Nieuwsbrief Caritas Catholica Vlaanderen vzw Afgiftekantoor Brussel 4 P4A9097 Nummer 78 mei juni 2014 Kort tweemaandelijks bericht van Caritas Catholica Vlaanderen vzw Werk maken van toekomst voor iedereen
Inhoudstafel Editoriaal p. 03 Caritas in belgië p. 04 Armoede p. 05 Vrijwilligerswerk p. 09 Solidariteit p. 12 Pastoraal & Identiteit p. 14 gezondheid & welzijn p. 16 Publicaties p. 22 Nieuwsbrief Caritas Catholica Vlaanderen vzw Foto frontpage: Isabelle Pateer, Otherweyes Tweemaandelijks tijdschrift verspreid bij bestuurders en directieleden van aangesloten instellingen. Alles wat in dit blad te lezen staat, mag overgenomen worden, mits vermelding van de bron. Verschijnt Tweemaandelijks tijdschrift Oplage 2380 exemplaren Verantwoordelijke uitgever Dominic Verhoeven, Directeur Maatschappelijke zetel Caritas Vlaanderen vzw: Liefdadigheidstraat 39 1210 Brussel dominic.verhoeven@caritas.be Redactie & administratie Caritas Vlaanderen vzw Liefdadigheidstraat 39 1210 Brussel T 02 608 00 72 F 02 608 00 75 post@caritas.be Grafisch ontwerp & druk Licap cvba Guimardstraat 1 1040 Brussel T 02 509 96 83 www.licap.be
p. 03 Edito Sjalom, Peace, Salaam! Op Pinksterdag 2014 nodigde Paus Franciscus de presidenten van Israël en Palestina uit voor een gezamenlijk gebedsmoment voor de Vrede. De Paus richtte zich tot de beide staatshoofden met de boodschap dat de huidige wereld een erfenis is die ons is nagelaten door de vorige generaties, maar tegelijk ook iets dat we voor onze kinderen in bewaring hebben gekregen. Vrede vergt moed, veel meer dan oorlog. De moed om ja te zeggen tegen ontmoeting en neen tegen conflict; ja tegen dialoog en neen tegen geweld; ja tegen onderhandelingen en neen tegen vijandelijkheden... Simon Perez en Mahmoed Abbas echoden dezelfde boodschap en vanuit de drie Abrahamitische godsdiensten werd voor de vrede gebeden. Het conflict in het Midden-Oosten zal daarmee morgen niet opgelost zijn, maar overeenstemming kan er maar komen door overleg, en overleg begint met ontmoeting: een hoopgevend signaal in een spanningsveld waar de barometer veeleer op slecht weer staat. De erkenning van het wederzijds perspectief kan bezwaarlijk explicieter zijn dan bij de wederzijdse begroeting. Dat ieder in de Geest van Pinksteren, in zijn eigen taal met één stem mag spreken. Ook de apostelen en de leerlingen begonnen op Pinksteren aan hun verhaal omdat ze erin geloofden, aangevuurd door de Geest, maar verder zonder kosten- batenanalyses of haalbaarheidsstudies, zonder afwegingen welke strategie het meeste succes zou opleveren, én in de wetenschap dat ze er hun hachje bij konden inschieten. Wat overigens voor velen ook effectief het geval was. Aan die Geest van Pinksteren is er ook vandaag nog wel nood, ook in eigen land, waar de kiezer de kaarten moeilijk geschud heeft. De N-VA heeft een eclatante overwinning behaald, maar die is vooral ten koste gegaan van Vlaams Belang en Lijst De Decker. De partijen in de federale coalitie zijn zeker niet afgestraft, als gevolg waarvan, en van de samenvallende verkiezingen, er nu simultaan schaak gespeeld wordt op verschillende borden. Laten we hopen dat het geen oefening in hogere wiskunde wordt, waarbij opportuniteiten voor partijen worden afgewogen, maar dat een gemeenschappelijk project kan gevonden worden waar ook de mensen in de rand van de samenleving beter van worden. Ook daar is wellicht meer politieke moed voor nodig dan voor een uitputtingsslag van opnieuw 541 dagen. Indachtig het motto van Jean-Luc Dehaene die ons in volle kiesstrijd ontvallen is, dat een goed akkoord ook inhoudt dat iedereen een beetje gelijk heeft. Luk De Geest voorzitter Dominic Verhoeven directeur
p. 04 Caritas in België FAMILIES OP DRIFT VOOR EEN PLAN VIER SEIZOENEN. Persbericht 22.05.2014 Wij doen een appel aan: 4/11/2013: Uitzetting van 220 personen, waarvan 96 kinderen, uit het klooster Gesù in Sint Joost 7/5/2014: Uitzetting van verschillende families met kinderen, waarvan een baby van 7 maanden, uit een bezet gebouw van de Foyer Ixellois. 30/5/2014: Einde van een tijdelijke bewoning van 4 families uit de Gesù ge-herhuisvest door de FEBUL (in vooropzeg). 30/6/2014: Einde van de verlenging van de huisvesting van families bij Samu social (Winter plan). We verwachten elk moment uitzetting van: - 25 personen met 2 baby s, gehuisvest uniestraat in St Joost. - 32 personen, waarvan 20 kinderen, geplaatst in de ULB wegens start van werken. Wij roepen op om deze families niet nogmaals op straat te zetten! Caritas in Belgium 1. De gemeentes: Om deze families te herhuisvesten in leegstaande woningen op hun grondgebied met een passende begeleiding. 2. Aan de toekomstige regering: Met de vraag aan de politieke verantwoordelijken om aan tafel te gaan zitten voor een plan 4 seizoenen, geintegreerd in de regionale Task force, om families in precaire omstandigheden een woning toe te wijzen met begeleiding die tot hun zelfstandigheid kan leiden. 3. Privé eigenaren: Om bewoonbare, leegstaande gebouwen gratis ter beschikking te stellen, via tijdelijke overeenkomsten voor kwetsbare groepen. Deze optie heeft als voordeel voor de eigenaars dat de gebouwen niet verder verkommeren, dat de verwarmingskost gedeeld kan worden, dat de gebouwen bewaakt worden en dat ze de belasting op leegstand vermijden. (500 per m gevel x het aantal verdiepingen). 4. Verenigingen, en elke burger: Om dit project te steunen, op alle mogelijke manieren, om de armoede te helpen verminderen in Brussel. Er moet dringend een duidelijke oplossing gevonden worden om families en verenigingen te begeleiden die een gebouw gaan bezetten en dit niet zonder voorafgaande afspraken willen doen en ook niet zonder voldoende ondersteuning van privé en politieke organisaties Ondertetekend door: Georges-Henri BEAUTHIER, Advocaat (0496/511.606) Alexis DESWAEF, Advocaat en voorzitter van de Liga voor Mensenrechten (0475/57.57.00) Caritas in Belgium, O Casa vzw, ULM (Huurdersunie Marollen), ULSG (Huurdersunie St-Gillis), FEBUL (Fédération Bruxelloise de l Union pour le Logement), FEANTSA (European Federation of National Organisation Working with Homeless People), Bernard De Vos (Algemene gedelegeerde voor de kinderrechten), CIRE (Coordination et initiatives pour réfugiés et étrangers), PICUM (Platform for International Cooperation on Undocumented Migrants), Lara Natale (the European Network of Migrant Women - ENoMW) en Jacques Wathelet, Pierre, Daniel, Inès, Agnès en Michel, Kathleen Boulanger, Valentine Julien Artimara/CV.
p. 05 Armoede Inclusieve communicatie is hefboom in armoedebestrijding Isabelle Pateer, Otherweyes Toegankelijkheid van de zorg is niet enkel een kwestie van financiële drempels, maar heeft veel te maken met allerlei andere mechanismen. Dat weten we al sinds de LUCAS-studiedag in 1998, de campagnes van Welzijnszorg en ook ons Caritas Cahier Armoede en sociale uitlsuiting. Een groot deel van die hindernissen hebben te maken met communicatie. Willen we de armoede in de zorg- en welzijnscontext aanpakken, dan moeten we een manier vinden om de moeilijkste doelgroepen in te sluiten binnen onze normale communicatiekanalen. Caritas Cahier 13 diept band tussen communicatiestrategie en armoedebeleid voorzieningen uit Dat is dan ook de invalshoek die Caritas Vlaanderen wil gebruiken om deze problematiek van armoede en sociale uitsluiting ter sprake te brengen. De bestaande literatuur beschrijft linken tussen armoede en communicatie, maar over de noodzaak om rond dit thema te werken werd tot nog toe weinig geschreven. In andere sectoren is deze thematiek door verschillende onderzoekers reeds breder uitgewerkt. Methodiek Om meer zicht te krijgen op deze problematiek organiseerde Caritas Vlaanderen enkele ronde tafels met mensen in armoede. Vanuit een open perspectief stelden we de vraag welke problemen zij zelf ervaren wanneer ze in contact komen met zorg- of welzijnsvoorzieningen. Enkele bemerkingen die naar voor kwamen zijn: een veelvoud aan informatie, onduidelijke formulieren, onbegrip vanuit de sector en het gebrek aan financiële informatie. In een tweede stap luisterden we naar de deelnemers die zelf enkele oplossingen naar voren te schuiven. Zo ontdekten we bijzonder eenvoudige ingrepen om de communicatie tussen mensen in armoede en de zorg- en welzijnssector te verbeteren. Vanuit deze gesprekken en bestaande literatuur, vertrokken we om de rol die inclusieve communicatie als hefboom in armoedebestrijding kan spelen, uit te diepen en te concreteriseren. Het resultaat is het Caritas Cahier 13: Armoedebestrijding via inclusieve communicatie. Communicatiestrategie en armoedebeleid hand in hand in zorg- en welzijnssector. In dit korte artikel, geven we graag enkele belangrijke elementen uit deze publicatie mee.
