Opkomst bij vrkizingn Ondrzoksrapportag in opdracht van ht Ministri van Binnnlands Zakn n Koninkrijksrlatis, Dircti Constitutionl Zakn n Wtgving C.W.A.M. Aarts Facultit dr Bstuurskund Univrsitit Twnt Postbus 217 7500 AE Enschd tl.: 053 4893251 /-3270 (wrk) fax :053 4894734 -mail c.w.a.m.aarts@bsk.utwnt.nl Augustus 1999
Inhoud Woord vooraf 3 Achtrgrond 5 Variati in opkomst 5 Opkomst n kwalitit van d dmocrati 6 Ontwikklingn in politik btrokknhid 8 Ontwikklingn in opkomst in Ndrland 11 Opkomst n problm? 15 Enkl rsultatn van rdr ondrzok 17 Van bschrijvn naar vrklarn 17 Voorbij d prifr nit-stmmr 18 Motivn 20 Achtrgrondknmrkn 21 Systmknmrkn 23 Ggvns 26 Slctivitit van d rspons: ho rnstig? 26 Ht Nationaal Kizrsondrzok 1998 29 Extra bnadring in mi-juni 1999 29 D ndimnsionalitit van opkomst 32 Rikwijdt n bprkingn 33 Rsultatn 35 Motivn 35 Achtrgrondknmrkn 42 Systmaspctn 47 Robuusthid 60 D rlativ invlod van soortn vrklaringn 61 Conclusi 63 Litratuur 65 Bijlag 1 Gbruikt vragn uit ht Nationaal Kizrsondrzok 1998 67 Bijlag 2 Vragnlijst xtra bnadring mi-juni 1999 75 3
Samnvatting Opkomst bij Vrkizingn is ht vrslag van n kwantitatif ondrzok naar vrklaringn van ht al dan nit stmmn bij vrkizingn, op basis van nquêtggvns. D ggvns zijn afkomstig uit ht Nationaal Kizrsondrzok 1998 n uit n niuw bnadring (mi-juni 1999) van d rspondntn in dat ondrzok. D lag n dalnd opkomstcijfrs bij nkl rcnt Ndrlands vrkizingn vormdn d aanliding tot ht latn vrrichtn van dit ondrzok. Tgn d achtrgrond van fundamntl dmocratisch waardn kunnn dz lag n dalnd opkomstcijfrs als n maatschapplijk problm wordn bschouwd. Op basis van rdr vrricht ondrzok wordn dri hoofdcatgoriën van vrklaringn voor opkomst bij vrkizingn ondrschidn: Motivationl factorn, t ondrschidn in dirct motivn voor ht al dan nit stmmn, n politik attituds zoals intrss, doltrffndhid n knnis; Achtrgrondknmrkn, t ondrschidn in prsoonlijk knmrkn n knmrkn van d buurt of gmnt; Systmknmrkn, t ondrschidn in knmrkn van ht partijsystm n knmrkn van ht kissystm. Uit d analys van dz typn vrklaringn van opkomst, kunnn d volgnd conclusis wordn gtrokkn: Knmrkn van ht partijsystm, mt nam d gprcipird onduidlijkhid van partijn n d partijbinding, zijn van rlatif groot blang voor ht al dan nit gaan stmmn bij vrkizingn; Knmrkn van ht kissystm, zoals ht tijdstip n d locati van vrkizingn, wordn in ht algmn nit als problmatisch rvarn. Er is nig stun voor ht invorn van altrnativ wijzn van stmmn, bijvoorbld via d computr thuis; Achtrgrondknmrkn van kisgrchtigdn lggn rlatif winig gwicht in d schaal bij ht vrklarn van opkomst. Dit gldt ook voor knmrkn van buurtn of gmntn, wannr andr achtrgrondknmrkn rds in bschouwing wordn gnomn. Uit d analys van motivationl factorn blijkt dat stmmn nog strk wordt gzin als n vorm van burgrplicht. Wannr dz norm nit wordt ondrschrvn, is d kans dat mn nit mr stmt rlatif groot. 4
Woord vooraf In april 1999 hft ht Ministri van Binnnlands Zakn n Koninkrijksrlatis, Dircti Constitutionl Zakn n Wtgving, zich tot ons gwnd mt ht vrzok om, na afsluiting van ht Nationaal Kizrsondrzok1998 1 (hirna: NKO 1998), n nadr ondrzok t vrrichtn naar d oorzakn van d lag opkomst bij rcnt vrkizingn in Ndrland. Bij d vrkizingn van d Provincial Statn op 3 maart 1999 was d opkomst slchts 47%, trwijl voor dz vrkizingn in 1978 nog 74% naar d stmbus ging. Bij d vrkizingn voor ht Europs parlmnt op 10 juni 1999 kwam slchts 30% op, tgnovr 58% twintig jaar gldn. Opkomst is pas laag of hoog als z vrglkn wordt mt andr opkomstcijfrs. Er zijn hl wat moglijkhdn om dit soort vrglijkingn t trkkn: tussn vrkizingn voor vrschillnd vrtgnwoordignd organn, tussn vrkizingn voor htzlfd vrtgnwoordignd orgaan door d tijd hn, tussn vrkizingn voor vrglijkbar vrtgnwoordignd organn vanuit intrnationaal prspctif. Wannr in Ndrland zorgn wordn uitgsprokn ovr d lag opkomst, is dat mstal op grond van vrglijkingn door d tijd hn. Op zichzlf is ht ook moglijk om nadr ondrzok t don vanuit dit longitudinaal prspctif. Dat zou chtr n zo omvangrijk karwi wordn, dat w r hir van hbbn afgzin. In plaats van n vrglijknd ondrzok in één of mr van d zojuist gnomd btknissn, bprkn w ons in dit rapport hoofdzaklijk tot d analys van ht al dan nit stmmn bij d Europs vrkizingn van 10 juni 1999. Dz kuz wordt in ht rapport toglicht n vrddigd. 1 In dit rapport is gbruik gmaakt van d ggvns van ht Nationaal Kizrsondrzok 1998 (NKO 1998). Ht NKO 1998 is financil moglijk gmaakt door d Ndrlands Organisati voor Wtnschapplijk Ondrzok NWO, ht Ministri van Binnnlands Zakn n Koninkrijksrlatis, ht Ministri van Volksgzondhid, Wlzijn n Sport, ht Sociaal n Culturl Planburau, d Univrsitit Twnt, d Univrsitit van Amstrdam n ht Instituut voor Togpast Social Wtnschappn in Nijmgn. Ht NKO 1998 is uitgvord ondr dircti van dr. C.W.A.M. Aarts n dr. H. van dr Kolk (Univrsitit Twnt) namns d Stichting Kizrsondrzok Ndrland (SKON). Ht vldwrk is uitgvord door ht Instituut voor Togpast Social Wtnschappn. D ggvns zijn vrkrijgbaar bij ht Stinmtz Archif t Amstrdam (studi nummr P1415). Tvns is gbruik gmaakt van ggvns di zijn vrkrgn door n xtra bnadring van d rspondntn in ht NKO 1998 in d priod 26 mi 9 juni 1999. Ook hirvoor is ht vldwrk uitgvord door ht Instituut voor Togpast Social Wtnschappn in Nijmgn. Dz ggvns zijn momntl nog nit bschikbaar voor drdn; informati hiromtrnt kan wordn ingwonnn bij d autur. 5
Ht hoofddol van ht nadr ondrzok, dat hir wordt aangduid als Opkomst bij Vrkizingn, is door ons opgvat als: inzicht bidn in d knmrkn n motivn van (gropn) kisgrchtigdn, wlk van blang zijn voor ht al dan nit gaan stmmn bij d Europs vrkizingn van 10 juni 1999, alsmd ht idntificrn van moglijk aanknopingspuntn voor n opkomstbvordrnd blid. Om dit ondrzoksdol t ralisrn, zijn in aanvulling op d ggvns van ht NKO 1998, niuw ggvns vrzamld ondr d rspondntn di vorig jaar aan ht NKO hbbn dlgnomn. D niuw ggvnsvrzamling hft plaatsgvondn tussn 26 mi n 9 juni 1999. Ht voorliggnd rapport is ingdld in vir hoofdstukkn: Achtrgrond, Enkl rsultatn van rdr ondrzok, Ggvns, n Rsultatn. Aan d totstandkoming van dit rapport hft mvr. Miriam Loss als studnt-assistnt n waardvoll bijdrag glvrd. Enschd, augustus 1999, Ks Aarts 6
