Kruidentuin in de klas Docentenhandleiding Groep 5 t/m 8 Inhoud Inleiding... 2 Les 1. Van zaad tot plant... 3 Les 2. Wat zijn kruiden?... 5 Les 3. De bouw van een plant... 7 Bijlage 1. Logboek Kruidentuin... 10 Bijlage 2. Producten met kruiden maken... 11 Milieu Educatie Centrum De Witte Schuur Wilhelminaplantsoen 2 1601 LS Enkhuizen T: 0228-320 310 E: info@mec-dewitteschuur.nl I: www.mec-dewitteschuur.nl
Inleiding Wat gebeurt er als je een zaadje in de grond stopt? Is een zaadje dood of levend? Hoe groeit een plant? En wat is het verschil tussen kruiden en onkruiden? Dit zijn enkele vragen die aan de orde komen in het lesmateriaal bij Kruidentuin in de klas. Met de kruidentuin in de klas kunnen de leerlingen de teelt van verschillende kruiden volgen. Van het zaaien in het voorjaar tot en met de oogst in de zomer. De leerlingen leren hoe ze plantjes moeten verzorgen, volgen het groeiproces en leren over het gebruik van kruiden in de keuken en in de geneeskunde. In deze handleiding zijn een aantal lessen uitgewerkt in aansluiting op het materiaal. Daarnaast is er een werkboek voor de leerlingen met verschillende experimenten en opdrachten. Kerndoelen - De leerlingen leren zorg te dragen voor de lichamelijke en psychische gezondheid van henzelf en anderen. (34) - De leerlingen leren in de eigen omgeving veel voorkomende planten en dieren onderscheiden en benoemen en leren hoe ze functioneren in hun leefomgeving (40) - De leerlingen leren over de bouw van planten, dieren en mensen en over de vorm en functie van hun onderdelen (41) Thema s Kringloop: zaad plant zaad/plant compost plant Onderzoek: handelen- informatie verzamelen, meten - analyseren Verzorgen van een gewas van zaad tot oogst Kruid en onkruid De bouw van een plant Toepassingen van kruiden in keuken en in de geneeskunde Inhoud Lesopbouw Les Titel / thema Moment van uitvoeren 1 Van zaad tot plant Zaaien van de kruiden in de kweekkas 2 Wat zijn kruiden? Ongeveer 1 maand na het zaaien 3 De bouw van een plant Ongeveer 2 maanden na het zaaien 4 De kracht van kruiden Ongeveer 2-3 maanden na het zaaien Voor elke les is het lesverloop uitgewerkt en worden suggesties gegeven voor het begin en de afsluiting van de les. Afsluiting project kruidentuin in de klas U kunt er voor kiezen om het project na les 4 af te sluiten met een presentatie van de gemaakte kruidenkaarten, kruidenposters en kruidenproducten aan de ouders van de leerlingen. Kruidentuin in de klas Pagina 2 van 16 MEC De Witte Schuur 2011
Les 1. Van zaad tot plant Deze les worden de kruiden van de kruidentuin in de kweekbak gezaaid. De inhoud van de les is gericht op zaden en kiemen. De kinderen bekijken verschillende zaden en krijgen inzicht in het kiemen van zaden. Leerdoelen De leerlingen leren: - dat er verschillende soorten zaad zijn; - wat ervoor nodig is om een zaadje te laten kiemen en verder te laten groeien. Benodigdheden - de kweekkas: zakjes kruiden en zak met potgrond Per tweetal leerlingen - loep - meetlat - schoteltjes/bakjes - watten of keukenpapier - facultatief: glazen potten met bonen of erwten (opdracht 4a) - facultatief: bakjes of potten met grond (opdracht 4b) Organisatie Deze les werken de leerlingen in tweetallen. Lesverloop Het begin van de les Vertel dat we deze les een kruidentuin maken in de klas door kruiden te zaaien in een kweekbak. Maar voor we gaan zaaien, kijken we eens goed naar het zaad. Bespreek met de kinderen wat een zaadje is: is het dood of is het levend? En vraag wat er met het zaadje gebeurt als je het in de grond stopt. Opdrachten 1 Verschillende soorten zaden Werkblad Zaden Elk tweetal krijgt drie verschillende soorten zaden, die ze beter gaan bekijken en onderzoeken met behulp van het werkblad. Laat ze eventueel een loep gebruiken. 