p. 06 Maatschappelijk onwelzijn verminderen Koen Hermans (LUCAS) licht toe op welke manier armoede en sociale uitsluiting zorg- en welzijnsvoorzieningen uitdaagt. De financiële en economische crisis, de diversifiëring van gezinsvormen en de interculturalisering van de samenleving zijn maatschappelijke trends die bijdragen tot de groei van armoede en sociale ongelijkheid. Deze maatschappelijke evoluties leiden tot een toenemende sociale ongelijkheid en armoede. De nieuwe economie creëert een meer welvarende wereld voor sommigen en uitsluiting van anderen. Er is als het ware een samenleving met twee snelheden. Dit is in hoofdzaak te wijten aan de rijke bevolkingsgroepen die hun inkomenspositie ten opzichte van de lagere en middelste inkomens (sterk) hebben kunnen verbeteren. Allerlei studies wijzen op de nadelige gevolgen van sociale ongelijkheid op de gezondheid. De resultaten van de gezondheidsenquêtes van 1997, 2001 en 2004, uitgevoerd door het Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid, wijzen op de aanwezigheid van sociaal-economische verschillen in gezondheid en leefstijl enerzijds en in de toegankelijkheid van de gezondheidszorg anderzijds. In een veranderde samenleving die gekenmerkt wordt door nieuwe vormen van ongelijkheid en armoede, is de essentiële vraag wat het in die maatschappelijke context betekent om het algemeen welzijn van de bevolking te verhogen. Ondanks dat een ruim leger van welzijns- en gezondheidspersoneel wordt ingezet, slaagt dit type van interventies volgens Richard Wilkinson en Kate Pickett er onvoldoende in om sociale problemen ten gronde aan te pakken. De reden waarom dit beleid weinig succesvol is, is omdat het onvoldoende inspeelt op de sociale ongelijkheid in de samenleving. Mensen vergelijken zich voortdurend met mekaar en zien dat ze het minder goed doen dan anderen. Dit veroorzaakt heel wat stress. En stress ligt aan de basis van heel wat welzijns- en gezondheidsproblemen. Wilkinson en Pickett bepleiten dan ook het verminderen van inkomensongelijkheid om zo het maatschappelijk onwelzijn te verminderen. De focus moet verschuiven van de meest achtergestelde groepen of groepen met specifieke zorgbehoeften naar het functioneren van de samenleving en hoe de ongelijkheid binnen die samenleving mee aan de basis ligt van het ontstaan van allerlei welzijns- en gezondheidsproblemen. Onderbenutting gezondheidszorg door mensen in armoede Mensen in armoede gaan maar de helft zo vaak naar de tandarts voor een preventieve controle dan anderen. Ze gaan ook minder naar de huisarts en vaker naar de spoeddienst, zo wijst een CM-studie uit. Elise Henin, onderzoekster van de Landsbond der Christelijke Mutualiteiten, toont in een studie naar het gebruik van de gezondheidszorg door leefloners duidelijk aan dat er een correlatie tussen armoede en onderbenutting van de zorg is. In 2010 en 2011 ging 20 procent van de mensen met een leefloon (en hun gezinnen) naar de tandarts voor een preventief mondonderzoek. Niet-leefloners deden dat dubbel zo vaak. De kostprijs speelt hier zeker een rol. Dat kan vreemd lijken, want sommige maatregelen beperken de kostprijs voor tandzorg, zoals de gratis tandzorg tot de 18e verjaardag voor iedereen. Isabelle Pateer, Otherweyes Maar ook het gebrek aan informatie speelt een rol. Mensen in armoede geven aan dat ze de regels niet kennen, vaak omdat de informatie niet bij hen geraakt of niet duidelijk gecommuniceerd wordt. Een derde verklaring die vaak gehoord wordt bij mensen in armoede is de vrees voor de prijs van de behandeling die volgt op een preventief onderzoek bij de dokter of tandarts. De arts
p. 07 schrijft een geneesmiddel voor, verwijst door naar een specialist, of vraagt een bijkomend onderzoek aan. Ook daar zijn grote kosten aan verbonden. En wat kan een ouder tegen zijn kind zeggen, wanneer de tandarts zegt dat het kind een beugel nodig heeft, maar hij het niet kan betalen? CM doet enkele concrete voorstellen om de sociale ongelijkheid in het gebruik van gezondheidszorg weg te werken. Om te beginnen zou het belang van de eerstelijnszorg (de huisarts) en van preventie (bvb. tandzorg) van jongs af aan moeten aangeleerd worden. Dat zou het gebrek aan kennis over gezondheidspreventie en over het gezondheidssysteem kunnen wegwerken. Ten tweede staan wij achter een verdere automatisering van de rechten voor mensen uit kwetsbare groepen. De dokters zouden, zo vervolgt Elise Henin, automatisch de derdebetalersregeling (waarbij de patiënt enkel het remgeld betaalt) moeten toepassen. Van communicatie naar loyaliteit Onze Vlaamse zorg- en welzijnssector, is niet voor iedereen even vlot toegankelijk. Het valt meteen op welk belang communicatie heeft in het aanpakken van de armoedeproblematiek binnen de zorg- en welzijnssector. De noodzaak van een doordacht, duidelijk, doelgroep specifiek communicatiebeleid kan zeker niet onderschat worden, schrijft Thijs Smeyers (Caritas Vlaanderen). Investeren in goede communicatie, is ook investeren in de waardering van je voorziening of zelfs investeren in een positieve kijk naar de zorg- en welzijnssector. Deze positieve waardering is van groot belang bij mensen in armoede. De manier waarop de mensen uit de eigen kring kijken naar en spreken over de gezondheidszorg of een specifieke voorziening, is voor hen vaak van groot belang. Om deze positieve waardering te bekomen, is het belangrijk dat in de dagdagelijkse praktijk de patiënt centraal gesteld wordt. Fred Lee, auteur van de bestseller If Disney ran your hospital, hertaalt deze positieve waardering naar loyaliteit. Elk contact met een patiënt, elk proces dat betrekking heeft op de zorg, zou de patiënt centraal moeten stellen en straalt daarom (of net daardoor) bewogenheid van het personeel uit. Dit zorgt voor een positieve kwaliteitsbeleving, die er op haar beurt voor zorgt dat mensen met zorgvra- gen sneller de weg vinden naar de zorgsector. Op die manier worden drempels verlaagd. In bevolkingsgroepen waar de klanken vanuit het eigen netwerk een grote rol spelen, is het belangrijk om een positief beeld van de sector na te streven. Via bijvoorbeeld Verenigingen waar armen het woord nemen of OCMW s kan de sector zelf informatie verspreiden. Belangrijk hierbij is dat je informatie geeft wanneer de zorgvrager hierom vraagt en niet wanneer je hier als zorgverlener zelf aandacht aan wil besteden. Transparantie over de kostprijs van zaken die zelfsprekend lijken, is ook belangrijk in rechtstreekse communicatie met de zorgvrager. Vooral wanneer het gaat over mondelinge vragen van patiënten tijdens een opname, loopt het soms fout. Het is noodzakelijk dat van bij het begin een onderscheid gemaakt wordt tussen krijgen en kopen, tussen inbegrepen en supplement. Het is belangrijk daar duidelijk over te zijn: het zijn de zorgvragers die achteraf de factuur moeten betalen en die de zorgsector misschien zien als een puur op geld beluste sector. Communicatie is hét sleutelwoord van een maatschappelijk verantwoordelijke organisatie. Kijken naar de doelgroepen en de communicatie daar op af stemmen, is de belangrijkste stap in een kwaliteitsvol en effectief communicatiebeleid. Wanneer een voorziening communiceert met haar patiënten, is het dan ook logisch dat zij haar communicatiestrategie op hen afstemt. Concreet houdt dit enkele, voor elke voorziening haalbare, acties in: -- Pas het taalgebruik aan, aan de moeilijkste doelgroep die je wil bereiken. -- Beperk je niet tot één communicatiekanaal, maar gebruik er net zo veel mogelijk. -- Reik informatie aan wanneer de zorgvrager er behoefte aan heeft, niet wanneer je zelf wil informeren. -- Houdt ook (zeker) bij persoonlijk contact rekening met de persoon voor je. -- Wees eerlijk over kosten die verbonden zijn aan bepaalde diensten of supplementen. -- Wees transparant over honorariumsupplementen van artsen. -- Zorg voor een goed ontslagmanagement, waarin zowel de patiënt als de thuisomgeving betrokken wordt.
