het slachtoffer (geweest) van huiselijk geweld en/of ouderenmishandeling. VEILIGHEID EN GEWELD Aandacht hebben voor preventie en aanpak van ouderen - mishandeling in de gehele keten van preventie, voorlichting, signalering, verwijzing, opvang en behandeling. Meer bekendheid geven aan het Advies- en Steunpunt Huiselijk Geweld. Aandacht voor ondersteuning van mantelzorgers waarbij de zorg dreigt te ontsporen. Met name bij mantelzorgers van demente ouderen kan de zorg zodanig uit de hand lopen dat er sprake is van mishandeling. Zie aanbevelingen bij mantelzorg. Stimuleren van de signalering van ouderenmishandeling vanuit de directe omgeving en door beroepsgroepen. Sinds 2004 is er nauwelijks verandering in het percentage woningen met aanpassingen of het percentage ouderen dat een aanpassing wenst. WONEN Onderzoeken van de mogelijkheden tot alternatieve woonvormen voor ouderen, zoals groepswonen. Hierbij ook aandacht besteden aan mogelijke positieve gevolgen voor sociaal netwerk, eenzaamheid en kwaliteit van leven. Colofon Factsheets in de reeks Seniorenonderzoek 2008: 01 Onderzoeksopzet en achtergrondkenmerken 02 Lichamelijke gezondheid en vallen 03 Psychosociale gezondheid 04 Eenzaamheid, sociale activiteiten en mantelzorg geven 05 Voeding, lichaamsbeweging en lichaamsgewicht 06 Roken en alcoholgebruik 07 Beperkingen 08 Gebruik van voorzieningen 09 Wonen 10 Veiligheid en geweld 11 Samenvatting en aanbevelingen Meer informatie GGD Zuid-Holland West Sector Gezondheidsbevordering Epidemiologie Postbus 6080 2702 AB Zoetermeer Telefoon (079) 343 08 88 E-mail info@ggdzhw.nl Internet www.ggdzhw.nl oktober 2009