2 Wat heeft een plantje nodig om te kiemen? Werkblad Kieming, een nieuw begin Elk tweetal krijgt 5-6 zaadjes van een kruid. Zorg dat de verschillende kruidensoorten ongeveer gelijk over de tweetallen verdeeld zijn. Elk tweetal zet vandaag een kiemproef in en moet de komende dagen dagelijks opschrijven wat ze zien. Werkblad testen kiemfactoren, facultatief voor de bovenbouw Op het werkblad kieming, een nieuw begin hebben de leerlingen aangekruist wat een plantje nodig heeft om te kiemen. Ze kunnen de kiemfactoren ook testen met behulp van een proefje. Laat de kinderen weer in tweetallen werken. Elk tweetal kiest een kiemfactor die ze gaan testen. Laat ze zelf een proefopzet bedenken en de proef vervolgens uitvoeren. 3 Kruidentuin in de klas Kruidentuin in de klas Pagina 3 van 16 MEC De Witte Schuur 2011
Logboek kruidentuin, bijlage 1 Nu de leerlingen meer weten over zaden en kiemen, kunnen ze de kruiden gaan zaaien in de kweekkas. Volg de plantinstructie die in de kweekkas zit. En laat de leerlingen klassikaal het logboek van de kruidentuin bijhouden. 4 Andere zaden, facultatief Het is leuk om naast het kruidenzaad ook met wat andere zaden te experimenteren. a. Het kiemen van bonen en erwten is goed te volgen in een glazen pot met aan de binnenkant tekenpapier. Vul de potten verder op met keukenpapier, zodat het tekenpapier mooi strak tegen het glas blijft zitten. Stop enkele bonen of erwten tussen het glas en het tekenpapier. Giet water over het keukenpapier en zorg dat er altijd een laagje water in de pot blijft staan. b. Vraag de leerlingen een vrucht mee te nemen naar school of bekijk verschillende vruchten op fruitdag. Waar zitten de zaden van de vrucht en hoe zien ze eruit? Spoel de zaden schoon en zaai ze één tot twee centimeter diep in licht vochtige grond in een bakje of pot. Afsluiting van de les Bespreek de opdrachten met de leerlingen na en herhaal de vraag wat een zaadje is en vraag wat een zaadje nodig heeft om te kiemen. Bespreek opdracht 2 na ongeveer twee weken na en vergelijk de kieming van de verschillende kruiden. Kruidentuin in de klas Pagina 4 van 16 MEC De Witte Schuur 2011
Les 2. Wat zijn kruiden? Na een aantal weken zijn de kruiden in de kruidentuin goed aan het groeien. De leerlingen zullen direct zien dat de kruiden er verschillend uitzien. Dit is een goed moment om deze les over kruiden te behandelen. In deze les komt onder andere het verschil tussen kruiden en onkruiden aan de orde. Leerdoelen De leerlingen leren: - wat kruiden zijn en hoe ze er uit zien; - welke verschillende toepassingen kruiden kunnen hebben; - wat het verschil tussen kruiden en onkruiden is; - de kenmerken en toepassingen van enkele soorten kruiden. Benodigdheden - enkele kruidenproducten (thee, keukenkruiden, zeep, hoestsiroop) - bibliotheek of internet Lesverloop Het begin van de les In een kringgesprek wordt met de leerlingen besproken wat kruiden zijn en waarvoor kruiden worden gebruikt. Ter illustratie kunt u enkele kruidenproducten meenemen naar school, zoals muntthee, potje gedroogde keukenkruiden, lavendelzeep en tijmsiroop. Laat de leerlingen uitzoeken welke kruiden er in deze producten zitten. Bespreek vervolgens in de kring de volgende vragen: - wat zijn kruiden voor planten? - waarvoor