p. 08 Communiceren met mensen in kansarmoede Het succesvol informeren en overtuigen van mensen in armoede om een beroep te doen op welzijns- en zorgvoorzieningen, veronderstelt meer dan een informatief aanbod in al dan niet gedrukte of digitale vorm, stelt tot slot Eric Goubin (Thomas More en Memori). In alle praktijkgebaseerde onderzoeken met betrekking tot communicatie naar kansengroepen vind je één rode draad terug: het succes van die communicatie staat of valt met persoonlijke, vaak mondelinge communicatie. Mensen die bang zijn om voor hun persoonlijke problemen hulp te vragen komen daar vaak pas echt toe indien bijvoorbeeld huisarts, goede buren of andere vertrouwenspersonen daartoe op hen inpraten. Maar niet alleen voor het overwinnen van dergelijke psychologische drempels is persoonlijke, mondelinge communicatie belangrijk. Mensen die hun probleem niet verwoord kunnen krijgen, of die het intellectueel moeilijk hebben om informatie te zoeken, te vinden en te begrijpen zijn ook het best geholpen met iemand die hen daarbij helpt. Toch zijn er niet zo gek veel organisaties die werk maken van een systematische en professionele aanpak van mondelinge communicatie, met inbegrip van het actief opzetten, informeren en onderhouden van een netwerk van intermediairs. Communicatiebeleidsmensen bij welzijnsvoorzieningen van lokale overheden getuigen dat ze soms tot 80% van hun communicatiemiddelen moeten inzetten om net die meest kansarme 20% van het publiek te bereiken én te beraken. Negen voorbeelden uit de praktijk Het tweede deel van dit Caritas Cahier stelt verschillende goede praktijken voor uit diverse sectoren van de zorg- en welzijnswereld. Onder andere Gasthuiszusters Antwerpen, Wijkgezondheidscentrum Brugse Poort (Gent), Kinderdagverblijf De Hartjes (Tienen) en Dagcentrum De Takel (Oostende) geven ons inzicht in de wijze waarop zij via inclusieve communicatie mensen in kansarmoede betrekken bij hun organisatie. In de komende acht nummers van de Caritas Nieuwsbrief één van de voorbeelden is eerder al verschenen in de Nieuwsbrief stellen we deze goede praktijken aan u voor. We zijn bijzonder dankbaar om u deze, stuk voor stuk boeiende en inspirerende, projecten voor te mogen stellen. Het engagement en de creativiteit van de zorgverleners zijn groot. Elk verhaal kan inspiratie bieden ook voor andere sectoren! Thijs Smeyers Stafmedewerker armoede Caritas Vlaanderen vzw Caritas in Belgium Je kan het Caritas Cahier 13 bestellen op de website van Caritas Vlaanderen, via http://www.caritas.be/nl/publications/caritas-cahiers. Daar kan je het Cahier ook gratis downloaden in.pdf.
p. 09 Vrijwilligerswerk DIVERS -SENSITIEF VRIJWILLIGERSWERK Isabelle Pateer, Otherweyes Superdiversiteit Caritas wil de komende jaren bekijken hoe we het vrijwilligerswerk in de zorg kunnen afstemmen op de grote diversiteit in onze samenleving. Enerzijds vrijwilligers ondersteunen bij hun contact met de diverse groep zorgvragers. Anderzijds drempels naar onze vrijwilligerswerking wegwerken zodat meer mensen, met heel diverse achtergronden, de weg vinden naar deze vorm van maatschappelijke inzet. In dit artikel bekijken we het eerste. In 2013 verscheen het boek Superdiversiteit van de socioloog Dirk Geldof. Superdivers is niet zomaar een synoniem voor divers of multicultureel. De term wijst op het complexer worden van de migratie. Niet alleen het aantal landen of regio s van herkomst neemt toe. Er is meer en meer diversiteit in de diversiteit: verschil in migratiemotieven (werk, gezinshereniging, studies, politieke of economische migratie), in verblijfsstatuten en verblijfsduur, in sociaal-economische status, talenkennis, religie, leeftijd. Daarbovenop leven migranten, door de ontwikkeling van communicatietechnologie en snelle, relatief goedkope mobiliteit, in een transnationale realiteit. Voorbeelden genoeg van wereldfamilies die in België wonen, familie hebben in Parijs, de Verenigde Staten en het thuisland. Via telefoon of skype hebben ze wekelijks contact én ze gaan af en toe op bezoek. Brussel kan ondertussen een majority-minority stad genoemd worden: een stad waar de meerderheid van de mensen samengesteld is uit een optelsom van minderheden. Het is ook minder en minder relevant om in termen van wij-zij te praten. Gezinnen worden gevormd over de grenzen van nationaliteiten heen, waardoor het geen zin meer heeft om mensen op te delen in etnische groepen. Isabelle Pateer, Otherweyes
p. 10 De superdiverse samenleving is een feit. De grote vraag is dus niet of we dit positief of negatief vinden, maar hoe we ermee omgaan. Er zijn volgens Geldof twee mogelijkheden. Een eerste scenario is er een van angst voor de ander. Er wordt gekeken naar de verschillen en wederzijds gepolariseerd. Racisme en fundamentalisme zijn hiervan de winnaars. Het tweede scenario is dat van mensen versterken en ieders toegevoegde waarde benutten. Kort samengevat betekent dit: het wegwerken van alle structurele obstakels voor mensen met een migratieachtergrond zodat ze evenveel kans hebben op een waardige plaats in de samenleving en daarbovenop elke mens bekijken vanuit zijn meervoudige identiteit: etnische-culturele elementen durven benoemen, zonder taboes, maar niet alles vanuit cultuurverschillen verklaren. Caritas kiest resoluut voor dit tweede scenario. Interculturele zorg Buiten de steden zijn er nog weinig mensen met een migratieachtergrond die de weg vinden of nemen naar een residentiële opvang. Op de website Pigmentzorg.be staan hierover een aantal mooie getuigenissen. Maar de komende jaren zal hun aantal stijgen. De welzijns- en zorgsector bereidt zich hierop voor, onder andere via studiedagen en publicaties met als thema s interculturele competenties, diversiteitsbeleid, cultuursensitieve zorg of divers -sensitieve zorg. We geven hieruit enkele interessante elementen. 1. Van kennis naar vaardigheden Heel wat conflicten die onder de noemer intercultureel worden geplaatst, zijn eigenlijk het gevolg van slechte communicatie. Een burenruzie tussen een Vlaamse en een Turkse buur wordt herleidt tot het cultuurverschil, terwijl we bij twee Vlaamse buren op zoek (moeten) gaan naar een andere oorzaak. Naast slechte communicatie, gaat het ook over de verschillende aspecten van iemands identiteit. Je kan voor jezelf de oefening maken: tot welke categorieën behoor je? Man of vrouw, jong of oud, tweeverdieners of niet, stadsbewoner of plattelandsbewoner, enig kind of deel van een groot gezin, muziekliefhebber of niet, Of nog: als je nadenkt wat jou het meest gevormd heeft, is dat de Hans Dornseiffen, Universitair Medisch Centrum opvoeding van je ouders, je studiekeuze, je geloof, belangrijke gebeurtenissen in je leven, of vooral het land en de cultuur waarin je geboren bent? Zo ook voor de toekomstige allochtone zorgvrager. Het is als vrijwilliger belangrijk je bewust te zijn van de meervoudige identiteit van de zorgvrager, maar ook van die van jezelf, om zo onbevangen mogelijk op zoek te gaan naar het verhaal van elke persoon. Wie weet vind je meer gelijkenissen dan verschillen. Het is niet omdat iemand Turks is, dat meteen duidelijk is hoe deze persoon met lijden omgaat. Dit hangt ook af van de andere componenten van zijn identiteit. Door de superdiversiteit is het trouwens onmogelijk geworden om van elke nationaliteit, van elke regio of van elke godsdienst de gebruiken te kennen. Het is daarom van het grootste belang vrijwilligers, maar ook zorgkundigen, te wijzen op de nodige vaardigheden: een heel open houding, actief luisteren, aftoetsen, heel flexibel zijn en zelfkennis.
