Whitepaper Gepersonaliseerd leren op weg naar eigenaarschap Frank Coert
In deze tijd gebeurt er veel in de samenleving en in onderwijs. Een belangrijke stroom betreft eigenaarschap en gepersonaliseerd leren. Beide (container)begrippen betreffen het vergroten van de regieruimte van leerlingen. Dit zou gepaard moeten gaan met het eigenaarschap van de leraar. Waar komt dit vandaan en wat moeten we ermee? In dit artikel probeer ik hierop een antwoord te formuleren. Urgentie In 1961 zette ik mijn eerste schreden in het lager onderwijs in Assen. Op een heel gewone lagere school leerde ik zes jaar lang lezen en schrijven. Mijn basisschool tijd verliep zonder noemenswaardige incidenten. In retroperspectief stel ik vast dat mijn lagere schooltijd aan mij voorbij is gegaan als de verdiepingen van een lift. Ik heb er weinig opwindende herinneringen aan. Dit past binnen het beeld van onderwijs uit de 20 ste eeuw. We deden keurig wat ons gezegd werd. Motivatie was gelijk aan gehoorzaamheid. Keurig was ook een belangrijk woord net als zorgvuldig. Dat stond ook op het rapport: netheid en vlijt. Het onderwijs werd met ons gedaan. Je zat met leeftijdsgenootjes in de klas. Als je niet mee kon komen met het eenduidige aanbod bleef je een jaar zitten. En lukte het dan nog niet dan was er de speciale school. Iedere schooldag waren we er en deden wat we moesten doen en dat was het wel zo n beetje. De wereld was een hiërarchische. Doordat alles op papier werd vastgelegd was netjes en zorgvuldig werken belangrijk. Buiten de lijntjes kleuren was zeker niet de bedoeling. Trouw en loyaliteit waren belangrijke thema s in een wereld waar de individualisering nog niet bestond. De man werkte en de vrouw zorgde voor de kinderen. Er waren rond het kind veel grote opvoeders: de kerk, de buurt, sportverenigingen, de familie (die vlakbij woonde). Anders zijn was lastig en irritant, meer iets van kunstenaars. Pas in 1968 ontstaan er scheurtjes in deze cultuur. Nu is het tijdsbeeld totaal anders. Grote opvoeders zijn veelal verdwenen uit het leven van kinderen. Papier is ICT geworden, anders zijn een geuzennaam en snel en proactief zijn de maatstaf. De wereld is visueel en vol afleiding. We hebben niet één werkgever maar velen. In deze wereld kan het 20 ste eeuwse onderwijs zich nog nauwelijks staande houden. De motivatie voor onderwijs is laag in Nederland. Hoe kunnen we leerlingen weer plezier geven in leren en ze motiveren? Ryan en Deci spreken vanuit hun onderzoek over 3 basisbehoeften: relatie, competentie en autonomie. Deze staan in het Nederlands onderwijs enorm onder druk. Dat geldt trouwens vaak voor zowel leraren als leerlingen. Hoe geven we leraren en leerlingen echte keuzes zodat onderwijs van hen wordt? Hoe komt leren en ontwikkelen centraal in de school? Hoe creëren we eigenaarschap en daarmee virtuositeit? Met het model gepersonaliseerd leren willen we scholen ondersteunen in de keuzes die gemaakt kunnen worden om stappen te zetten in de richting van eigenaarschap van leraren en leerlingen. Dit betekent een complex veranderproces waar de tijd genomen wordt om te leren, te ontdekken wat er wel werkt en niet werkt. Dat laatste is belangrijk. Laten we gezamenlijk keuzes maken voor en met onze leerlingen zodat de impact op ons leren zo hoog mogelijk is. Leren dat aan de ene kant past binnen de kaders van ons Nederlands onderwijs en aan de andere kant ook keuzes biedt buiten deze kaders. Leren dat gaat over meer dan rekenen en taal alleen. De school is vooral ook een opvoedingsklimaat waarin leraren en leerlingen elkaar dagelijks ontmoeten om samen te groeien naar volwassenheid.