Achtrgrond Variati in opkomst Opkomst bij vrkizingn is n wijds bgrip. Er zijn talloz vormn van vrkizingn in gbruik, di ondr n grot vrschidnhid van omstandighdn plaatsvindn. Wi r mogn stmmn varirt, vnals wi r motn stmmn. Bovndin vrschilt bijna lk twtal vrkizingn van lkaar als gkkn wordt naar factorn als d politik altrnativn waaruit gkozn kan wordn. Ht Zwds ondrzoksinstituut Intrnational Ida houdt d ontwikklingn bij in opkomst bij vrkizingn ovr d ghl wrld. 2 D opkomst bij d parlmntsvrkizingn in Uruguay in 1994 was 96% (van d total bvolking di d kisgrchtigd lftijd hft brikt). Bij d parlmntsvrkizingn in Colombia in htzlfd jaar was d opkomst 29%. Bij d vrkizingn voor ht Zwitsrs parlmnt in 1995 was d opkomst 36%, bij di in ht buurland Italië (dat nt als Uruguay n vorm van opkomstplicht knt) in 1996 87%. D naoorlogs Amrikaans prsidntsvrkizingn latn opkomstprcntags zin (uitgbracht stmmn als prcntag van d bvolking van kisgrchtigd lftijd) tussn 47% (1996) n 63% (1960). D vrkizingn voor ht Huis van Afgvaardigdn latn in dz priod dzlfd top zin in 1960, n n diptpunt van 36% in 1986. Bij d parlmntsvrkizingn in 1960 in Argntinië (n land mt opkomstplicht) wrd 25% van d stmmn ongldig vrklaard. In Blgië, waar vnns n opkomstplicht gldt, is doorgaans 5-10% van d stmmn ongldig. In Ndrland is sinds d afschaffing van d opkomstplicht mindr dan 1% van d stmmn ongldig. Uit n wrldwijd ovrzicht van ontwikklingn in opkomst bij parlmntair n prsidntiël vrkizingn tussn 1945 n 1997 concludrt Intrnational Ida ondr mr (1997, 9): Hog opkomstcijfrs wordn zowl in oud als in niuw dmocratiën waargnomn; Wrldwijd is d opkomst in d priod 1945-1990 glidlijk gstgn, maar na 1990 is n daling t zin; In Wst Europa is d opkomst rlatif ht hoogst, in Cntraal- n Zuid-Amrika ht laagst; Vrschilln tussn landn in opkomstcijfrs lijkn mindr groot t wordn. Bij bschouwingn ovr opkomst in Ndrland wordt dit wrldwijd prspctif nit vaak ghantrd. Enrzijds is dit bgrijplijk, omdat w mr aandacht hbbn voor d trnds in ons ign land dan voor d vrglijking van Ndrlands cijfrs mt di van bijvoorbld n Zuid- 2 Dit instituut is in 1995 mt stun van n aantal landn, waarondr Ndrland, opgricht tr bvordring van dmocrati in d wrld. Cijfrs ontlnd aan Intrnational Ida (1998). Zi ook d intrnt locati: http://www.int-ida.s 7
Amrikaans staat di in hl vl opzichtn volstrkt andrs is. Andrzijds ontnmt d xclusiv aandacht voor Ndrland ons n dl van ht vrmogn om opkomstcijfrs t rlativrn, n bovndin blijvn moglijk samnhangn tussn d inrichting van d dmocrati n opkomst zo buitn zicht. In dit ondrzok zal wordn gtracht om ondanks onz xclusiv aandacht voor Ndrland in d jarn 1998 n 1999 toch ook its t kunnn zggn ovr ht blang van d inrichting van ht kissystm n van partijpolitik factorn. In dit ondrzoksrapport wordt ondr opkomst vrstaan: ht prcntag uitgbracht stmmn van ht totaal aantal kisgrchtigdn. Hirbij wordn blanco n ongldig uitgbracht stmmn dus mgtld voor d bpaling van opkomst. Zoals gzgd, in Ndrland gaat ht sinds d afschaffing van d opkomstplicht hirbij om zr klin aantalln. Opkomst n d kwalitit van d dmocrati D opkomst bij vrkizingn is n vlgbruikt, maar ook omstrdn indicator van d kwalitit van n dmocratisch systm. Tgnwoordig wordt n hog opkomst doorgaans als wnslijk gzin, maar dat is nit altijd zo gwst. Tot in d jarn vijftig is massal politik participati, ook bij vrkizingn, in vrband gbracht mt d opkomst van xtrmistisch politik bwgingn van nationaal-socialistn, fascistn n communistn. D Duits NSDAP zou bijvoorbld haar succs voor n dl t dankn hbbn aan haar vrmogn om voormalig nit-stmmrs naar d stmbus t krijgn. Lipst (1959), di dz rlati tussn politik participati n politik xtrmism ondr d lop nmt, mrkt op dat hir n algmn patroon in t hrknnn is: Extrmist movmnts hav much in common. Thy appal to th disgruntld and th psychologically homlss, to th prsonal failurs, th socially isolatd, th conomically inscur, th unducatd, unsophisticatd, and authoritarian prsons at vry lvl of socity (1959, 175). Lipsts schts van d potntiël aanhangrs van xtrmistisch bwgingn vrtoont in sommig opzichtn n grot glijknis mt ht dominant bld van d nit-stmmr in ht intrnational kizrsondrzok. Op dit bld wordt vrdrop in dit rapport inggaan: ht wordt gkaraktrisrd mt d trm d prifr nit-stmmr d nit-stmmr als imand di in tal van social n politik opzichtn afwijkt van ht gmiddld. Lipsts karaktrisring van dz potntiël aanhangrs gaat chtr vrdr dan d gbruiklijk karaktrisring van d prifr nit-stmmr, zoals w zulln zin. In d zojuist gschtst visi op d btknis van opkomst voor n dmocrati wordt n 8
hog opkomst gproblmatisrd. Dz visi is sinds d jarn zstig in diskrdit graakt. Ht prspctif van waaruit opkomst wrd bkkn, vrschoof langzaam van ht dmocratisch systm naar d individul burgr. Zorgn ovr d tokomst van dmocratisch politik maaktn plaats voor zorgn ovr d politik btrokknhid van d burgrs. In d volgnd paragraaf zal wordn bargumntrd dat dz ontwikkling nog nit voltooid is. Ht is dnkbaar dat nit-stmmrs gwoon tvrdn zijn mt d wijz waarop d samnlving bstuurd wordt. In ondrzok naar knmrkn van nit-stmmrs zijn chtr gn aanwijzingn t vindn dat nit-stmmrs zich ondrschidn door hun tvrdnhid mt ht politik systm of mt d inhoud van ht rgringsblid. Intgndl, nit-stmmrs zijn juist vakr ontvrdn mt d bstaand politik. Tgnwoordig wordt n lag, of dalnd, opkomst als n potntil problm gzin. Er zijn tw soortn rdnn waarom n lag/dalnd opkomst n problm zou zijn: Nit-stmmrs hbbn andr politik of blidsvoorkurn dan wl-stmmrs. Als d opkomst laag is of daalt, wrkt d rprsntativ dmocrati drhalv nit optimaal, want sommig politik opvattingn wordn btr ghoord door d volksvrtgnwoordigrs dan andr. Hirbij staat d politik afwijking van nit-stmmrs cntraal. Nit-stmmrs zijn in hun social knmrkn t ondrschidn van wl-stmmrs. Z hbbn bijvoorbld gmiddld n lagr opliding of wonn vakr in achtrstandswijkn. Als d opkomst laag is, of daalt, wrkt d rprsntativ dmocrati nit optimaal want nit all catgoriën van d kisgrchtigd bvolking hbbn glijk togang tot d politik arna, waardoor sommig blangn systmatisch drign t wordn vrwaarloosd. Hirbij staat d social afwijking van nit-stmmrs cntraal. Mrk op dat dz argumntati als ht war vooraf gaat aan d rst soort rdnn. D rst soort rdnn vrondrstlt dat nit-stmmrs andr blidsvoorkurn hbbn dan wl-stmmrs. In Ndrland hbbn Van dr Eijk & Oppnhuis (1990) btoogd dat dit, in tgnstlling tot national n rdr Europs vrkizingn, in ht gval van d Europs vrkizingn van 1989 indrdaad zo was. Hirvoor hbbn zij d partijkuz van kizrs bij d Europs vrkizingn vrglkn mt d partijkuz van ht ghl lctoraat, gstld dat idrn zou hbbn gstmd. Mt nam PvdA n CDA lkn in dz analys t lijdn ondr d lag opkomst bij d Europs vrkizingn van 1989. Voor ht CDA is dz conclusi opmrklijk, aangzin in d mdia bij d mr rcnt vrkizingn n lag opkomst juist als n winstfactor voor ht CDA wrd gzin. Er zijn gn andr ondrzokn bknd waarin duidlijk vrschilln in blidsvoorkurn zijn waargnomn tussn wl- n nit-stmmrs. Dit btknt nit pr s dat zulk vrschilln r dus ook 9