p. 11 2. Halal of geen halal Deze houding zal bijdragen tot een kwalitatieve zorg voor zorgvragers uit andere culturen, en trouwens voor alle zorgvragers. Maar in de praktijk stellen zich soms meer praktische problemen. Andere eetgewoontes, gebedsmomenten, rituelen bij het sterven, Voor zorgverleners en zorgvoorzieningen niet altijd gemakkelijk om hiermee om te gaan. Van belang hierbij is een goed evenwicht. Creativiteit, gulheid, goede wil vanuit een oprechte interesse voor andere culturen zijn een goede start om dergelijke vragen aan te pakken. Als mensen merken dat je moeite doet om op hun vraag een oplossing te zoeken, is het ook mogelijk om bij een andere vraag te zeggen dat dit echt niet kan. Brugfiguren of interculturele bemiddelaars kunnen hierbij nuttig zijn. Wees transparant en kom je afspraken na zodat er een vertrouwen ontstaat met de zorgvrager en zijn familie. Het is daarbij belangrijk om elke vorm van racisme en vooroordelen binnen de organisatie aan te pakken. Vorming, informatie en het goede voorbeeld geven, kunnen het wederzijds begrip vergroten. Algemeen bereidt de zorg zich voor op een meer individuele benadering van de zorgvrager. Een deel van de interculturele vragen zullen op die manier opgevangen worden. Besluit Uit alle theorie en praktijkervaring blijkt dat cultuursensitieve zorg eigenlijk divers -sensitieve zorg is. Geen specialisatie maar een basishouding. Voor onze vrijwilligers betekent dit dus geen grote verandering. Wel nog meer aandacht voor actief luisteren en erkenning voor de persoon, zijn familie en zijn leefwereld - nu ook al componenten van de basishouding. We geven de vrijwilligers de tip hun rugzak met hun eigen leven en zorgen aan de deur van de voorziening achter te laten. Het zal in de toekomst belangrijk worden daarin ook hun vooroordelen achter te laten. Met die houding en met het inzicht dat ieder mens uit verschillende deelidentiteiten bestaat, moet het mogelijk zijn om tot de kern van elke mens door te dringen. Want er zijn meer gelijkenissen dan verschillen: iedereen wil met respect verzorgd worden. Ieder mens wil zijn geliefden bij zich in moeilijke momenten. Caritas blijft inzetten op een menswaardig leven voor iedereen, een kwalitatieve zorg voor iedereen en vrijwilligerswerk dat een meerwaarde biedt voor iedereen! Lieve Coorevits Stafmedewerker vrijwilligerswerk Caritas Vlaanderen vzw Caritas in Belgium We zijn nieuwsgierig of uw voorziening al ervaring heeft met diversiteit. Alle verhalen hierover zijn welkom bij lieve.coorevits@caritas.be. Bron: Geldof, D., 2013, Superdiversiteit, hoe migratie onze samenleving verandert, Acco, p. 216 Presentaties tijdens studiedag: Matheusen, F. en De Ganck, E., 2014, Een reis van duizend mijl begint met één stap: ontdek je eigen interculturele competenties, Studiedag: VIVO vzw, Cultuursensieve zorg, Brussel, 23 mei 2014 Haesendonckx, C., 2014, Omgaan met kwetsbare doelgroepen, Studiedag: Steunpunt Vrijwilligerswerk, Weliswaar en Cera, Werken met vrijwilligers, Brussel, 22 mei 2014 Nolf, E., 2014, Interculturele ouderenzorg: vragen voor vandaag, Studiedag: Hoger Instituut voor Gezinswetenschappen, Islamitische visies op zorg voor ouderen, Brussel, 3 april 2014 Meer informatie: Digitaal platform over cultuursensitieve zorg van het VIVO: www.pigmentzorg.be Steunpunt cultuursensitieve zorg Brussel: www.cultuursensitievezorg.com
p. 12 Solidariteit Zuid-Soedan Wandeltractoren in strijd tegen de honger Caritas International Ibba is een provincie in de staat West-Evenaar. Deze deelstaat grenst aan Congo en aan de Centraal- Afrikaanse Republiek. Ibba mag dan tot de vruchtbaarste streken van Afrika behoren, de opbrengst van de velden is mager. Het klimaat is nochtans erg gunstig is, de regio bleef gespaard van geweld en de boeren zijn goed georganiseerd. De belangrijkste oorzaak van de povere opbrengst: alles gebeurt nog met de handen. Pogingen om de boeren te overhalen om ossen in te spannen, mislukten. De plaatselijke bevolking behoort tot de Zandéetnie. Zij heeft nooit vee gehouden. De Zandé hebben zelfs geen apart woord voor koe, wel één woord dat zowel geit, schaap als koe betekent. caritas International In Oeganda werden in een vergelijkbare situatie wandeltractoren geïntroduceerd. Ze hebben twee wielen en mensen duwen ze voort zoals een grasmaaier. Ze zijn erg wendbaar, kunnen makkelijk rotsen en bomen ontwijken en zijn multifunctioneel. Boeren kunnen met een wandeltractor dubbel zoveel land bewerken als zonder. Vandaar dat we in Ibba een proefproject hebben opgestart met twee van die wandeltractoren. Die worden door twee parochies ter beschikking gesteld van vijf boerengroepen, die zes weken lang getraind worden door een Oegandese expert. Zonder tractor houdt de boer een kwart van de oogst over voor verkoop. Met de meeropbrengst via de tractor kan hij vijf keer meer verkopen en zijn inkomsten verzekeren op lange termijn. Zuid-Soedan staat voor de grootste voedselcrisis van de voorbije 10 jaar. De streek rond Ibba telt momenteel al 25.300 oorlogsvluchtelingen. Die mensen worden het snelst, goedkoopst en efficiënts geholpen met voedsel dat lokaal geproduceerd wordt. Johanna Vanraes Stafmedewerker Communicatie Caritas International vzw We schonken twee wandeltractoren in Ibba en die hebben op één maand al bijna 20 hectare omgeploegd. Het enthousiasme van de boeren is zo groot, dat we dit project willen uitbreiden naar de alle Zandé-provincies waar Caritas actief is. Als dat lukt, krijgt de voedselproductie in Zuid-Soedan een ferme steun in de rug! Ward Tanghe, onze Belgische medewerker ter plaatse Caritas International - IBAN BE88 0000 0000 4141 Bedankt voor uw bijdrage!
p. 13 In Vlaanderen en Brussel proberen verschillende grote én kleine initiatieven hier iets aan te doen: ze willen bijvoorbeeld schoolmoeheid tegengaan, school- en thuismilieu beter op elkaar laten aansluiten, de overgang van schoolbank naar arbeidsvloer begeleiden, een ontbrekend toekomstperspectief counteren, enz. De laureaat: Groep Intro Vlaams-Brabant Laureaat Prijs Armoede Uitsluiten 2014 GROEP INTRO VLAAMS-BRABANT met de projecten Time out en leerrecht Welzijnszorg reikte op 5 juni, de 15e Prijs Armoede Uitsluiten uit. Groep Intro Vlaams-Brabant ontving uit de handen van Welzijnszorgvoorzitster Greta D hondt het kunstwerk Uit armoede Opstaan van Agnes Pas en de geldprijs van 12.500 van Welzijnszorg. Dit jaar plaatst de Prijs organisaties in de kijker die inzetten op activiteiten en projecten om de schoolcarrière van kwetsbare jongeren te boosten en hun toegang tot de arbeidsmarkt te vergemakkelijken. Van school naar werk: optimale kansen, is het motto. In 2014 is het net honderd jaar geleden dat België de leerplicht invoerde. 100 jaar later verlaten nog steeds veel te veel jongeren het onderwijs zonder diploma,maar liefst 13.9% (2010). Zorgwekkend, want voortijdig schoolverlaten zonder diploma verhoogt de kans op latere werkloosheid en afhankelijkheid van uitkeringen. Kansarmoede wordt niet alleen bestendigd, maar versterkt Groep Intro geeft maatschappelijk kwetsbare jongeren tot 30 jaar een stem in de samenleving en ondersteunt hen op drie belangrijke domeinen: arbeid, vrije tijd en scholing. Concreet gebeurt dat via vorming, leerplichtonderwijs, trajectbegeleiding & jobcoaching, opleiding en werkervaring en sociale economie. Time Out-projecten halen leerlingen uit het secundair onderwijs met een bedreigde schoolcarrière voor 4 weken uit de klas. Ze worden gedurende die tijd schoolextern begeleid, met de bedoeling daarna terug verder te kunnen in de klas waaruit ze komen. Tegelijkertijd krijgen ook de klas en de leerkrachten een versterkend aanbod. Het project Leerrecht zet in op een (tijdelijk) alternatief leerproces voor jongeren die op een bepaald moment geen enkel perspectief meer hebben op school. Via een netwerk van organisaties zoekt Groep Intro naar het beste leertraject voor elke jongere. Daarbij blijft de deur naar het onderwijs te allen tijde op een kier, via rondetafelgesprekken, en formeel bij het begin van elk schooljaar. Een dergelijk traject voorkomt dat deze jongeren zonder zinvolle dagbesteding op het gebied van leren volledig stilvallen. De ervaring leert dat een groot percentage van deze jongeren wel degelijk talenten heeft en hun recht op leren wil uitoefenen. De meerderheid sluit terug aan op een schooltraject. Groep Intro maakt deel uit van een ruim netwerk dat de notie leerplicht wil aanvullen met een structureel verankerd leerrecht voor elke jongere. Meer info over de laureaat: Groep Intro vzw regio Vlaams-Brabant, J. Degelaenstraat 3-5, 1501 Halle-Buizingen, 0470 13 16 94, vicky.victor@ groepintro.be, www.groepintro.be. Informatie over de Prijs Armoede Uitsluiten: http://www.welzijnszorg.be/projecten/ prijs-armoede-uitsluiten.