gebruiken we kruiden? Geef hierbij ook aan dat verschillende delen van de plant gebruikt worden (wortel, blad, sap en bloemen); - wat voor planten zijn onkruiden? - zien kruiden en onkruiden er anders uit? - wat is het verschil tussen kruiden en onkruiden? Achtergrondinformatie Kruiden en onkruiden Kruiden zijn planten met een stengel die niet van hout is, zoals bij bomen en struiken. Kruiden worden meestal maar een of twee jaar oud. Daarna sterven ze af. Ze zorgen wel voor zaden, zodat het jaar daarna weer nieuwe planten verschijnen. Vaak worden de bladeren of de bloemen van de kruidenplant gebruikt door mensen en dieren: - De bladeren van peterselie, tijm, rozemarijn worden bij het koken gebruikt om smaak aan het eten te geven. - De bloemen van de hyacint, liguster en lavendel worden voor de geur gebruikt in zeep en parfums en luchtverfrissers. - De bloemen van de vlier worden gebruikt in vlierbloemenpannenkoeken. - Vaak ook worden bloemen gebruikt als versiering van gerechten. - Vroeger maar ook nu nog (in de homeopathie) gebruiken mensen kruiden om allerlei kwaaltjes te genezen of te voorkomen. Het sap uit de bladeren van de weegbree verzacht het brandende gevoel van brandnetelsteken. De bloemen van vingerhoedskruid zorgen dat het hart minder snel slaat (je moet dus ook niet teveel nemen). Thee van bloemen van de kamille genezen een blaasontsteking. Als kruiden niet nuttig zijn worden ze onkruiden genoemd. Eigenlijk kun je beter spreken van ongewenste kruiden, want het zijn planten die op een plek staan waar we ze niet willen. Een plant kan soms kruid/soms onkruid zijn. Neem als voorbeeld de brandnetel. Van brandnetels kun je soep maken. De brandnetel is dan nuttig. Maar brandnetels kunnen ook heel lastig zijn, ze prikken, ze overwoekeren/verdrukken andere planten en staan op allerlei plaatsen waar ze niet moeten staan. Dan is de brandnetel dus onkruid. Kruidentuin in de klas Pagina 5 van 16 MEC De Witte Schuur 2011
Opdrachten 1. Kruidentuin in de klas Logboek kruidentuin, bijlage 1 De leerlingen gaan door met het bijhouden van het logboek van de kruidentuin. 2. Kruidenkaarten Werkblad kruidenkaart maken De leerlingen werken in groepjes van 2 of 3. Ze kiezen één van de kruiden uit de kruidentuin en maken een kruidenkaart met informatie over hun plant: hoe heet de plant (nederlands en latijn), kenmerken van de plant, gebruik van de plant in de keuken en gebruik van de plant in de geneeskunde. U kunt de leerlingen de informatie laten opzoeken in de bibliotheek of op internet. Laat ook een aantal groepjes een kruidenkaart maken over enkele andere (on)kruiden, zoals brandnetel, goudsbloem, lavendel, pepermunt of smeerwortel. Afsluiting Laat elk groepje een presentatie houden over hun kruid op basis van de gemaakte kruidenkaart. Bespreek na afloop welke verschillende toepassingen van kruiden de leerlingen allemaal zijn tegengekomen. Wat vonden de leerlingen de meest bijzondere toepassing. Kruidentuin in de klas Pagina 6 van 16 MEC De Witte Schuur 2011