nit zijn: ht blijkt rg moilijk om ht vntul bstaan van vrschilln in blidsvoorkurn op n god wijz t ondrzokn. D twd soort rdnn is nkl jarn gldn mt kracht vrwoord door Lijphart, in zijn prsidntial addrss voor d Amrican Political Scinc Association (Lijphart 1997). Volgns Lijphart wordt door n lag/dalnd opkomst n van d blangrijkst waardn van modrn dmocrati bdrigd, namlijk d glijk togang tot d politik arna. Lijphart vrbindt hiraan n plidooi voor d (hr)invoring van n opkomstplicht: Compulsory voting cannot solv th ntir conflict btwn th idals of participation and quality, but by making voting participation as qual as possibl, it is a valuabl partial solution. [.... ] Aftr univrsal suffrag, th nxt aim for dmocracy must b univrsal or nar-univrsal us of th right to vot (1997, 11). In Ndrland hft Lijpharts plidooi voor hrinvoring van n opkomstplicht, dat hij nig tijd vóór vrschijning van ht aanghaald artikl ook al in Ndrland had ghoudn, ovrigns tot dusvrr op nig bschouwingn in d dag- n wkbladn na (bijvoorbld Elsvir, 5 maart 1999) winig wrklank gvondn. In hdndaags bschouwingn ovr opkomst dominrn d potntiël problmn van politik n/of social afwijking van d nit-stmmrs. Indin dz afwijkingn zich voordon, wordt d kwalitit van ht dmocratisch systm aangtast. Ontwikklingn in politik btrokknhid Voor n bschrijving van d fitlijk ontwikklingn in d opkomst bij vrkizingn maakt ht nogal wat uit, wlk tijdshorizon mn kist. Ovr d laatst 40-50 jaar bzin, zijn dz ontwikklingn andrs dan in d afglopn 10-15 jaar. Opkomst is n uiting van politik btrokknhid, n in landn als Ndrland is ht n van d gmakklijkst uitingn van n drglijk btrokknhid. In d mpirisch politicologi nmt d studi van d fitlijk politik btrokknhid van burgrs in dmocratiën al dcnnia lang n cntral plaats in. Aanvanklijk, in d jarn vijftig, lagn hiraan vooral zorgn tn grondslag ovr d moglijk gvarn van massal politik participati zi hirbovn. D cho van di zorgn klinkt nog door in d rst grot mpirisch-vrglijknd publicati, Almond & Vrba s Th Civic Cultur (1989 [1963], 2-3): What is problmatical about th contnt of th mrging world cultur is its political charactr. Although th movmnt toward tchnology and rationality of organization appars with grat uniformity throughout th world, th dirction of political chang is lss clar. But on aspct of this nw world political cultur is discrnibl: it will b a political cultur of participation. If 10
thr is a political rvolution going throughout th world, it is what might b calld th participation xplosion. [.... ] Th mrging nations ar prsntd with two diffrnt modls of th modrn participatory stat, th dmocratic and th totalitarian.' Ht mpirisch ondrzok naar politik btrokknhid is van mt af aan md gklurd door zorgn om d dmocrati. In d priod na d Twd Wrldoorlog zijn r zkr vijf gropn van thoriën t ondrschidn waarin politik btrokknhid in vrband wordt gbracht mt d ovrlvingskansn van d dmocrati zoals wij di knnn (Kaas & Nwton 1995, Chaptr 2). Divrs auturs hbbn n crisis van d dmocrati voorspld door d ontwikkling van d politik btrokknhid op middllang tot lang trmijn. Maar vrijwl al dz criss zoudn ontstaan als gvolg van tognomn politik btrokknhid, van wat in ht jargon wordt gnomd: tonam van d isn di aan ht politik systm wordn gstld (Fuchs & Klingmann 1995, 5). D nig thortisch variant waarin politik apathi n (bprkt) rol splt, is d rlatif rcnt variant waarin maatschapplijk ontwikklingn ook lidn tot n groind hdonism: mnsn richtn zich mr n mr op hun prsoonlijk wlbvindn, tn kost van hun maatschapplijk btrokknhid (ibidm, 14-15). Ho vrhoudt d opkomst bij vrkizingn zich tot politik btrokknhid? Sinds d jarn zstig is lctoral participati, waarm bhalv op opkomst ook wordt gdold op activititn in vrkizingscampagns, stds vakr bschouwd als n zlfstandig dimnsi van politik btrokknhid. In d crisisthoriën waarnaar zojuist vrwzn wrd, is d opkomst bij vrkizingn één van d dimnsis van traditionl, of gïnstitutionalisrd politik btrokknhid. In mpirisch ondrzok naar politik btrokknhid wordt opkomst mstal ook md in bschouwing gnomn. Topf (1995a, 1995b) hft n uitvorig ondrzok vrricht naar d ontwikklingn in lctoral n nit-lctoral politik participati in n groot aantal Wst-Europs landn. Tn aanzin van opkomst concludrt hij dat, howl rcnt studis mt n bprkt tijdshorizon n dalnd opkomst latn zin, r op langr trmijn gn aanwijzingn zijn voor n dalnd opkomst. D opkomst in Wst-Europa blijkt op dz langr trmijn stabil t zijn, ondanks d grot social vrandringn di zich sinds d Twd Wrldoorlog hbbn voltrokkn (1995a, 50). Tn aanzin van nit-lctoral vormn van politik participati citrn w zijn blangrijkst conclusi: [.... ] w hav confirmd unquivocally th paralll thsis of a participatory rvolution. Lvls of non-participation in mods of political action byond voting hav dclind to such an xtnt across Wstrn Europ ovr th last thirty yars that non-participants now compris 11
a minority of national lctorats. In svral countris, such as Britain, Norway, and Swdn, wll ovr two-thirds of thir lctorats ar now participants in som mod or othr of what, n but rcntly, was lablld unconvntional activity. Of qual importanc, as lvls of political participation hav incrasd to involv th majority of th population in many Europan countris, so thr has bn a concomitant d-skilling of political activism. In contrast to th viw that byond voting, th social dmography of political activism is primarily skwd in favour of th youngr, bttr ducatd mn, our vidnc points to th conclusion that such gndr, ag, and ducational diffrncs ar diminishing. (Topf 1995b, 78) Topfs hoofdargumnt is dat d participatirvoluti, door Almond & Vrba aangkondigd (zi ht citaat hirbovn), zich indrdaad hft voltrokkn. D politik arna is toganklijkr dan ooit tvorn. Alln is d vorm waarin mnsn dlnmn aan politik gvarirdr dan in d jarn vijftig wrd voorzin. Dit laatst blijkt ook uit rcnt ondrzok naar d staat van burgrschap n civil socity in Ndrland. In ht Sociaal