p. 14 Pastoraal & indentiteit ERRATUM. In de vorige editie van de Caritas Nieuwsbrief werd dit artikel reeds opgenomen, echter zonder het bijhorend schema. Pastoraal @ Caritas Zorgnet Vlaanderen en het Vlaams Welzijnsverbond vernieuwen de samenwerking met Caritas Vlaanderen Isabelle Pateer, Otherweyes Wie tegenwoordig een Latijnse spreuk durft te gebruiken, wordt al snel verdacht van sympathie met bepaalde rechtse ideologieën. Met de spreuk Caritas semper reformanda is die kans echter klein, dus is het veilig om deze bijdrage toch maar zo in te leiden. Caritas is altijd in beweging, zo blijkt ook vandaag, want met het nieuwe jaar werd in 2014 ook een nieuwe samenwerking tussen Caritas Vlaanderen en de verbonden ingeluid, en dat voor alles wat met pastorale zorg te maken heeft. Op het eerste zicht verandert er niet veel, maar we maken van de gelegenheid gebruik om alles eens op een rijtje te zetten. De pastorale commissies fungeerden tot 2013 als intersectorale commissies van de verbonden. Voor Zorgnet Vlaanderen ging dit om de PAPZ en de POZ, respectievelijk de pastorale commissie voor algemene ziekenhuizen en geestelijke gezondheidszorg, en de pastorale commissie voor de sector ouderenzorg. Voor het Vlaams welzijnsverbond was er ook een pastorale commissie, die zich vooral toelegde op de sector ondersteuning van personen met een handicap. Met de nieuwe afsprakenregeling die alvast voor de komende drie jaren geldt blijven de commissies behouden, maar structureel horen ze thuis bij Caritas Vlaanderen. Inhoudelijk blijven ze grotendeels dezelfde koers varen. De doelstelling is om jaarlijks minstens één pastoraal advies te publiceren, waarbij de focus ligt op één of ander pastoraal relevant thema in de zorgvoorziening. De doelgroep is dus veel ruimer dan enkel de pastor. De langverwachte visietekst over pastorale zorg en spiritualiteit in christelijk geïnspireerde woonzorgcentra wordt het eerste advies dat gepubliceerd wordt. Het zal digitaal te vinden zijn op de vernieuwde caritaswebsite, en zal via die weg ook in een papieren versie besteld kunnen worden. Het volgend advies dat in de pijplijn zit gaat over diversiteit in de voorziening, en geeft aan hoe we vanuit pastorale hoek pleitbezorger kunnen zijn voor een degelijk diversiteitsbeleid. De drie commissies snijden in 2014 ook het thema van de vermaatschappelijking van de zorg aan. Over de sectoren heen gaan we kijken wat de gevolgen zijn voor de patiënten, bewoners of cliënten, en hoe we het pastoraal zorgaanbod op deze gevolgen kunnen afstemmen. In de eerste fase gaan we na hoe dit thema zich in de verschillende sectoren manifesteert, want het is een veelzijdige en complexe evolutie in het zorglandschap. In een volgende fase zullen we focussen op de effecten van die evolutie op de spirituele noden van mensen, en welke pastorale uitdagingen dit met zich meebrengt. Dit impliceert dat we verder gaan kijken dan de traditionele grenzen van het zorgpastoraat, en dat we de dialoog aangaan met de pastorale verantwoordelijken van de parochies. De vermaatschappelijking van de zorg daagt ons op die manier uit tot een betere afstemming en samenwerking tussen de categoriale en territoriale pastoraal. De pijler pastoraal en identiteit van Caritas Vlaanderen zit net als de pijlers armoedebestrijding en vrijwilligerswerking stevig verankerd in de missie van onze caritasorganisatie. De pijler is op zich ook een drieluik, met naast de pastorale commissies ook een luik rond pastorale vorming, en een luik rond pastorale publicaties. In een schema ziet het er als volgt uit:
p. 15 Pastorale commissies - Voor algemene ziekenhuizen en geestelijke gezondheidszorg - Voor ouderenzorg - Voor de sector ondersteuning van personen met een handicap Pastorale vorming Pieter Vandecasteele (secretaris) en Dominiek Lootens Dominiek Lootens - Basisvorming voor beginnende pastores - Thematische vorming voor gevorderde pastores - Tweedaagse vormingen (ieder jaar) Pastorale publicaties Pieter Vandecasteele - Pastorale Perspectieven. Driemaandelijks vaktijdschrift voor en door pastores - www.pastoralezorg.be, ook gekend als de Elisabethwebsite Pastorale Perspectieven Nr. 163 (juni 2014) Elke dag is nu een geschenk voor mij Over pastorale zorg bij oncologiepatiënten Het juninummer van Pastorale Perspectieven gaat over pastorale zorg bij oncologiepatiënten. Statistieken wijzen uit dat één op de drie mensen vroeg of laat met één of andere vorm van deze ziekte geconfronteerd wordt, bij zichzelf of in de dichte familie- of vriendenkring. Maar statistieken vertellen niets over de impact en de betekenis van deze confrontatie. Manu Keirse beschrijft het in zijn bijdrage als een emotionele aardbeving in je leven. Een schokgolf waar niets aan ontsnapt: je lichaam, je ziel, je emoties, je relaties, je kijk op verleden, heden en toekomst, En toch, zegt Keirse, wordt kanker nog te vaak gereduceerd tot een probleem met één van de organen in je lichaam. Maar zelfs wanneer er met een ruimer perspectief gekeken wordt naar de hele mens achter de diagnose, blijft het niet makkelijk om de juiste insteek te vinden. Dé kankerpatiënt bestaat immers niet. De ziekte manifesteert zich in zoveel verschillende vormen, en ook mensen gaan op heel diverse manieren om met de ziekte. Keirse vergelijkt het leren leven met een levensbedreigende ziekte met een rouwproces, en hij beschrijft verschillende taken die in dit proces tevoorschijn komen. Nele Vanleene (AZ Groeninge) ontvouwt in haar bijdrage de resultaten van een kwalitatief onderzoek dat ze voerde naar de spirituele noden van kankerpatiënten, en hoe die door zorgverleners gepercipieerd worden. In de bijdrage van Eva Beulens (AZ Imelda, Bonheiden) wordt over de muren van het ziekenhuis gekeken naar wat de bijdrage kan zijn van vrijwilligers in de ondersteuning van kankerpatiënten. Goedele Van Edom (AZ Imelda, Bonheiden) bestudeert in haar artikel de manier waarop mensen omgaan met hun (doods)angsten, en geeft aan hoe pastores en andere zorgverleners kunnen helpen om deze diepgewortelde angst van een verlammende spiraal om te vormen naar aanvaardbare emotie of zelfs een positieve energiebron. Naast dit themadeel bevat deze editie van Pastorale Perspectieven ook een artikel over pastorale zorg bij amputatie (door Christine Maertens, AZ Imelda, Bonheiden), en een over de grenzen over spirituele zorg in het Mount Sinai Ziekenhuis in New York (Dr. Anne Vandenhoeck). Bestellen kan via de website www.caritas.be. Een los nummer kost 12 euro, een abonnement (een jaargang van vier nummers) kost 40 euro.
p. 16 Gezondheid & welzijn ZACHT VOOR MENSEN, HARD VOOR RESULTATEN Isabelle Pateer, Otherweyes Iets voor jouw organisatie? Mensen die macht hebben, hebben als taak te dienen. Dienend leiding geven is geen hype. Gelukkig. Het is ook niets nieuws. Opvoeden is bijvoorbeeld een vorm van dienend leiderschap. Vergelijk leidinggeven eens met je zoontje leren fietsen. Je neemt hem op een rustig moment mee naar buiten. Je gloeit van trots als hij zigzag zijn eerste meters rijdt. Je prijst hem helemaal de hemel in. Als het fout gaat, dan ben je altijd in de buurt. Je ondersteunt, geeft tips, stuurt bij waar nodig. Je overlegt samen wanneer de zijwieltjes eraf mogen. Je legt hem uit dat hij het tot hier toe al helemaal zelf heeft waargemaakt. En dat is oké, want je wilt dat hij zoveel mogelijk plezier heeft én tegelijk zo veel mogelijk leert. Hij wordt gegarandeerd beter in fietsen dan jij. Dat is de reden waarom je hem alles wilt leren wat je weet. Paus Franciscus Feitelijk is opvoeden een vorm van dienend leiderschap. Je zoekt de perfecte balans tussen leiden én dienen. Duidelijk zijn én ruimte geven. Normen stellen én zelf laten ontdekken. Een dienend leider snapt dat het échte kapitaal in zijn medewerkers zit. In de kennis, ervaring, inzet, creativiteit en betrokkenheid bij de organisatie en alle mensen die er werken. Het échte verschil merk je bij het contact met je cliënten en hun entourage. Wist je dat een derde van de Fortune lijst van 100 beste bedrijven om voor te werken de principes van dienend leiderschap toepast? Klinkt goed? Maar wat is dienend leiderschap nu precies? Hoe doe je dat? Hoe breng je dat in de praktijk? En hoe zou het zijn als alle leidinggevenden in jouw organisatie zouden handelen vanuit eenzelfde visie op leiderschap?
p. 17 WAT doet de dienend-leidinggevende? 1. Goed luisteren Dienend leiders willen de wérkelijke intenties van een persoon of groep leren kennen en hen helpen om deze te verhelderen. Ze staan open voor wat wel gezegd en wat niet gezegd wordt. 2. Empathisch vermogen Dienend leiders kunnen zich goed in mensen inleven. Ze splitsen gedrag van intentie: Ook al doet iemand het niet goed, dat zegt niets over wie hij als mens is. 3. Helend vermogen Dienend leiders weten rust te brengen. Mensen presteren het best als ze zich veilig voelen. De helft van de kracht van een team wordt bepaald door haar capaciteit tot leren. Daarvoor is psychologische veiligheid dé bepalende factor. 4. Helder bewustzijn Dienend leiders maken van hun medewerkers BV s; ze maken ze bewust én geven ruimte voor verantwoordelijkheid. Ze zijn vooral in het hier en nu en nemen waar wat er op een bepaald moment gebeurt. Door dit open en vrij te benoemen, ontstaat een helder bewustzijn waardoor er een opstapje naar coaching ontstaat. 7. Vooruitziende blik Dienend leiders hebben hun denken, voelen en reageren op één lijn. Ze handelen proactief. Zo zetten ze in hun leiderschap extra in op zaken die ze belangrijk vinden, maar die zelden dringend zijn. Eerder dan om tegen de deadline aan te werken of brandjes te blussen proberen ze zoveel mogelijk hun medewerkers te empoweren, de visie te laten leven, hun team te coachen, samen structurele oplossingen voor terugkomende problemen te vinden, te leren van gelijkaardige organisaties en teams. 8. Rentmeesterschap Een dienend leider kent zijn verantwoordelijkheid voor de omgeving en gedraagt zich als een goed rentmeester. Dat betekent dat hij of zij verder kijkt dan vandaag en op verantwoorde wijze met de omgeving en het milieu omgaat. 9. Ambitie om anderen te laten groeien Dienend leiders doen er alles aan om het beste uit hun mensen te halen. Ze denken samen met de medewerkers na over de persoonlijke groei van de medewerkers. Binnen of buiten hun huidige functie. Ze liggen op de loer voor waardering en weten dat datgene groeit, wat je aandacht geeft. 10. Bouwen aan de gemeenschap Dienende leiders gaan uit van hun eigen invloed. Verbeter de wereld, begin bij jezelf. Dit werkt inspirerend naar anderen. Zo creëren ze als het ware vanzelf een groep rond zich. 5. Overtuigingskracht Dienend leiders hebben overtuigingskracht van binnenuit. Ze zullen zich nooit op hun machtspositie beroepen. Ze weten dat je dan als leider direct bent uitgespeeld. 6. Conceptueel kunnen denken Dienend leiders hebben een duidelijke visie, missie, identiteit en waarden. Hiermee zijn ze in staat om alle praktische beslissingen af te wegen aan het hoger belang. Dit maakt ze super effectief en richtinggevend. HOE bekwaam je je in dienend leiderschap? Het je bekwamen in dienend leiderschap doe je door een harmonie te ontwikkelen van zelfobservatie, kennis van dienend leiderschap en het doen. Het begint met weten wat dienend leiderschap voor jou betekent en hoe jij deze omzet in acties. Gewoon dagelijks op je werk. Tegelijkertijd heb je de kwaliteit ontwikkeld om jezelf te observeren en in bewustzijn te leven en te handelen.