Les 3. De bouw van een plant Na ongeveer twee tot drie maanden, het verschilt per kruid, hebben de kruiden voldoende hoogte en kunnen ze gebruikt worden. Voordat de leerlingen de kruiden gaan proeven en verwerken, kunt u deze les over de bouw van een plant behandelen. In deze les gaan de leerlingen de verschillende onderdelen van een kruidenplant bekijken. Leerdoelen De leerlingen leren: - over de bouw van een plant; - de vorm en functie van de onderdelen van een plant. Benodigdheden - meetlat - keukenpapier - stapel boeken - tekenpapier - lijm of plakband Organisatie De leerlingen gaan in tweetallen de bouw van een kruidenplant onderzoeken. Meerdere tweetallen kunnen dezelfde kruidensoort kiezen. Zorg wel dat elke kruidensoort door minimaal twee tweetallen wordt onderzocht. Bij de laatste opdracht werken de tweetallen, die dezelfde kruidensoort hebben bekeken, samen. Lesverloop Het begin van de les Bespreek met de leerlingen de vorm en functie van de verschillende onderdelen van een plant: wortel, stengel, bladeren, bloemen, vruchten en zaden. Gebruik hiervoor eventueel de powerpointpresentatie de bouw van een plant, die u kunt downloaden op de website van MEC De Witte Schuur: www.mec-dewitteschuur.nl/kruidentuin-in-deklas?navid=151. Opdrachten 1. De bouw van een plant Werkblad de bouw van een plant Elk tweetal kiest een kruidenplant die ze nauwkeurig gaan bekijken met behulp van het werkblad. 2. Herbarium maken Werkblad herbarium maken Een herbarium is een verzameling gedroogde blaadjes en bloemen. De leerlingen gaan weer in tweetallen een paar stengels van één kruidenplant drogen. De aanwijzingen hiervoor staan op het werkblad. Kruidentuin in de klas Pagina 7 van 16 MEC De Witte Schuur 2011
3. Kruidenposters De tweetallen die dezelfde kruidensoort hebben onderzocht, gaan samen een A3-poster maken over hun kruid. Voor de poster kunnen ze informatie halen uit de werkbladen de bouw van een plant, kruidenkaart maken en het Logboek kruidentuin. Verder kunnen ze de gedroogde stengels uit het herbarium gebruiken en zelf illustraties tekenen of foto s zoeken op internet. Laat ter inspiratie enkele kruidenillustraties zien van prof otto wilhelm thomé of franz eugen köhler, via google afbeeldingen. Afsluiting Laat de leerlingen hun posters aan elkaar presenteren. Kruidentuin in de klas Pagina 8 van 16 MEC De Witte Schuur 2011
Les 4. De kracht van kruiden De leerlingen maken in groepjes verschillende producten met kruiden. Bij elk product maken de leerlingen ook een bijsluiter. Leerdoelen De leerlingen leren: - zelf producten met kruiden maken, - wat de kracht van de kruiden is in hun eigengemaakte product. Benodigdheden Voor opdracht 2 hebben de leerlingen naaste de kruiden uit de kruidentuin verschillende ingrediënten en materialen nodig. In bijlage 2 staan de benodigdheden per recept aangegeven. Organisatie Verdeel de klas in zes groepen. Lesverloop Het begin van de les Begin de les met de leerlingen te vragen of ze weten wat je met de kruiden uit de kruidentuin kunt doen. Kennen ze producten waar deze kruiden in zitten? Noem eventueel enkele voorbeelden om de leerlingen op weg te helpen. Opdrachten 1. Kruiden ruiken en proeven Werkblad kruiden ruiken en proeven De leerlingen nemen in groepjes van elk kruid een stengel. Ze moeten aan de bladeren ruiken en een stukje blad proeven. Vervolgens noteren ze hun bevindingen op het werkblad. 2. Producten met kruiden maken De leerlingen gaan in groepjes producten maken, waarbij ze de kruiden uit de kruidentuin gebruiken. Bij elk product maken ze ook een bijsluiter, waar de volgende informatie op staat: 1.alle ingrediënten; 2. de kruiden die zijn gebruikt in het product; 3. het recept (hoe zijn de kruiden verwerkt); 4. wat de kracht (werking) van deze kruiden is; 5. hoe je het product het beste kunt gebruiken. In bijlage 2 staan zes verschillende recepten beschreven. Natuurlijk kunnen de leerlingen ook zelf op zoek gaan naar recepten met kruiden uit de kruidentuin. Afsluiting Laat de leerlingen per groepje hun recept presenteren, waarbij ook de informatie op de bijsluiter ter sprake moet komen. Laat de leerlingen vervolgens elkaars recepten proeven. Kruidentuin in de klas Pagina 9 van 16 MEC De Witte Schuur 2011