Het model gepersonaliseerd leren Het model bestaat uit een 7-tal taartpunten die de elementen vertegenwoordigen die in de ontwikkeling van gepersonaliseerd leren aandacht nodig hebben. Het zijn knoppen waaraan je kunt draaien op het moment dat dat in de school welkom is. In het onderstaande zal ik de thema s iets verder uitwerken. Leidinggeven Een verandering heeft sturing nodig en ook richting. De schoolleider is de meest geëigende in een school om het stuur van een verandering in handen te nemen, maar kan dat niet alleen. We spreken graag van een stuurteam. We bedoelen daar een diverse groep mensen mee die samen de verandering vormgeeft. Belangrijke taken in het leiding geven zijn: visie ontwikkeling, richting houden, de verandering hardop blijven verwoorden (ik ben de Bob), vastlegging in documenten als het schoolplan, communicatie naar buiten en naar binnen, eigenaarschap leggen waar die moet zijn. De bedoeling van de verandering moet duidelijk en steeds het uitdrukkelijke uitgangspunt van het handelen zijn. Het gezamenlijk gesprek moet daarover gaan. Zo ontstaan er gezonde routines die de bedoeling ondersteunen. Als eigenaarschap het belangrijkste thema is, moet de vraag steeds zijn: als we dit doen, wordt het eigenaarschap in onze school dan groter? Daarnaast moeten containerbegrippen als eigenaarschap ook concreet worden. Hoe definiëren wij samen eigenaarschap? Wat valt daar wel in en wat niet? Activiteiten als het schrijven van een doorkijkje van een schooldag zijn daarin krachtige middelen. Leidinggeven gaat ook over faciliteren. Wat vooral gefaciliteerd moet worden is het samen leren. In gepersonaliseerd leren staat het samen zijn sterk centraal. Samen zijn, samen leven van leerlingen en leraren. Dus activiteiten als lessonstudy moeten daarin een belangrijke plek hebben. Daarnaast zal het team ook samen moeten investeren in achtergrondkennis over wat wel en niet werkt. Wat weten we over onderwijs en leren en hoe helpt ons dit om eigenaarschap verder vorm te geven.
In de groep Hoe de groep er ook uit mag zien, klas of unit, daar op de werkvloer gebeurt het. Daar komen de dilemma s tot leven, daar zijn de successen zichtbaar. Het zijn de leraar en de leerlingen die het doen. In de groep moeten de experimenten worden uitgevoerd. Uitproberen wat wel en niet werkt is een belangrijk element in deze ontwikkeling. Het gaat hierbij vooral om organiseren van het onderwijs en doen wat werkt. Het betekent dat sommige routines en werkwijze losgelaten moeten worden en vervangen door nieuwe. Keuze en initiatief van leraren en leerlingen vinden in de groep plaats. Om welke keuzes gaat het dan: tijd, plaats, ruimte, werkwijze, met wie en ook wat? Om een paar voorbeelden te noemen: Er is en blijft instructie nodig. Je bent zeker niet alleen maar coach. Om wat voor instructies gaat het en wie neemt het initiatief, leraar of leerling? Hoe maak je instructies optimaal en hoe plan je ze? En natuurlijk wat betekent ICT hierin? Omgaan met formatieve toetsing is een krachtige interventie. Het creëren van formatieve gewoontes bij jezelf en bij leerlingen heeft een geweldige impact op leren en maakt leerlingen eigenaar van hun leren. In gesprek zijn met leerlingen is een belangrijk aspect. Hoe organiseer je dat met 30 leerlingen? Weten waar ze zijn, wat ze leren, waar ze vastlopen. Overzicht houden is niet makkelijk. Kwaliteit Hoe borgen we de kwaliteit in de school? Een belangrijke vraag! Allereerst gaat het om het in kaart brengen van leren in de school. Wat hebben leerlingen nodig en hoe faciliteren we dit? Worden er groepsplannen gemaakt of zijn er andere manieren om leerlingen te volgen en interventies te plannen en ondersteuning op maat te regisseren? Hoe communiceren we onze kwaliteit naar buiten: inspectie, bestuur, ouders? Het verwoorden en concretiseren van ambities en plannen van interventies om deze te bereiken zijn voorwaardes. Leerlingen Om eigenaar te zijn, hebben leerlingen en leraren vaardigheden nodig maar ook een lerende, op groei gerichte houding is een belangrijk fundament. Dat betekent dat leren van iedereen in de school een belangrijke rol speelt. Weten hoe leren werkt en wat er voor nodig is. Maar ook vaardigheden rond plannen en zelfregulatie moeten ontwikkeld worden. Dit betekent dat leraren goed moeten weten hoe hun leerlingen hierin verschillen en wat ze daarin nodig hebben. Er zijn leerlingen die aan een touwtje zitten en er zijn leerlingen die heel los hun eigen plan kunnen trekken. Het portfolio maakt het mogelijk om leerlingen de lead te geven in de communicatie over leren en ontwikkelen naar ouders/ verzorgers toe. Ook de stem van leerlingen hoort thuis in de verandering. Het inzetten van leerlingarena s, leerlingenraden en klankbordgroepen zijn goede manieren om te weten hoe het er voor staat. Leerlingen worden ook eigenaar doordat ze betrokken zijn bij de ontwikkeling van de school.