n Culturl Rapport 1998, dat n ovrzicht gft van tal van maatschapplijk ontwikklingn in d voorafgaand 25 jaar, wordn vl rlvant ggvns gprsntrd (SCP 1998, hoofdstuk 17). Wannr maatschapplijk organisatis ggroprd wordn naar thma s, dan blijkt dat in d priod 1980-1996/97 alln politik partijn n organisatis uit d vrouwnbwging, n in mindr mat ook organisatis op ht trrin van krk n godsdinst, ldn n donaturs hbbn vrlorn. All andr gropn n organisatis zijn in di tijd juist ggroid, inclusif vakbondn, miliugropringn, n oudrnorganisatis (SCP 1998, 760). Er is gn nkl rdn om t vrondrstlln dat politik btrokknhid alln maar kan wordn guit in partijpolitik organisatis of bij vrkizingn: [D afnam van d traditionl organisatis] is vlr indicatif voor d opkomst van niuw thma s waarop ht ngagmnt zich richt n n niuw typ organisati dat is gricht op andr vormn van participati. Daarnaar vrwijzn nit alln d soms zr strk groi van d ldntalln bij n aantal organisatis van mr rcnt datum, maar ook bijvoorbld d aantalln Ndrlandrs di brid zijn gld t schnkn aan idël organisatis. (SCP 1998, 761) Bschouwingn ovr opkomst bij vrkizingn dinn ook dz achtrgrond t blichtn. Z rlativrt d btknis van n lag/dalnd opkomst voor d vrbondnhid tussn burgrs n politik systm nigszins. Hiruit volgt chtr nit dat ht stmmn bij vrkizingn n achtrhaald dmocratisch gbruik is gwordn. Voor ht dmocratisch glijkhidsidaal is ht blang van stmmn bij vrkizingn onvrandrd groot. Andr vormn van politik btrokknhid lijkn 12
vooralsnog gn duidlijk bijdrag t lvrn aan ht ralisrn van dit glijkhidsidaal. Ontwikklingn in opkomst in Ndrland Ht vrloop van d fitlijk opkomst Ovr opkomst bij vrkizingn kunnn divrs cijfrs wordn gprsntrd. In nquêts wordt in dit vrband vaak d opkomstgnigdhid gmtn, door d rspondnt t vragn of dz zal gaan stmmn indin r op dat momnt vrkizingn wordn ghoudn. Andr moglijkhdn zijn: vragn naar d stmintnti bij n aankomnd vrkizing, of vragn naar ht stmgdrag bij n rcnt vrkizing. Mt ht oog op d dolstlling van dit hoofdstuk - ht vrloop van opkomst bij vrkizingn bschrijvn - is gkozn voor ht gbruik van fitlijk opkomstcijfrs (vrglijk Janssn.a. 1998). Allrrst wordt ht vrloop van d opkomst pr soort vrkizing bschrvn, achtrnvolgns voor d Twd Kamr, Provincial Statn, gmntradn n Europs Parlmnt. Daarna zal wordn inggaan op d vrschilln in opkomst tussn d soortn vrkizingn, waarbij nkl cijfrs mt btrkking tot vrkizingsopkomst pr soort vrkizing n pr provinci aan d ord komn. D Twd Kamr Ndrland knd vanaf d invoring van ht stlsl van vnrdig vrtgnwoordiging in 1917 tot 1970 n opkomstplicht. Tn tijd van d opkomstplicht lag d opkomst stvast bovn ruim bovn d 90%. Dirct na d afschaffing van d opkomstplicht in 1970 is ht opkomstprcntag gzakt tot ongvr 79% (zi tabl 1). Na dz val van maar lifst 16% (van 95% in 1967 naar 79% in 1971) is ht opkomstprcntag voor d Twd Kamr in tw vrkizingn wr opgklommn tot 88% in 1977. Bij d volgnd vrkizingn in 1981 n 1982 daln d opkomstcijfrs opniuw, maar r is n klin oplving in 1986 (opkomst 86%). Pas daarna lijkt zich n nrwaarts trnd af t tknn in d opkomstprcntags mt ht voorlopig diptpunt in 1998 (opkomst 73%). Tabl 1 Opkomstprcntags bij vrkizingn voor d Twd Kamr, 1967 1998 1967 1971 1972 1977 1981 1982 1986 1989 1994 1998 Opkomst % 95,0 79,1 83,5 88,0 87,0 81,0 85,8 80,3 78,8 73,3 13
Vooralsnog wordt hir voorzichtig gsprokn van n nrwaarts trnd, omdat ht opkomstprcntag vóór 1986 stds na tw vrkizingn wr op n rlatif hoog nivau lag n omdat r sinds di laatst oplving in 1986 voor d Twd Kamr nog maar dri vrkizingn ghoudn zijn. Toch is r n aantal omstandighdn di op n dalnd trnd wijzn. Zo is d opkomst na idr daling nooit mr op ht nivau van d vrkizingn tn tijd van d opkomstplicht gkomn. Ht is zlfs zo dat d opkomstprcntags na idr daling nooit op ht nivau van d vorig pik trcht komn. Ht vrloop van d pikn in opkomst sinds 1967 zit r als volgt uit: 95% (1967) - 88% (1977) - 86% (1986). Tnslott is ht opkomstprcntag van d laatst vrkizingn, in 1998, n diptpunt. Ht vrschil mt d laatst pik, in 1986, is ruim 13% n komt daarm aardig in d buurt van d rst grot val na 1970, van 16%. Gconcludrd kan wordn dat d opkomst voor d vrkizingn voor d Twd Kamr is gdaald n dat r tvns aanwijzingn zijn voor n nrwaarts trnd. Provincial Statn Ht bld van opkomstprcntags zit r voor d Provincial Statnvrkizingn bduidnd ngativr uit dan voor d Twd Kamrvrkizingn. Dirct na d afschaffing is d opkomst gdaald mt 27% van 95% in 1966 naar 68% in 1970 (zi tabl 2). In d volgnd tw vrkizingn klimt dat prcntag wr op tot bijna 80% in 1978. Vrvolgns is d opkomst bij lk volgnd Provincial Statnvrkizing lagr dan bij d vorig. D grootst sprongn naar bndn zijn daarbij 6% (1978-1982) n 14% (1987-1991). Tabl 2 Opkomstprcntags bij vrkizingn voor Provincial Statn, 1967-1999 1966 1970 1974 1978 1982 1987 1991 1995 1999 Opkomst % 95,0 68,1 67,8 74,4 68,4 66,3 52,3 50,2 47,1 Wordt bij d Twd Kamrvrkizingn nog voorzichtig gsprokn van n nrwaarts trnd, voor Provincial Statn is d opkomst na 1978 stvast gdaald. Ht ligt voor d hand om in dit gval t sprkn van n nrwaarts trnd. Mt ht diptpunt van 47% in 1999 is n vrschil ontstaan van 48% tn opzicht van d opkomst in 1966, ton d opkomstplicht nog van kracht was. 14
Figuur 1 Ht vrloop van d opkomst bij vrkizingn in prcntags. 100 90 80 70 60 50 40 30 20 66 68 70 72 74 76 78 80 82 84 86 88 opkomst % 90 92 94 96 98 vrkizingsjaar Twd Kamr Gmntraad Provincial Statn Europs Parlmnt D gmntradn Andrs dan bij nit-lokal vrkizingn, mogn sinds 1986 nit-ndrlandrs di langr dan vijf jaar lgaal in Ndrland vrblijvn, stmmn bij lokal vrkizingn. Hirdoor is ht aantal kisgrchtigdn bij lokal vrkizingn grotr dan bij provincial n national vrkizingn. Evnals bij d opkomst voor d Provincial Statnvrkizingn, is d opkomst voor gmntraadsvrkizingn flink gdaald na d afschaffing van d opkomstplicht. Is d opkomst in 1967 nog 93%, d opkomst in 1970 bdrog nog slchts 67% van d kisgrchtigdn. In lichtr mat dan bij Provincial Statn n d Twd Kamr klimt ht opkomstprcntag voor d gmntraad op tot krap 74% in 1978. Vrvolgns hbbn d opkomstcijfrs voor d gmntraad n altrnrnd vrloop: in 1982 is d opkomst gdaald, in 1986 is n klin oplving in d opkomst, in 1990 is d opkomst wr flink gdaald n in 1994 is r sprak van n licht stijging, in 1998 tnslott is ht opkomstprcntag lagr dan ooit, namlijk nog gn 60%. 15