p. 18 Daarom ontwikkelde VOCA Training en Consult een driedaagse opleiding: DE ESSENTIE VAN LEIDERCHAP: DIEN JE TEAM! Wilrijk, 21, 23 oktober en 13 november 2014 Een voorsmaakje: Wie iets moet, is niet verantwoordelijk voor wat hij doet. Behalve als je van jezelf moet. Maar dan is moeten willen geworden. Je krijgt van je team niet per se wat je wil, wel wat je beloont. Wees hard voor de resultaten én zacht voor de mensen. Zeg collega s die goed zijn in hun vak niet hoe ze hun werk moeten doen. Wel wanneer je over hun werk tevreden bent. Enkele ideeën uit een driedaags praktijklabo dat ervoor wil zorgen dat je als leidinggevende of collega geen volgers, maar talentvolle en tevreden ondernemers om je heen creëert. Stel: Elke dagdagelijkse interactie in jouw team is er vanaf nu op gericht de beste (professionele) versie van elkaar uit te lokken. Maar hoe begin je daaraan? En wat kan je dan morgen anders doen? Hoe neem je je collega s hierin mee? Daartoe ontwikkelden we een praktisch leertraject tot gedeeld leiderschap. Voor leidinggevende én medewerker. We nemen je mee in één krachtige visie op teams, waarbij je zal ondervinden dat jouw kijk je collega s continu beïnvloedt (en omgekeerd). Jouw overtuigingen, keuzes en handelingen kunnen dus ook architect worden van een waarderend, veilig en uitdagend leerklimaat. Maak kennis met de twee pijlers van (persoonlijk) leiderschap: verwachtingen duidelijk expliciteren én coachen. We bekijken hoe je in je leiderschap drie rollen (leider, manager, coach) maximaal kunt benutten, en welke van de vier leiderschapsstijlen je dan het best inzet: opdragen, begeleiden, ondersteunen of delegeren naar een niet-vrijblijvende vrijheid? Tot slot belichten we vijf coachende vaardigheden die je zullen verrassen en inspireren. Vijf stappen waar we meteen frisse praktijk van maken. Telkens begeleid door een focus-oefening om hier-en-nu in je team te experimenteren én een feedbackoefening waarin je reflecteert op het verschil die je nieuwe acties maken in relatie tot je medewerkers. Doe dit op eigen risico en houd rekening met mogelijke neveneffecten van dit traject. Voor je het weet barst je team van het ondernemend talent Wil je een open opleiding volgen: zie www.voca.be of http://www.acerta.pro/nl/de-essentie-van-leiderschap-dien-je-team-de-social-profit Of wil je dit leertraject liever op maat in jouw organisatie organiseren, dan komen we voor een kennismaking met het programma graag, gratis en vrijblijvend naar je organisatie. Meer info: roeland.broeckaert@voca.be - 016 40 41 01
p. 19 Roeland BROECKAERT is van opleiding master in de educatieve studies (vorming, training en opleiding in arbeidsorganisaties) en onderwijzer. Verder is hij practitioner in NLP en volgde hij het leertraject Effectief Samenwerken bij Carolien Jongbloed en Inspirerend Coachen bij Jef Clement. Hij werkte drie jaar in het ervaringsgericht onderwijs en werd daar geboeid door het ervaringsgericht werken met groepen. Ook was hij vier jaar actief in het algemeen welzijnswerk als stafmedewerker beleidssignalering. Moeten kiezen: counseling bij een b Brussel, 8 mei 2014 Hij is absoluut gefascineerd door de wederzijdse beïnvloeding van mens en organisatie; zoals mensen organisaties maken, maken organisaties mensen. Vandaaruit ondersteunt hij met passie leertrajecten waardoor organisaties voorwaarden kunnen scheppen om hun mensen (terug) te laten floreren en coacht hij graag processen waardoor mensen hun organisatie en haar beleid samen kunnen vormgeven. Vanuit deze drijfveer is hij betrokken op de volgende onderwerpen. Enerzijds op (medewerkers)thema s als inspirerend en authentiek leidinggeven, effectief samenwerken, het voeren van formele gesprekken, coachen als uitdagen en ondersteunen van leren, communicatie. Anderzijds op (organisatie)thema s als organisatieontwikkeling, strategiebepaling, sociale innovatie, VTO/HRD-beleid en het opzetten van systemen van formele gesprekken. Dit met als rode draad het creëren van betrokkenheid van alle betrokkenen. Meer informatie: Roeland Broeckaert Diestsepoort 1 3000 Leuven T 016 40 41 01 E info.voca@voca.be Bezoek ook onze website: www.voca.be De kracht van het midden: LUISTER- EN INFORMATIEPUNT ROND ZWANGERSCHAPSKEUZES pleidooi voor een genuanceerde visie op ongeplande zwangerschap en abortus. Fara zet zich dagelijks in voor vrouwen, koppels en hun relationele omgeving die geconfronteerd worden met een moeilijke keuze tijdens een zwangerschap. Moreel counselor Jac aan die therapeutisch combineert en gebru De focus daarbij is steeds het bevorderen, van gewetensvolle be Traditiegetrouw halen ethische thema s wel eens het voorplan in de aanloop naar verkiezingen. Dat was dit jaar niet begeleiden en stimuleren van een kwaliteitsvol Fara sluit de voormid anders. Ditmaal ging het om de abortusproblematiek en werd vooral ingezoomd op de tegenstanders van abortus. beslissingsproces. begeleiden van zwan Jammer genoeg werd daarbij de ganse discussie opnieuw herleid Maar tot wat een is een pro kwaliteitsvol of contra, beslissingsproces? zonder al te veel plaats steeds een zoeken is voor nuance. Wat jammer is, vooral voor wie met vragen zit en hulp En welke zoekt. rol kan Daarom een hulpverlener staken spelen we even in het ons licht vrijheid op en verantwoo bij Fara, luister en informatiepunt rond zwangerschapskeuzes, en begeleiden vroegen hiervan? hen hun visie op zwangerschapskeuzes In de namiddag biede kort voor te stellen. De lezingen in de voormiddag proberen op deze kans om met de infor vragen een antwoord te bieden. Professor Walter aan de slag te gaan. E Als Caritasorganisatie gaan we in onze hulpverlening op welk domein Schaeken ook schetst en waar enkele ook theoretische ter wereld modellen steeds uit specifieke van aspecten v de persoon van de hulpvrager, van de concrete mens in nood, en en van gaat zijn dieper of haar in op situaties welzijn. waarin Hulpverlening cliënten mag nooit hulpmiddelen bij een verworden tot een ideologisch wapen. Onze christelijke overtuiging beslissingen voedt de moeten motivatie nemen voor op grond onze van inzet, informatie maar counseling velt bij specifie geen oordeel over de hulpvragers. Geen enkele ongepland zwangere die vrouw hen verschaft en bij wordt uitbreiding door experten. geen enkele hulpvrager ongeplande zwangers in een moeilijke of vertwijfelde situatie heeft er baat bij een oplossing opgedrongen te krijgen, in de ene noch in de andere richting. Daarom is het zo belangrijk dat in een weloverwogen beslissingsproces alle kanten van het verhaal 016 38 69 50 vragen@faranet.be aan bod kunnen komen, alle probleemervaringen en conflicterende gevoelens, en alle opties, en waarbij ook het perspectief van het ongeboren leven moet kunnen worden binnengebracht.