Curriculum Het curriculum is meestal lineair georganiseerd en vaak verstopt onder de motorkap van de methode of de software. De leerlijnen moeten dus zichtbaar worden voor leraren en leerlingen. Alleen dan kunnen er keuzes gemaakt worden. Dit geldt ook voor de referentieniveaus. 2F is tenslotte het gewenste eindniveau van het basisonderwijs. We maken voor leraren en leerlingen zichtbaar wat er verwacht wordt. Leerdoelen zullen concreet en helder zichtbaar moeten zijn om er mee aan de slag te kunnen. Het moet duidelijk zijn wanneer een doel bereikt is en hoe je dat leerdoel daarna onderhoudt. Leerlijnen moet zo gepresenteerd zijn dat leerlingen weten wat hun startniveau is en zij hun vorderingen kunnen volgen. Inrichting Het creëren van een rijke leeromgeving is niet gemakkelijk. Gebruik maken van het gehele gebouw zonder het overzicht te verliezen. Welk meubilair gebruik je? Hoe krijg je daar variatie in? Vragen om over na te denken. Het gaat natuurlijk ook over keuzes rond instructieplekken, stilte- en samenwerkingsruimten. Het moet een inrichting zijn die leerlingen uitnodigt te leren volgens hun keuze. De ruimte biedt keuze, inspireert en daagt uit. Dat vereist een goede blik op de wensen en mogelijkheden. Het gaat niet om de hoeveelheid materialen, maar om de mogelijkheden voor keuzes op allerlei gebied: leerinhouden, werkwijzen, samenwerken, ondersteuning De inrichting moet daar antwoord op geven. Ouders Ouders vormen een belangrijke groep in de school. Zij zijn natuurlijk vertegenwoordigd in de MR. De stem van de ouder is tevens de stem van het kind. Het is belangrijk om daar op af te stemmen door samen in gesprek te zijn. Veranderingen moeten niet uit de lucht komen vallen. Zorg dat ouders niet op achterstand komen te staan en voor voldongen feiten staan. Samen vorm je de school dus ontwikkel de school ook samen. Zorg voor tijdige informatie over plannen, laat ouders meepraten op ouderavonden, in werkgroepen, en via enquêtes. En nu aan de slag? Er is geen vaste route om te starten met Gepersonaliseerd leren. In het model staan de onderwerpen die aan bod kunnen komen bij de implementatie. Waar u op school mee start, hangt af van uw situatie. Wat zijn uw doelen? Hoe ver bent u al? Welke termijn hebt u in gedachte? U bent niet de eerste die nadenkt over een deze onderwijsvernieuwing. Mijn collega s en ik hebben al een groot aantal scholen begeleid op weg naar eigenaarschap en Gepersonaliseerd leren. We gaan graag ook met u in gesprek om te verkennen hoe u eigenaarschap bij leerlingen het beste vorm kan geven en welke verandering daarvoor nodig is. Bij OnderwijsAdvies werken ruim 200 mensen die dagelijks met besturen, scholen, leraren, ouders en leerlingen werken aan onderwijsverbetering. Wij geloven dat ieder kind recht heeft op het beste onderwijs zodat het zich optimaal kan ontwikkelen. Benieuwd naar Gepersonaliseerd leren en onze begeleiding op weg naar eigenaarschap? Neem contact op of kijk op onze website. Frank Coert Senior adviseur bij OnderwijsAdvies f.coert@onderwijsadvies.nl 079 329 54 46
OnderwijsAdvies Van Beeckstraat 62 2722 BC Zoetermeer 079 329 56 00 www.onderwijsadvies.nl