Tabl 3 Opkomstprcntags bij vrkizingn voor d gmntradn, 1967-1998 1966 1970 1974 1978 1982 1986 1990 1994 1998 Opkomst % 93,0 67,2 69,1 73,7 68,3 73,2 62,3 65,3 58,9 Doordat ht opkomstprcntag dirct na d afschaffing van d opkomstplicht strk is gdaald n d oplving na tw vrkizingn in 1978 nit zo strk was als voor Provincial Statn of d Twd Kamr, zijn d opkomstprcntags voor d gmntraadsvrkizingn wl duidlijk gdaald, maar d nrwaarts trnd is, md door d altrnrnd rks, wat mr vrborgn. Ht vrschil mt d pik in 1978 is chtr 14% n ht vrschil mt d opkomst in 1966 is maar lifst 33%. Dat laatst vrschil ligt 11% hogr dan bij d Twd Kamrvrkizingn n 12% lagr dan bij d Provincial Statnvrkizingn. D gmntraadsvrkizingn nmn in dat opzicht n middnpositi in. Ht Europs Parlmnt D gschidnis van vrkizingn voor ht Europs Parlmnt is nog vrij jong n is ghl van na d opkomstplicht. D opkomstcijfrs liggn mt 58% in 1979 mtn n stuk lagr dan d opkomstcijfrs voor lk andr vrkizing (hirovr mr in d volgnd paragraaf). Vanaf d rst vrkizingn voor ht Europs Parlmnt is d opkomst alln maar gdaald mt sprongn van ruim 3% tot ruim 11%. D opkomst bij d laatst vrkizingn in 1999 is nit alln ht laagst van all Europs vrkizingn, maar tvns ht laagst van all algmn vrkizingn di ooit ghoudn zijn in Ndrland. Tabl 4 Opkomstprcntags bij vrkizingn voor ht Europs Parlmnt, 1979-1999 1979 1984 1989 1994 1999 Opkomst % 57,8 50,6 47,2 35,6 29,9 Vrschilln in opkomst n soort vrkizing D opkomst bij vrkizingn hft pr soort vrkizingn n vrschillnd vrloop. Tn rst bstaat r n soort rangord tussn d soortn vrkizingn (zi figuur 1). Aan kop staan d Twd Kamrvrkizingn, di vanaf 1970 d hoogst opkomst latn zin n ondraan staan 16
stvast d vrkizingn voor ht Europs Parlmnt. D gmntraadsvrkizingn n d vrkizingn voor Provincial Statn nmn n middnpositi in. In vl modrn Wstrs landn is ht vrschil in opkomst tussn vrkizingn voor ht national parlmnt n all andr vrkizingn drmat groot, dat d laatst in d litratuur inmiddls door ht lvn gaan als scond ordr national lctions (Rif & Schmitt 1980). Daarm wordt bdold dat drglijk vrkizingn gn ign arna lijkn t hbbn mt duidlijk ign knmrkn, maar dat d opkomst n uitslag wordn bpaald door d issus n politici uit d national politik. In Ndrland lijkn vooral d vrkizingn voor Provincial Statn n voor ht Europs parlmnt aan d kwalificati twdrangs national vrkizing t voldon. D opkomst voor vrkizingn voor ht Europs parlmnt wordt daarbij dan ook nog ns ngatif bïnvlod door d timing van dz vrkizingn in Ndrland tn opzicht van Twd Kamrvrkizingn. Europs vrkizingn hbbn alln in 1989 plaatsgvondn in d aanloop naar n Twd Kamrvrkizing in d andr jarn vondn d Europs vrkizingn htzij na d Kamrvrkizingn (1994), htzij in n jaar zondr Kamrvrkizingn (1979, 1984, 1999) plaats. Uit ondrzok is gblkn dat d opkomst bij scond ordr lctions hogr is indin dz plaatsvindn in d aanloop naar d first ordr lction (Franklin, Van dr Eijk & Oppnhuis 1996). Tn twd is d opkomst nit glijkmatig gdaald. Voorzovr r sprak is van n daling bij d Twd Kamrvrkizingn, vrloopt dz langzamr dan bij d andr vrkizingn. Sinds 1986 is d opkomst voor national vrkizingn mt 12% gdaald, trwijl d opkomst voor d andr vrkizingn mt ruim 14% (Gmntraad), ruim 19% (Provincial Statn) n mt 21% (Europs Parlmnt) zijn gdaald. Tnslott n punt dat uit d hir gtoond cijfrs nit blijkt: r trdn in Ndrland ook vrschilln in opkomst op pr provinci. D intrprovincial vrschilln voor national vrkizingn lopn op tot 13% (in 1982). Voor Provincial Statnvrkizingn is dat ruim 17% in 1982 n d gmntraad nmt n middnpositi in mt n maximaal intrprovinciaal vrschil van 13% in 1986. D rangord van d opkomst pr soort vrkizing is chtr in all provincis, bhalv in Limburg, glijk (Janssn.a. 1998). Opkomst n problm? Mot op basis van d gtoond cijfrs d opkomst in Ndrland nu als n problm wordn aangmrkt? Of dat zo is, hangt uitraard af van d maatstavn di mn wnst t hantrn voor ht functionrn van d dmocrati. Hirovr bstaan zoals gzgd grofwg tw soortn opvattingn. 17
In d rst plaats zijn r mnsn di mnn dat n daling van d opkomst bij vrkizingn gn problm is zolang r gn aanwijzingn zijn dat d nit-stmmrs andr blids- n partijvoorkurn hbbn dan d stmmrs. In dat gval zou n opkomst van 100% immrs gn nkl vrschil hbbn gmaakt voor d uitslag van d vrkizingn. In dz opvatting wordt ht instrumntl aspct van vrkizingn cntraal gstld. Vrkizingn zijn in di visi allrrst n mchanism om politik vrtgnwoordigrs t kizn op basis van d blidsprogramma s di d partijn n kandidatn uitdragn. Bstrijdrs van dit soort opvattingn wijzn op d sociaal-conomisch knmrkn van nitstmmrs. Zij bwrn dat dz zo andrs zijn dan di van d stmmrs, dat ht onwaarschijnlijk is dat nit-stmmrs dzlfd blidsvoorkurn zoudn hbbn. D twd soort opvattingn bnadrukkn juist ht xprssiv aspct van vrkizingn. Vrkizingn zijn allrrst n mchanism om d politik participati van d ghl (kisgrchtigd) bvolking t bwrkstllign. Dit is n nastrvnswaardig dol want ht stmmn bij vrkizingn is n aspct van volwaardig burgrschap, van ht volwaardig functionrn van individun als ldn van n samnlving. In dz soort opvattingn is n lag opkomst altijd n problm, ongacht d inhoud van ht ovrhidsblid n ongacht d moglijkhid dat burgrs nit stmmn uit tvrdnhid mt d gang van zakn. Wlk soort opvattingn mn ook laat prvalrn, n dalnd opkomst wordt algmn gzin als n problm. Als ht nit n mpirisch problm is van vrtknd vrtgnwoordiging (rst soort), dan is ht n normatif problm van onvolwaardig burgrschap (twd soort). W hbbn vastgstld dat d opkomst bij all vrkizingn voor vrtgnwoordignd organn in Ndrland tnminst sinds ht middn van d jarn tachtig n dalnd trnd vrtoont. D huidig opkomstcijfrs in Ndrland motn drhalv als n problm wordn bschouwd. 18