p. 20 Beslissingen inzake begin en einde van het leven laten niemand onberoerd. Getuige daarvan de maatschappelijke discussie die hieromtrent telkens weer hoog oplaait. Dat het debat gevoerd wordt, is een goede zaak. De manier waarop is betreurenswaardig als het resulteert in wat Mark Van de Voorde (De Standaard, 4 februari 2014) omschreef als een stellingenoorlog tussen vooren tegenstanders, die zich ingraven in hun eigen loopgraven. De maatschappelijke polarisatie is inderdaad nog brandend actueel. Vrouwen en koppels op een genuanceerde manier begeleiden in hun zwangerschapskeuze, i.c. de keuze voor behoud van de zwangerschap of abortus, is wat Fara in deze discussie als focus naar voor schuift. Op principieel en abstract niveau zijn de posities (of stellingen) duidelijk, namelijk het principe van het zelfbeschikkingsrecht versus de onaantastbaarheid van het leven. De achterliggende waarden van keuzevrijheid en respect voor het leven die deze principes verdedigen, hebben beide hun bestaansrecht en beschermen dan ook iets waarde-vol. Maar indien men één van deze principes exclusief tot hoogste goed verheft, dreigt men de complexiteit van het beslissingsproces bij een ongeplande zwangerschap uit het oog te verliezen. Op abstract niveau is het immers makkelijk om één van deze morele principes te verheffen en een standpunt pro of contra abortus in te nemen. Het gevaar is echter dat men de concrete situatie van de vrouw of het koppel in kwestie over het hoofd ziet. Immers, onze ervaring leert dat bij zwangerschapskeuzes de realiteit vaak de theorie overstijgt. Eenzijdige principes blijken dan niet adequaat om aan de complexiteit van de situatie tegemoet te komen. Onze ervaring met vrouwen en koppels die ongepland zwanger zijn en voor een keuze staan, bevestigt dit. Zij worstelen net met deze beide principes tegelijk en lopen er soms in vast. De principes geven dan geen houvast, integendeel, ze doen hen wankelen. Zij beschrijven bijvoorbeeld dat zij altijd principieel tegen abortus zijn geweest, maar nu ze ongepland zwanger zijn het toch als een optie beschouwen. Of omgekeerd: zij vinden dat het goed is dat mensen kunnen kiezen voor abortus, maar nu ze zelf ongepland zwanger zijn, vinden ze niet dat ze hun kindje het leven kunnen ontzeggen. Eerder dan vanuit een principiële ethiek te vertrekken, kiezen wij ervoor om vanuit een zorgethisch perspectief deze vrouwen en koppels nabij te zijn. Als een vuurtoren werpen wij als Fara (< Pharos, vuurtoren) een licht op de verschillende wegen die zich aandienen en maken we de verschillende opties bespreekbaar. We doen dit vanuit een meervoudige partijdigheid waarin we de verschillende opties bekijken vanuit het perspectief van alle betrokkenen: de eventuele partner, de directe omgeving maar ook het ongeboren kind. Op die manier beogen wij een welkome plek te creëren waar zij even alle vragen, twijfels en bezorgdheden kunnen uitspreken en begeleiden wij hen in een weloverwogen beslissingsproces. Wij vellen geen oordeel over de keuze; we zijn immers enkel een zoeklicht om met hen de horizon te verkennen en te zien wat voor hen, hier en nu in deze concrete situatie, de beste keuze is. Zij zijn het immers die met deze keuze verder moeten kunnen. Moeten kiezen: counsel Brussel Vanuit de beleving en de worsteling van vrouwen en koppels die met een ongeplande zwangerschap geconfronteerd worden, menen wij dat de polemiek tussen rabiate voor- en tegenstanders de betrokkenen in kwestie niet ten goede komt. Eerder dan een strijd, hebben zij baat bij een staakthet-vuren. Meer nog, er is nood aan een dialoog waarin de verschillende stemmen het waardevolle in elkaars perspectief willen zien. Vandaar onze oproep om vooral de complexiteit van de situatie van de betrokken vrouwen en koppels eer aan te doen door hun worsteling met deze levens-belangrijke keuze voor ogen te houden. Ellen Van Stichel LUISTER- EN INFORMATIEPUNT ROND ZWANGERSC Fara zet zich dagelijks in voor vrouwen, koppels en hun relationele omgeving die geconfronteerd word met een moeilijke keuze tijdens een zwangerschap. De focus daarbij is steeds het bevorderen, begeleiden en stimuleren van een kwaliteitsvol beslissingsproces. Maar wat is een kwaliteitsvol beslissingsproces? En welke rol kan een hulpverlener spelen in het begeleiden hiervan? De lezingen in de voormiddag proberen op deze
p. 21 JLD Niet over de voetbal, tiens? Plots en onverwachts kwam het nieuws van het overlijden van oud-premier Jean-Luc Dehaene. Bij Breaking News over Dehaene verwacht je een scherpe analyse of een politieke vingerwijzing in volle verkiezingstijd. Niet dit. Monumenten weerstaan de tijd, vallen niet om. Na zijn premierschap, toen hij vicevoorzitter van de Europese Conventie was Jean-Luc Dehaene ook de gastspreker op de algemene vergadering van de Europese Caritasorganisaties, in Sesimbra, Portugal in 2002. We blikken even anekdotisch terug. De vicevoorzitter was onmiddellijk bereid om op zaterdag de afsluitende speech te komen verzorgen, op voorwaarde dat het in de voormiddag was. Thuis vroeg vertrekken was geen probleem, maar hij moest om vier uur het vliegtuig halen om de match van Club Brugge niet te missen. Het was het jaar na de aanslagen op de Twin Towers, en de veiligheidsmaatregelen waren scherp. Als vicevoorzitter van de Europese Conventie kreeg in die hoedanigheid de hoogste beveiliging. Dagelijks werd het conferentiecentrum in het hotel door de Portugese veiligheid overhoop gehaald, en zaterdagvoormiddag moesten alle gasten wegblijven van de patio. Er was één koffiestalletje voorzien, als welkom. Terwijl we er naartoe lopen, vraagt Dehaene langs zijn neus weg: à propos, over wat moest ik het vandaag ook al weer hebben? Er was uitgebreid en meermaals overleg over gevoerd met zijn secretariaat: de toekomst van de Europese Unie, de perspectieven van de Conventie, de uitbreiding, de mogelijkheidsvoorwaarden voor een socialer Europa Help, het was toch duidelijk afgesproken? Geen probleem, maar als ge had gewild dat ik het nu over de voetbal zou hebben, dat zou ook gaan hé. Koude rillingen op een warme lentedag. Wat volgde was een boeiende uiteenzetting van meer dan een uur aan één stuk over de mogelijkheden en de valkuilen van de Europese Conventie, over de toekomstkansen van een sociaal Europa, en de moeite die dat zou kunnen kosten. En wat we daar als Europees middenveld voor moesten inzetten. Dehaene ging geen vraag uit de weg en was zeer duidelijk in wat volgens hem kon en niet kon, wat mits inspanningen en overleg kon bereikt worden. Een heldere analyse én een enthousiasmerend betoog van een overtuigd Europeaan en bruggenbouwer. Na twee uur stond hij op en vertrok terug naar de luchthaven, kwestie van het begin van de match van Club niet te missen. De gids is vertrokken voor zijn laatste tocht. Bedankt Jean Luc Dehaene. Dominic Verhoeven Directeur Caritas Vlaanderen vzw
Vanaf 19 mei te bestellen via www.caritas.be/publicaties p. 22 caritas Vlaanderen Caritas Cahier 14 Vele brillen, één verhaal Publicaties Caritas Cahier 13 Armoedebestrijding via inclusieve communicatie Vanaf 19 mei te bestellen via www.caritas.be/publicaties Bestellen kan via www.caritas.be
p. 23 Caritas in Belgium Caritas Standpunt Migratie, integratie, interculturaliteit Migratie, integratie en interculturaliteit vormen centrale thema s in het sociale leven en in de politieke debatten van vandaag. Toch is de informatie bij het ruime publiek over de realiteit van asiel en migratie alsook over de werkelijke inzet van deze kwesties zeer onvolledig. De organisaties van Caritas in Belgium willen, geïnspireerd door de sociale leer van de Kerk, bijdragen aan een betere kennis van deze realiteiten en uitdagingen om de reflectie over deze kwesties op die manier te verbreden. De Caritas Standpunten zijn de vruchten van diepgaande consultaties gedurende verschillende maanden van de Belgische leden van de Caritasfamilie met geprivilegieerde actoren uit de politieke, economische, sociale, culturele en religieuze wereld. Caritas Standpunt, Migratie, integratie, interculturaliteit, 1/2014. Beschikbaar vanaf eind juni, bestellen kan via www.caritas.be. Talent verbindt generaties Ideeën voor intergenerationele projecten in een woonzorgcentrum Tussen 2009 en 2013 zette Joka elk jaar zijn schouders onder een intergenerationeel project. In 2009 ontstond zo de muziekgroep the Jeniors. De jaren nadien volgden een schrijf-, theater-, dans- en kookproject. In deze publicatie bundelt Joka alle ervaringen en tips, zodat woonzorgcentra die graag een intergenerationeel project willen starten, hieruit inspiratie kunnen halen. Joka is er alvast van overtuigd dat een kruisbestuiving tussen jong en oud heel waardevol is, zowel voor de personen in kwestie als voor de samenleving. Persoonlijk contact doet vooroordelen heel snel verdwijnen. Deze projecten tonen aan dat ook mensen die heel wat in leeftijd verschillen, kunnen samenwerken. En dat dit zelfs heel plezant kan zijn! Voor meer informatie: Lieve Coorevits, lieve.coorevits@caritas.be