Bijlage 1. Logboek Kruidentuin Zaai de kruiden volgens de plantinstructie in de kruidenbak. Na ± 10-25 dagen kiemen de zaden. De kiemtijd verschilt per kruid. Wanneer alle kruiden ontkiemd zijn en een aantal bladeren zichtbaar zijn, kan het transparante deksel verwijderd worden. Zorg goed voor de planten. Om goed te kunnen groeien, hebben de kruiden water, licht, warmte en grond nodig. Noteer in de tabel de kieming en groei van de kruidenplanten. Datum van zaaien Basilicum Bieslook Koriander Oregano Peterselie Tijm Datum van kiemen, eerste kiemplantjes zichtbaar Datum waarop bijna alle zaden ontkiemd zijn Datum van verwijderen transparante deksel Datum waarop de meeste plantjes ongeveer 5 cm hoog zijn Datum waarop de planten bloeien Datum waarop de planten voldoende hoogte en dikte hebben om te gebruiken Kruidentuin in de klas Pagina 10 van 16 MEC De Witte Schuur 2011
Bijlage 2. Producten met kruiden maken Recept 1 Korianderboter Culinair: kruiden als smaakmaker Ingrediënten - takjes koriander - 100 g zachte boter - 3/4 theelepel grof zeezout - 1 theelepel limoensap - toastjes Materialen - kommetje - schaar - vork Bereiden 1 Knip de koriander grof boven een kommetje. 2 Meng de boter, 3/4 theelepel zeezout, limoensap en koriander door elkaar. 3 Smeer de korianderboter op toastjes. Bijsluiter Als je klaar bent met het maken van je product, maak je een bijsluiter. Op de bijsluiter kun je het volgende vinden: - alle ingrediënten; - welke kruiden er zijn gebruikt in jouw product; - het recept (hoe zijn de kruiden gebruikt); - wat de kracht (werking) van deze kruiden is; - hoe je het product het beste kunt gebruiken. Kruidentuin in de klas Pagina 11 van 16 MEC De Witte Schuur 2011
Recept 2 Kruidenkaas Culinair: kruiden als smaakmaker Ingrediënten - verse bieslook (± 20 g) - takjes peterselie - verse basilicum (± 15 g) - 1 bak Hüttenkäse (200 g) - toastjes Materialen - kommetje - schaar - vork Bereiden 1 Bieslook en peterselie boven kommetje heel fijn knippen. 2 Blaadjes basilicum op elkaar leggen, in de lengte oprollen tot 'sigaartje' en in dunne reepjes knippen. 3 Hüttenkäse door kruiden mengen. 4 Op smaak brengen met zout en peper. 5 Serveer de kruidenkaas op toastjes. Bijsluiter Als je klaar bent met het maken van je product, maak je een bijsluiter. Op de bijsluiter kun je het volgende vinden: - alle ingrediënten; - welke kruiden er zijn gebruikt in jouw product; - het recept (hoe zijn de kruiden gebruikt); - wat de kracht (werking) van deze kruiden is; - hoe je het product het beste kunt gebruiken. Kruidentuin in de klas Pagina 12 van 16 MEC De Witte Schuur 2011
Recept 3 Tijmsiroop Medisch: verzacht kriebelhoest Ingrediënten - 50 g verse tijmblaadjes - 600 ml kokend water - 300 g vloeibare honing - 250 g kandijsuiker Materialen - waterkoker - pannetje - zeef - houten lepel - schuimspaan - potje(s) met metalen schroefdeksel (bijvoorbeeld een leeg jampotje) Bereiden 1 Giet het kokend water over de tijm en laat 20 minuutjes trekken. 2 Zeef de tijm er dan uit. 3 Doe het aftreksel bij de honing en de suiker en verwarm alles in een pannetje. Warm alles op tot de brij begint te schuimen. 4 Schep het schuim eraf met een schuimspaan 5 Laat het op een zacht vuurtje inkoken tot je siroop de gewenste dikte heeft. Roer regelmatig met een houten lepel. 6 Giet alles kokend heet in een potje, boordevol, zet het metalen schroefdeksel erop en laat omgekeerd afkoelen. Bijsluiter Als je klaar bent met het maken van je product, maak je een bijsluiter. Op de bijsluiter kun je het volgende vinden: - alle ingrediënten; - welke kruiden er zijn gebruikt in jouw product; - het recept (hoe zijn de kruiden gebruikt); - wat de kracht (werking) van deze kruiden is; - hoe je het product het beste kunt gebruiken. Kruidentuin in de klas Pagina 13 van 16 MEC De Witte Schuur 2011