Enkl rsultatn van rdr ondrzok Van bschrijvn naar vrklarn Ondrzok don naar d opkomst bij vrkizingn is op zichzlf n nvoudig zaak mits w tvrdn zijn mt zuivr bschrijving van opkomst. D opkomst bij vrkizingn wordt in Ndrland pr stmburau grgistrrd n toganklijk gmaakt voor ondrzoksdolindn. Ht bschrijvn van opkomst is daarom nit moilijk, n kan vrijwl foutloos gburn. Wannr ht dol chtr is om opkomst t vrklarn domn r nkl grot problmn op. Allrrst is ht al dan nit gaan stmmn bij vrkizingn n vorm van individul gdrag, dat omgvn is door n groot aantal institutionl, politik, motivationl n social randvoorwaardn. Omdat ht om individul gdrag gaat, motn vrklaringn voor ht al dan nit stmmn primair wordn gzocht in factorn di dit individul gdrag kunnn bïnvlodn. Dit kunnn individul factorn zijn, zoals imands opliding of politik intrss zijn, maar ook ignschappn van d juridisch, social of politik contxt van burgrs. Bij dit laatst kan wordn gdacht aan ht kisstlsl, d buurt waarin mn woont, of ht politik blang dat aan d vrkizingn wordt ghcht. Mt andr woordn: individul gdrag (al dan nit stmmn) mot wordn vrklaard mt bhulp van factorn op vrschillnd nivau, zowl individu als systm. Bij ht vrklarn van individul gdrag kan voorts nit wordn volstaan mt alln t kijkn naar aggrgatn van kisgrchtigdn (stmburaus, wijkn of gmntn), n daaruit conclusis t trkkn ovr individul kizrs. D rdn hirvoor is dat ht logisch onmoglijk is om vanuit uitsprakn ovr aggrgatn (bijvoorbld: in buurtn mt n hog wlstand is d opkomst gmiddld 10% hogr dan in buurtn mt n lag wlstand ) t komn tot uitsprakn ovr individun (bijvoorbld: rijk mnsn stmmn vakr dan arm ). Immrs, ho onwaarschijnlijk ht ook is, nit uitgslotn kan wordn dat ht juist d armn in buurtn mt hog wlstand zijn, di gaan stmmn. Misknning van dz logisch onmoglijkhid staat bknd als d cological fallacy of fallacy of th wrong lvl : ht op basis van analysrsultatn op n hogr aggrgatinivau tn onrcht trkkn van conclusis ovr n lagr aggrgatinivau. Dz fallacy of dnkfout kan alln afdond wordn ontwkn door individul gdrag t vrklarn mt bhulp van analyss op ht nivau van ht individu. D kuz van ht individul analysnivau brngt chtr wr niuw problmn mt zich m. 19
Vanuit dmocratisch oogpunt is n van d grot vrworvnhdn van modrn vrkizingn ht fit dat z nit alln vrij, maar ook ghim zijn. Dz vrijhid n ghimhouding van vrkizingn hbbn nit alln btrkking op d vraag wat mn stmt, maar ook op d vraag of mn stmt. Dit hft in Ndrland tot gvolg dat d opkomst bij vrkizingn nit dirct op individul nivau kan wordn gobsrvrd. Ht is in ht algmn nit togstaan om na d vrkizingn lijstn mt kisgrchtigdn in t zin, n t bstudrn wi wl of nit hft gstmd. Om individul gdrag mt btrkking tot opkomst t achtrhaln, zijn w drhalv aangwzn op indirct waarnmingn. D mst gbruiklijk manir om individul opkomstgdrag t achtrhaln, is ht d burgrs zlf t vragn. Ht is chtr moglijk dat d antwoordn op dz vraag nit ovrnkomn mt ht wrklijk opkomstgdrag. Mnsn zggn its andrs t zulln don dan z in wrklijkhid don, mnsn vrgtn wat z gdaan hbbn, of gvn n sociaal wnslijk antwoord. En tnslott is ht moglijk dat mnsn rdr gnigd zijn om aan ondrzok naar opkomst n andr politik gdragingn m t don als z ook stmmn. Strk aanwijzingn voor dit laatst zijn in ht NKO 1998 gvondn (Aarts & Van dr Kolk 1999). Al mt al don zich nogal wat moilijkhdn voor wannr mn opkomstgdrag wil vrklarn. Dit is zondr twijfl ook één van d blangrijkst rdnn waarom r nog maar rlatif winig bknd is ovr d rdnn waarom mnsn wl of nit stmmn bij vrkizingn. Voorbij d prifr nit-stmmr In oudr ondrzok naar nit-stmmrs wordn dzn vaak in n aantal opzichtn als prifr gkaraktrisrd (Lipst 1959; Schmitt & Mannhimr 1991). Dit prifr karaktr komt ondr mr tot uiting in: Lftijd: nit-stmmrs zijn vaak jong, of juist oud Opliding: nit-stmmrs zijn vaak mindr god opglid Brop: nit-stmmrs ofnn vaak bropn uit mt btrkklijk winig prstig Politik knnis: nit-stmmrs wtn vaak mindr ovr politik Politik intrss: nit-stmmrs zijn vaak mindr politik gïntrssrd. Nit-stmmrs, zo is d boodschap, staan mt één bn buitn d politik gmnschap waarin d vrkizingn plaatsvindn. Aanwijzingn dat ht bld van d prifr nit-stmmr corrct is, zijn r lgio. Lftijd n opliding zijn vnals politik intrss n politik knnis tlkns trugkrnd vrklarnd variabln van opkomst. Bij lftijd wordt ook rg vaak ht zojuist aanghaald, nit-linair ffct (zowl jongrn als oudrn stmmn mindr vaak) gvondn, zij ht dat jongrn mr niging 20
lijkn t hbbn om thuis t blijvn dan oudrn. In aanvulling op ht bovngnomd rijtj vrklarnd factorn, kan bovndin nog d krklijkhid van burgrs wordn gnomd. In d mst Europs landn hangt n frqunt krkbzok strk samn mt ht gaan stmmn bij vrkizingn. Howl d bvindingn mt btrkking tot d prifr nit-stmmr zr rlvant zijn voor ons ondrzok, kunnn w hir nit volstaan mt dit bld. D knmrkn waarin d nit-stmmr in dit bld vrschilt van d stmmr zijn nit alln n slctiv grp uit d moglijk vrklaringn van opkomst, waarbij contxtul factorn vronachtzaamd wordn. Ook lvrn d gnomd knmrkn van d nit-stmmrs nauwlijks aanknopingspuntn op voor n blid gricht op opkomstbvordring. Ht bidn van drglijk aanknopingspuntn is één van d dolstllingn van dit ondrzok. Voor dit ondrzok zulln w n indling hantrn in dri hoofdcatgoriën van vrklaringn voor opkomst. Dz hoofdcatgoriën zijn: Motivn. Ht dichtst bij d fitlijk bslissing om al dan nit t gaan stmmn, staan d motivn di burgrs voor dz bslissing aanvorn. Drglijk motivn kunnn zr uitnlopnd zijn. D één stmt nit omdat zij mnt dat stmmn haar prsoonlijk nits oplvrt; d andr stmt juist wl omdat hij stmmn als n plicht tgnovr d samnlving zit. Achtrgrondn. Dmografisch n sociaal-conomisch knmrkn van burgrs zijn n twd soort vrklaringn voor opkomst. Dz vrklaringn staan its vrdr af van d ignlijk bslissing om al dan nit t gaan stmmn. Tot dit soort vrklaringn kunnn ook sommig knmrkn van d omgving van d burgr wordn grknd, zoals d wlstand van d buurt waarin mn woont. Systm. Knmrkn van ht systm waarin vrkizingn plaatsvindn staan vnns vrdr wg van d opkomstbslissing dan d motivn. Bovndin zijn systmknmrkn, waarondr w zowl knmrkn van ht kissystm als knmrkn van ht partijsystm vrstaan, voor all burgrs ignlijk n constant ggvn: ht gaat om knmrkn di ignlijk alln kunnn wordn vrglkn wannr vrschillnd systmn mt lkaar wordn vrglkn. Dit laatst zal hir nit gburn, wl zulln w n manir bsprkn om binnn één systmcontxt its t kunnn zggn ovr d invlod van systmknmrkn. D invlod van dz dri hoofdcatgoriën op ht al dan nit stmmn bij vrkizingn kan schmatisch als volgt wordn voorgstld: 21