p. 24 Aankondigingen DE ANDERE VERBEELD/VERBEELD GEVAAR Kerkwerk Multicultureel Samenleven toert door Vlaanderen met een opmerkelijke expo: DE ANDERE VERBEELD / VERBEELD GEVAAR. De expo belicht de beeldvorming over zwarten, joden, Turken, ketters en katholieken. Dit gebeurt aan de hand van voorbeelden uit de Vlaamse en Nederlandse christelijke kunst van ca. 1450 1750. Zwarten, joden, Turken, werden vroeger dikwijls stereotiep voorgesteld in de kunst. Voorstellingen uit de middeleeuwen en de renaissance komen vandaag dus soms racistisch of discriminerend over. In de tentoonstelling ontdek je niet alleen hoe ze werden voorgesteld. Je komt ook te weten waar die, vaak negatieve, beeldvorming vandaan komt. DE ANDERE VERBEELD / VERBEELD GEVAAR is een expo die het rijke erfgoed van Vlaanderen in de kijker plaatst maar die ook uitnodigt om open te staan voor onze medemens en om op een kritische manier naar de vele beelden te kijken die we dagelijks te zien krijgen. De expo zal van 11 augustus 2014 tot 25 september 2014 in de KADOC-kapel in Leuven staan. Nadien kan u de tentoonstelling in Borgerhout, Aarschot, Grimbergen en Turnhout verwachten. Meer info: www.deandereverbeeld.wordpress.com Wenskaart voor het einde van de Ramadan Id al-fitr of feest van het einde van de ramadan 28-29 juli 2014 In de ramadanmaand ( 28 juni tot 27 juli 2014 ) eten en drinken moslims niet tussen het eerste ochtendlicht en zonsondergang. Ze vasten om hun ziel te zuiveren, om zelf te voelen wat mensen in armoede ervaren, om zelfdiscipline te ontwikkelen en omdat het één van de verplichtingen in de Islam is. Na de ramadandag volgt een uitgebreide maal-
p. 25 tijd. Moslims begroeten elkaar tijdens deze maand met ramadan moebarak wat gezegende ramadan betekent. Het feest na het einde van de Ramadan, ook het Kleine Feest genoemd, toont dat de vastenperiode voorbij is.kaarten bestellen kan via bestellingen@kms.be, de kaarten kosten 0,60 /per stuk (exclusief verzendingskosten) Ook beschikbaar: een wenskaartenpakket ZIN-VOLLE FEESTEN : negen religieuze en levensbeschouwelijke wenskaarten, getekend door Pieter Van Eenoge kost als wenskaartenpakket 6 (exclusief verzendingskosten). Elke kaart kan ook afzonderlijk besteld worden op een gewenst aantal. Ze kosten dan 0,60 /stuk (exclusief verzendingskosten). Meer informatie: Johan Vrints Kerkwerk Multicultureel Samenleven vzw Huidevettersstraat 165 1000 Brussel 02 502 11 28 0474 41 94 53 www.kms.be Scheppingszondag: tijd voor de schepping In 1989 riep de oecumenische patriarch Dimitros I de eerste zondag in september van elk jaar uit tot de dag van de zorg voor de schepping. De Wereldraad van kerken heeft in 1997 op de Oecumenische bijeenkomst te Graz dit initiatief opgenomen voor alle christelijke kerken. Wereldwijd wordt sindsdien in de eerste periode van de maand september aandacht gevraagd voor de zorg voor de schepping. In Vlaanderen doen we sinds 2002 actief mee met dit initiatief. Dit jaar gaat onze aandacht naar de klimaatverandering. Door de opwarming van de aarde is het leven op aarde bedreigd. Leven dat ons geschonken werd door de Schepper. De lezingen van de eerste zondag van september doen een stevige oproep om elkaars aandacht op deze zorg te richten niet door ons schuld aan te praten maar door een beroep te doen op onze verantwoordelijkheid: niet schuldig maar verantwoordelijk zegt de profeet Ezechiël! De evangelist Matteüs van zijn kant staat in het 18de hoofdstuk stil bij de vraag: hoe moeten we binnen de gemeenschap van gelovigen met elkaar omgaan? Wat doen als daar iemand over de schreef gaat? Wat te doen als iemand over de schreef gaat van wat de aarde kan dragen? Op de website van Ecokerk vind je vanaf 20 juni materiaal om de vieringen van Scheppingszondag mede inhoud te geven.
p. 26 Intersectorale beheersinformatie Overzichtslijst Sinds het verschijnen van de vorige Nieuwsbrief heeft Caritas Vlaanderen volgende intersectorale beheersinformatie verspreid over volgende onderwerpen: 1094 verkiezingen van het europees parlement, van de kamer en va het Vlaams parlement van 25.05.2014 arbeidsrechtelijk beschouwd. 1095 wijzigingen aan de welzijnswetgeving inzake aangifte van arbeidsongevallen en eerste hulp bij ongevallen. 1096 Welzijnswetgeving oude elektrische installaties op arbeidsplaatsen herinnering. 1097 Eenheidsstatuut: outplacement. 1098 toegelaten arbeid voor gepensioneerden: grensbedragen 2014. 1099 enkele wijzigingen aan de pensioenwetgeving: eenheid van loopbaan en loonbasis. 1100 nieuwe bijzondere compenserende werkgeversbijdrage op verbrekingsvergoedingen. 1101 welzijnswetgeving nieuw KB betreffende de brandpreventie op arbeidsplaatsen.
p. 27 Beeld Verhaal in Kiezen Het zal je maar overkomen: Negers in grote letters op de muur van je huis. En nee, het gaat niet om het woord dat er staat. Er had ook jood kunnen staan, makak, het hadden hakenkruisen op joodse grafzerken kunnen zijn, of collaborateur in de nadagen van een gewapend conflict. Ik kan me inbeelden dat je daar even niet goed van wordt. Want wat zegt zoiets over het dorp waar je woont, de samenleving waar je een veilige plek denkt te hebben? De verkiezingen zijn mij dit jaar, door vakantie in het buitenland, bespaard gebleven. Geenszins met voorbedachte rade, we realiseerden het ons pas na het prikken van de datum en het huren van een vakantiehuis in Nederland. Dat het probleem niet de vergrijzing is maar de verbruining en dat we het geld moeten halen waar het zit, bij Mohammed, Achmed en Rachid had ons al met verstomming geslagen in de laatste dagen van de campagne. Evengoed heeft de stilte bij politieke partijen en media mij met ongeloof vervuld. Het is beangstigend dat we dergelijke uitspraken zomaar laten passeren. Wie zwijgt, stemt toe zegt het spreekwoord. Wie geconfronteerd wordt met uitspraken die lijnrecht ingaan tegen waar men voor staat, doet er goed aan zijn stem te verheffen. De avond van verkiezingszondag werd op één van de Nederlandse zenders een documentaire uitgezonden over Geerts Wilders en het reilen en zeilen in zijn Partij voor de Vrijheid. En hoe er met de vrijheid binnen die partij een loopje werd genomen. Met willen jullie meer of minder Marokkanen tapt hij uit hetzelfde vaatje als Filip Dewinter. Voor een aantal fractieleden was deze laatste uitspraak een brug te ver. Ze stapten uit de partij. Evengoed zijn een aantal Nederlanders de ideeën van Geert Wilders voor een stad met minder Marokkanen wél genegen, en geven dat ook duidelijk te kennen. Begin mei was ik een paar dagen in Rijsel. In het nieuws: de aanloop naar de Europese verkiezin- gen met de campagne van het Front Nationale met Marine Le Pen als boegbeeld in de spotlights. Haar partij scoorde tijdens Franse gemeenteraadsverkiezingen van maart een historisch resultaat zoals ze dat zelf formuleerde. In een Noord- Frans kiesdistrict behaalde een kandidaat van het Front National liefst 50% van de stemmen. De resultaten van de Europese verkiezingen bevestigden met bijna 25 % van de stemmen de opmars van extreem rechts in Frankrijk. Hevig protest kwam er van 2500 jongeren toen Marine Le Pen op 28 mei tijdens een persconferentie in Brussel haar idee voor de oprichting van een extreem-rechtse fractie in het Europees Parlement aankondigde. Die fractie zou mee gedragen worden door de Nederlandse PVV, de Oostenrijkse FPÖ, de Italiaanse Lega Nord en de Belgische partij Vlaams Belang. Het is nog niet zover, een fractie moet minstens 25 leden tellen uit 7 verschillende landen. Het ledental vormt geen probleem, maar momenteel telt de fractie slechts leden uit 5 landen. Gezien de verrechtsing in Europa zal ze geen probleem hebben om die vinden, was mijn eerste reactie. Terecht wijst Peter Verlinden er in zijn artikel op dat Europa hoe dan ook alsmaar bruiner wordt, een logisch gevolg van menselijke mobiliteit en culturele vermenging. Niemand, geen extreemrechtse politicus of partij, zal die evolutie kunnen stoppen. Maar extreem-rechtse stemmen zeggen wel iets over onze samenleving, over hoe het gesteld is met solidariteit, met verdraagzaamheid en over naar welk discour er geluisterd wordt. Zwart-wit denkt nu eenmaal sneller en makkelijker dan genuanceerd. Dat de historische cijfers voor extreem-rechts er niet vanzelf gekomen zijn - het zijn burgers, Europese burgers, als u en ik, die voor deze partijen gekozen hebben - is een verontrustende evolutie. En net zoals Peter Verlinden ben ik daar af en toe een beetje bang van Regine De Bruycker Stafmedewerker Caritas Vlaanderen vzw Caritas in Belgium De column van Peter Verlinden vindt u op http://www.deredactie.be/cm/vrtnieuws/opinieblog/ column/140602-column-peterverlinden-racisme-standard
Beeld Verhaal Hakenkruisen op moslimgraven van Franse soldaten op een militaire begraafplaats. Levens weggemaaid bij een bezoek aan een Joods Museum - zomaar. Zwarte verf voor een zwarte bladzijde uit de geschiedenis die maar niet raakt omgedraaid. Het vernis van onze samenleving vormt maar een dun laagje dat aandacht en zorg behoeft opdat de demonen uit het verleden definitief tot het verleden zouden behoren. In de verkiezingsstrijd niet echt een thema, dan toch in de regeerakkoorden? Dominiek Verhoeven directeur Caritas Vlaanderen vzw Caritas Nieuwsbrief is gedrukt op papier gecertificieerd door de Forest Steward Council (FSC). Deze organisatie promoot en waarborgt een verantwoord bosbeheer dat economisch leefbaar, milieuvriendelijk en sociaal rechtvaardig is. CU-COC-811200