Recept 4 Oregano thee Medisch: hoestmiddel en kalmerend middel om zeeziekte te voorkomen Ingrediënten - 15 g verse oreganoblaadjes - 200 ml kokend water - honing Materialen - waterkoker - kopje - zeef Bereiden 1 Giet een kopje kokend water over de oreganoblaadjes en laat 15 minuten trekken. 2 Zeef de thee. 3 Zoet de thee bij keelpijn en hoest met honing. Bijsluiter Als je klaar bent met het maken van je product, maak je een bijsluiter. Op de bijsluiter kun je het volgende vinden: - alle ingrediënten; - welke kruiden er zijn gebruikt in jouw product; - het recept (hoe zijn de kruiden gebruikt); - wat de kracht (werking) van deze kruiden is; - hoe je het product het beste kunt gebruiken. Kruidentuin in de klas Pagina 14 van 16 MEC De Witte Schuur 2011
Recept 5 Kruidenolie Culinair: smaakmaker in salades Ingrediënten - een mengsel van tijm en oregano - olijfolie Materialen - 1 schone mooie fles Bereiding 1. Steek een paar takjes tijm en oregano in de fles. 2. Schenk de fles vol met een goede olijfolie. Het kruid moet helemaal onder de olie staan. 3. Sluit de fles goed af en laat het kruid ongeveer 3 weken intrekken op een koele donkere plaats. 4. Schenk de olie daarna door een fijne zeef en bewaar hem in een goed gesloten fles op een koele donkere plaats. Zo blijft de olie maximaal 6 maanden goed. Op dezelfde manier kunt u kruidenazijn maken. Gebruik daarvoor witte wijnazijn als basis. Een kruidentakje in de fles staat wel heel leuk, maar komt de smaak niet ten goede. Na een tijdje zorgt het voor een bittere, onaangename smaak. Bijsluiter Als je klaar bent met het maken van je product, maak je een bijsluiter. Op de bijsluiter kun je het volgende vinden: - alle ingrediënten; - welke kruiden er zijn gebruikt in jouw product; - het recept (hoe zijn de kruiden gebruikt); - wat de kracht (werking) van deze kruiden is; - hoe je het product het beste kunt gebruiken. Kruidentuin in de klas Pagina 15 van 16 MEC De Witte Schuur 2011
Recept 6 Pesto Culinair: smaakmaker in soepen, pasta gerechten of in pizza's. Ingrediënten - 45 gram Basilicum - 4 tenen Knoflook - 30 gram Pijnboompitten - 4 eetlepels Olijfolie - 2 eetlepels geraspte Parmezaanse kaas - Peper en zout - Toastjes of sneetjes broodjes Materialen - kom - mes - vijzel en mortier - vork Bereiding 1. Pel de knoflook en snijdt ze in kleine stukjes. 2. Pureer de knoflook, pijnboompitten en basilicum met een vijzel en mortier. Doe alles in een kom. 3. Meng de kaas er door en doe er olie bij. 4. Goed doorroeren en naar smaak peper en zout toevoegen. 5. Serveer de pesto op een toastjes of broodje Bijsluiter Als je klaar bent met het maken van je product, maak je een bijsluiter. Op de bijsluiter kun je het volgende vinden: - alle ingrediënten; - welke kruiden er zijn gebruikt in jouw product; - het recept (hoe zijn de kruiden gebruikt); - wat de kracht (werking) van deze kruiden is; - hoe je het product het beste kunt gebruiken. Kruidentuin in de klas Pagina 16 van 16 MEC De Witte Schuur 2011