Systmknmrkn Motivn wl- of nit-stmmn Achtrgrondknmrkn Dit modl zal als lidraad dinn voor d latr t rapportrn analyss. D dri hoofdcatgoriën van vrklaringn wordn nu rst afzondrlijk bsprokn. Motivn Ondrzok naar d motivn om al dan nit t stmmn bij vrkizingn hft d afglopn vrtig jaar nadrukklijk in ht tkn gstaan van d zognaamd stmparadox. Hirin wordt n noti van rationl gdrag gkoppld aan d bslissing om al dan nit t stmmn. D stmparadox wordt togschrvn aan d politik-conoom Anthony Downs (1957). Volgns Downs motn burgrs voor ht stmmn bij vrkizingn n kuz makn tussn ht al dan nit vrgarn van politik informati. Dat is n bzighid di tijd n vaak ook moit kost. D kans dat j stm van doorslaggvnd blang zal zijn, is chtr in n grot grop kizrs vrwaarloosbaar klin. Drhalv loont ht nit om politik informati t vrzamln. Volgns Downs zulln burgrs wllicht wl stmmn, om wat voor rdn dan ook, maar nit op basis van politik informati. Door navolgrs van Downs is dz informatiparadox al snl gwijzigd in n cht stmparadox. Zij stlln nit alln dat ht vrzamln van politik informati nit loont, maar bschouwn ook ht stmmn zlf als irrationl, gzin d vrwaarloosbar kans dat j stm r cht to dot, t wtn: d vrkizingsuitslag bslissnd bïnvlodt. Daarm wordt voorbij ggaan aan d motivn di burgrs zlf kunnn hbbn voor ht al dan nit stmmn bij vrkizingn (Pllikaan & Aarts 1999). Ht stmmn bij vrkizingn is hirm n problm voor d rationl kuzthori gwordn, trwijl dz thori juist zou motn hlpn bij ht vrklarn van opkomst. Vl ondrzokrs hbbn zich bzig ghoudn mt d stmparadox, maar d bijdrag van dit ondrzok aan d vrklaring van opkomst is nit hldr. In n ovrzichtsartikl ovr opkomst nomn d Amrikaans politicologn Dalton n Wattnbrg d thori ovr opkomst di uitgaat van dz stmparadox daarom... probably th last usful thory in undrstanding turnout (1993, 211). 22
Ondrzok naar d motivn van burgrs om al dan nit t stmmn hft vooralsnog, bhalv paradoxn, winig opglvrd. In ht ondrstaand zulln w nittmin n poging don om wat mr t kunnn zggn ovr d motivn achtr opkomst. In n wat brdr opvatting ovr motivn voor opkomst passn ook politik knnis n attituds zoals politik intrss. Zowl intrss als knnis hbbn n bknd, positiv invlod op ht gaan stmmn. Howl r vl mindr vaak naar wordt vrwzn, kan hirbij vrdr wordn gdacht aan d mat van politik doltrffndhid di burgrs zichzlf todichtn, n aan hun politik zlfvrtrouwn n cynism. Samnvattnd zal voor d volgnd motivn hun invlod op ht al dan nit stmmn wordn ondrzocht: En sri van zvn dirct motivn voor ht al dan nit stmmn Politik intrss (bvordrt opkomst) Politik knnis (bvordrt opkomst) Politik doltrffndhid (bvordrt opkomst) Politik zlfvrtrouwn (bvordrt opkomst) Politik cynism (bmoilijkt opkomst). Achtrgrondknmrkn Ovr d invlod van achtrgrondfactorn op opkomst is hirbovn al ht n n andr gzgd. D prifr nit-stmmr zou wordn gknmrkt door lftijd (jong, of juist oud), opliding (laag) n krklijkhid (gn). Dz vrbandn van al dan nit stmmn mt n aantal achtrgrondknmrkn krn in vrijwl all mpirisch ondrzok trug (bijvoorbld Topf 1995a; Millr & Shanks 1996; Van dr Eijk, Franklin & Oppnhuis 1995). Van lftijd wordt dikwijls n zognaamd curvilinair ffct grapportrd op opkomst. Hirm wordt bdold dat nit simplwg mnsn mt ht klimmn van d jarn vnrdig mr nign tot stmmn (n linair ffct), maar dat prsonn oudr dan, zg, 75 jaar ook wr mindr gnigd zijn t stmmn. Voor mnsn mt n hogr lftijd kan d gang naar d stmbus n rlatif zwar blasting vormn. D rlati tussn lftijd n stmgdrag is chtr doorgaans vl duidlijkr voor jongrn dan voor oudrn. Bovndin splt bij dz lftijd vaak nog n andr factor n rol. Dit is d gnrati waarto mnsn bhorn. Ho dz gnratis wordn omschrvn, hangt af van ht prciz ondrzoksdol. Bij ondrzok naar opkomst splt d afschaffing van d opkomstplicht in 1970 23
n blangrijk rol. In Ndrland is inmiddls n groot dl van d kisgrchtigdn opggroid in d tijd waarin d opkomstplicht al nit mr bstond. Zij zijn, mt andr woordn, opggroid ondr n andr normnstlsl dan hun oudrs, di ht stmmn nog als n plicht bschouwdn. In Ndrland lijkn d gnratis van na d opkomstplicht (ruwwg prsonn di na ht middn van d jarn vijftig gborn zijn) systmatisch mindr vaak t stmmn dan d oudr gnratis (Smts, n.d.). Aangzin w ons in dit ondrzok bprkn tot n dwarsdoorsnd van d kisgrchtigd bvolking in één jaar, zulln w drglijk gnrati-ffctn vrdr buitn bschouwing latn. En hogr opliding is in vrijwl all mpirisch ondrzok vrbondn mt n hogr opkomst. In d rcnt Social n Culturl Vrknningn 1999 blijkt d opliding d blangrijkst voorspllr van d stmgnigdhid t zijn (SCP 1999, 33). D frqunti van krkbzok hangt samn mt d lftijd van burgrs, maar blijkt tvns n zlfstandig invlod t hbbn op d vraag of mn al dan nit gaat stmmn. Dz samnhang kan op vrschillnd manirn wordn uitglgd. Godsdinstig mnsn zijn wllicht traditionlr, of mr gzagsgtrouw ingstld dan andrn, n zulln daarom rdr hun stm uitbrngn. Ook uitrlijk toont d gang naar d krk n glijknis mt d gang naar d stmbus wi ht één dot, is wllicht ook mr gnigd om ht andr nit t latn. Naast dz factorn op individul nivau, wordn in vrklaringn van opkomst ook vaak vrwijzingn gvondn naar factorn op buurt- of gmntnivau. D stdlijkhidsgraad van d gmnt, d rgio waarin mn woont n d wlstand van buurtn wordn aangvord als rlvant factorn voor ht vrklarn van opkomst. Hirbij is chtr voorzichtighid gbodn. Dit soort omgvingsfactorn bidn n uitwg wannr r gn individul factorn voorhandn zijn, dat wil zggn: wannr mn gn gbruik maakt van nquêtmatriaal. In di gvalln mot mn zich bhlpn mt gaggrgrd ggvns ovr buurtn, gmntn of provincis. D omgvingsfactorn blijvn hirbij chtr mstal bnadringn van d individul factorn waar ht wrklijk om gaat ht al dan nit stmmn is immrs n vorm van individul gdrag. Ht is moglijk dat knmrkn van d omgving van d kisgrchtigdn n zlfstandig invlod hbbn op d opkomstgnigdhid. D bschikbar ggvns zijn chtr doorgaans t grof om dit soort wrklijk omgvingsffctn t kunnn ondrzokn. Voor blidsdolindn is ht juist wr aantrkklijk om conclusis t hbbn waarin vrwzn wordt naar knmrkn van d omgving. Wijkn n gmntn zijn voor blidsdolindn mstal btr zichtbaar n bnadrbaar dan individul kizrs. 24
In dit ondrzok kizn w voor n bnadring waarin rst d invlod van individul achtrgrondknmrkn op opkomst wordt ondrzocht. Daarbij zal bhalv naar d rds gnomd factorn, ook wordn gkkn naar d invlod van ht huishoudinkomn n van gslacht (man of vrouw). Op dz manir wordt d kans klin dat moglijk rlvant achtrgrondfactorn ovr ht hoofd wordn gzin. Daarna zal gkkn wordn wat knmrkn van d buurt n gmnt nog hbbn to t vogn aan dz individul achtrgrondknmrkn. D t ondrzokn variabln zijn drhalv: Lftijd (ffct moglijk curvilinair) Opliding (bvordrt opkomst) Krkbzok (bvordrt opkomst) Inkomn (bvordrt moglijk opkomst) Gslacht (gn vrwachting ovr ffct op opkomst) Wlstand van d buurt (bvordrt opkomst) Stdlijkhid van d gmnt (bmoilijkt opkomst) Rgio (In d wstlijk n zuidlijk provincis is d opkomst lagr). Systmknmrkn Vrklaringn waarin aspctn van ht politik systm n rol spln zijn r in tw hoofdcatgoriën: Knmrkn van ht kisstlsl Knmrkn van ht partijstlsl Ondr d knmrkn van ht kisstlsl wordt bijvoorbld vrstaan: wlk kissystm wordt ghantrd, vnrdig vrtgnwoordiging, trritorial vrtgnwoordiging, of n combinati van bid; vindn d vrkizingn plaats op n doordwks dag of in ht wkind (mstal zondag); ho lang zijn d stmburaus op d vrkizingsdag gopnd. Ook d vraag of r n opkomstplicht van kracht is, lvrt uitraard n blangrijk knmrk van ht kisstlsl op. Of dz knmrkn nu invlod hbbn op d opkomst, kan natuurlijk nit wordn vastgstld als w ons bprkn tot één politik systm. Binnn n systm zijn d systmknmrkn immrs altijd htzlfd. Ondrzok naar systmknmrkn gaat daarom vrijwl altijd uit van n vrglijking van vrschillnd systmn. Dat is n andr opzt dan d opzt di in ht vrvolg van dit rapport is gkozn. Nittmin zijn d rsultatn van ondrzok naar systmknmrkn wl rlvant voor onz vraagstlling. Uit ondrzok naar d dtrminantn van d opkomst bij d Europs vrkizingn van 1989 concludrn Franklin, Van dr Eijk & Oppnhuis (1996) dat, bhalv ht bstaan van n 25
opkomstplicht, ook d proportionalitit van ht kisstlsl n d dag waarop d vrkizingn ghoudn zijn van invlod zijn op d opkomst. Vrkizingn op zondag brngn n hogr opkomst mt zich m dan vrkizingn op andr dagn. Vrkizingn in n systm van vnrdig vrtgnwoordiging latn vnns n hogr opkomst zin dan vrkizingn ondr andr kisstlsls. In ht vorig hoofdstuk is al gwzn op ht blang voor d opkomst van d timing van zognaamd scond ordr vrkizingn (in Ndrland mt nam Europs vrkizingn n vrkizingn voor Provincial Statn) tn opzicht van d parlmntsvrkizingn. In n analys van 324 parlmntsvrkizingn in 91 landn tussn 1972 n 1995 concludrn Blais & Dobrzynska (1998) vnns dat n systm van vnrdig vrtgnwoordiging hogr opkomstcijfrs mt zich mbrngt. Zij wijzn hirnaast op ht blang van nkl aspctn van ht partijstlsl. Blais & Dobrzynska vindn allrrst dat d opkomst hogr is als vrwacht wordt dat ht vrschil tussn d blangrijkst partijn klinr is. Ho spannndr d rac, mt andr woordn, ds t hogr d opkomst. Echtr, in n systm mt n gfragmntrd partijstlsl zoals Ndrland is ht moilijk om dz rac t vrtaln in n bruikbar vrwachting. In mrpartijsystmn (in tgnstlling tot twpartijsystmn) wordt nrzijds n hogr opkomst vrwacht aangzin d burgrs mr moglijkhdn hbbn om hun politik voorkurn uit t drukkn in n kuz voor n partij. Andrzijds is in mrpartijsystmn d vrbinding tussn d stmvrdling n d vrdling van politik macht in d rgring vaak nogal onduidlijk, n dat zou d opkomst wr kunnn drukkn. Uit hun analyss concludrn Blais & Dobrzynska (1998, 249) dat uitindlijk ht ffct van n mrpartijstlsl op d opkomst ngatif is. Dz systmvariabln krijgn, zoals gzgd, pas btknis in n vrglijking van vrschillnd politik systmn. Onz ondrzoksopzt laat n drglijk vrglijking nit to. Wl is gtracht door ht vrtaln van sommig systmknmrkn naar ht individul nivau toch nig conclusis ovr hun invlod op opkomst t kunnn trkkn. D t hantrn systmknmrkn zijn: Gprcipird onduidlijkhid van ht partijsystm (bmoilijkt opkomst) Binding mt n politik partij (bvordrt opkomst) Voorkur voor n altrnativ wijz van stmmn (bmoilijkt opkomst). Enig andr systmknmrkn zulln ook tr sprak komn. Latn w d in dit hoofdstuk gsignalrd moglijk vrklaringn van opkomst nog ns op n rij zttn: En sri van zvn dirct motivn voor ht al dan nit stmmn 26
Politik intrss (bvordrt opkomst) Politik knnis (bvordrt opkomst) Politik doltrffndhid (bvordrt opkomst) Politik zlfvrtrouwn (bvordrt opkomst) Politik cynism (bmoilijkt opkomst) Lftijd (ffct moglijk curvilinair) Opliding (bvordrt opkomst) Krkbzok (bvordrt opkomst) Inkomn (bvordrt moglijk opkomst) Gslacht (gn vrwachting ovr ffct op opkomst) Wlstand van d buurt (bvordrt opkomst) Stdlijkhid van d gmnt (bmoilijkt opkomst) Rgio (In d wstlijk n zuidlijk provincis is d opkomst lagr) Gprcipird onduidlijkhid van ht partijsystm (bmoilijkt opkomst) Binding mt n politik partij (bvordrt opkomst) Voorkur voor n altrnativ wijz van stmmn (bmoilijkt opkomst) In d analyss zulln dz motivn, achtrgrondknmrkn n systmknmrkn rst afzondrlijk, n daarna gzamnlijk aan bod komn. In ht volgnd hoofdstuk gaan w rst nadr in op d t gbruikn ggvns n mthodn. 27
Ggvns Slctivitit van d rspons: ho rnstig? In dit ondrzok makn w gbruik van nquêtggvns om d opkomst t ondrzokn. Daarvoor zijn in ht vorig hoofdstuk al n aantal rdnn ggvn: ht al dan nit gaan stmmn is n vorm van individul gdrag, n vanwg ht ghim karaktr van vrkizingn is dat individul gdrag nit dirct waarnmbaar. Ht gbruik van nquêtggvns is chtr allrminst n middl tgn all kwaln. In kizrsondrzok ovr d ghl wrld wordt d opkomst op basis van nquêtggvns systmatisch ovrschat. Dit komt ondr andr doordat mnsn di wl stmmn rdr gnigd zijn m t don aan nquêtondrzok dan mnsn di nit stmmn. Dit vrschijnsl is bknd als slctiv rspons. D vraag is ho rnstig ht is. In dz paragraaf gaan w kort in op nkl mthodisch aspctn van dz slctiv rspons. D conclusi zal zijn dat r problmn optrdn bij ht vralgmnisrn van onz conclusis, maar dat w tvorn al wl kunnn zggn in wlk richting onz conclusis vrtknd zulln zijn. Hirdoor zulln conclusis ovr ht vrband tussn opkomst n haar vrklaringn mt voldond vrtrouwn kunnn wordn gtrokkn. Nt als bij all vrklarnd ondrzok, is bij ondrzok naar opkomst d intrn validitit van causal uitsprakn ( is ht wrklijk zo dat factor X factor Y bïnvlodt? ) van groot blang, trwijl xtrn validitit n rol splt bij d gnralisrbaarhid van d ondrzoksrsultatn naar all kisgrchtigdn (Swanborn 1987, 189). Voor ht vrkrijgn van xtrn validitit is ht gbruik van kansstkprovn van blang, waarm mn kan voorkomn dat tovallig foutn optrdn. Op dit punt ontstaan bij ht ondrzok naar opkomst problmn, di nit alln gvolgn hbbn voor d xtrn validitit, maar ook voor d intrn validitit. Om duidlijk t makn wat di problmn prcis inhoudn n wat d consquntis zijn voor d conclusis in ht ondrzok, wordt allrrst n schma van Rily (ontlnd aan Sgrs 1989, 112) gprsntrd, waarin moglijk foutntypn staan gordnd (zi figuur 2 op d volgnd bladzijd). In dit ondrzok naar opkomst bij vrkizingn is sprak van n vrtkning door zlfslcti, n vrschijnsl dat optrdt in d fas van ht brikn van d stkprof (A3). Inmiddls is immrs bknd dat prsonn mt vl politik intrss vakr brid zijn aan n nquêt ovr politik ondrwrpn m t don dan prsonn mt winig of gn politik intrss (Aarts & Van dr Kolk 1999; Voogt & Van Kmpn 1999). Vrvolgns zulln prsonn di politik gïntrssrd zijn, rdr gnigd zijn t gaan stmmn dan prsonn mt winig of 28