School of Education uit de startblokken!

School of Education uit de startblokken! EEN TERUGBLIK OP DE EERSTE PROJECTENRONDE 2007-2008 www.schoolofeducation.eu

Het Expertisenetwerk School of Education Het Expertisenetwerk School of Education van de Associatie K.U.Leuven is een samenwerkingsverband van 22 onderwijsinstellingen in Vlaanderen die lerarenopleidingen aanbieden (9 Centra voor Volwassenenonderwijs,12 hogescholen en de K.U.Leuven). Samen streven wij naar een verdere verbetering van de lerarenopleiding voor cursisten en studenten. Zo hopen we bij te dragen tot kwaliteitsvol onderwijs. We gaan uit van de sterke punten van onze partners en zoeken samen naar een optimale synergie van hun specifieke expertise. Wij beogen bestaande initiatieven voor samenwerking op het vlak van opleiding, onderzoek, ontwikkeling en kwaliteitszorg te versterken via overleg en samenwerkingsprojecten. Sinds het academiejaar 2007-2008 werken we nauw samen in één- of tweejarige projecten rond thema s als vakdidactiek, mentorenvorming, basiscompetenties startende leraar Met deze brochure stellen we u de resultaten voor van de projecten uit de eerste projectenronde. Een uitgebreide omschrijving hiervan kan u raadplegen op onze website (www.schoolofeducation.eu) of via de contactpersonen en website vermeld bij ieder project. Op de website vindt u ook meer informatie over thans lopende projecten. Wij hopen dat deze brochure u in uw werk als (leraren-)opleider kan inspireren. Veel leesplezier, Namens de medewerkers van het Expertisenetwerk School of Education Associatie K.U.Leuven, Wim Bergen Voorzitter 1

De projecten die we in deze brochure thematisch aan u voorstellen, kaderen allemaal in de vijf actieterreinen die wij als expertisenetwerk tot doel hebben gesteld in ons beleidskader, met name opleiding en opleidings - innovatie, interne en externe kwaliteitszorg, navorming, onderzoek en de uitbouw van optimale infrastructuur. Een overzicht van de projecten per thema: 2 Ontwikkeling specifieke vakdidactiek Digitale (vak)didactiek voor toekomstige leerkrachten via USolv-IT en Franel Innovaties in wereldoriëntatie en techniek Interactief innovatiemuseum Multimedia: de onbekende vakdidactiek? Vakdidactiek Gezondheidszorg Vakdidactiek versterken binnen lerarenopleiding in Centra voor Volwassenenonderwijs Nascholing lichamelijke opvoeding en bewegings - opvoeding voor basis- en secundair onderwijs Basiscompetenties: de leraar als Taalcompetenties vertaald: naar een doeltreffende taalopleiding voor alle leraren secundair onderwijs De leraar in het eerste leerjaar Een muzische grondhouding voor de lerarenopleiding lager onderwijs Assessmentvormen in een competentiegerichte lerarenopleiding Actieonderzoek door aankomende kleuteronderwijzers en onderwijzers Van leraren naar mentoren Hoe ontwerpen we een postgraduaat mentorenopleiding? Naar een kwaliteitsvolle mentorenopleiding Twee postgraduaten voor mentorenvorming, één in West-Vlaanderen en één in de regio Mechelen - Brussel - Leuven Andere thema s Leraar worden op de werkplek Implementatie van het leerzorgkader in de banaba-opleidingen Zorg in het secundair onderwijs Seminaries Onderwijs en opvoeding in de 21ste eeuw Taal en studie

Ontwikkeling specifieke vakdidactiek Digitale (vak)didactiek voor toekomstige leerkrachten via USolv-IT en Franel Voor twee digitale omgevingen, USolv-IT voor Wiskunde en Franel voor Frans, ontwikkelde de projectgroep heel wat bijkomend leermateriaal voor het inoefenen van basisvaardigheden in de eerste graad van het secundair onderwijs. USolv-IT en Franel bevatten een veelheid aan eenvoudig uitwisselbare oefeningen, voorzien van een nauwkeurige beschrijving voor zowel studenten als lerarenopleiders. Via een eigen interface kan de gebruiker doorheen oefenmateriaal surfen en toetssessies bouwen, aanbieden en opvolgen. Het platform is technisch gekoppeld aan Toledo, Smartschool en elov. De projectgroep biedt ook enkele didactische modellen met concreet uitgewerkte voorbeelden aan. Deze preciseren hoe USolv-IT en Franel effectief in diverse didactische contexten kunnen worden ingezet. Contact Franel: Contact Usolv-IT: www.usolvit.be - www.franel.eu K.U.Leuven campus Kortrijk, KHBO en KATHO piet.desmet@kuleuven-kortrijk.be - franel@kuleuven-kortrijk.be paul.igodt@kuleuven-kortrijk.be - usolvit@kuleuven-kortrijk.be 3

Ontwikkeling specifieke vakdidactiek Innovaties in wereldoriëntatie en techniek Er is nood aan bewust nadenken over de invulling van techniek in het curriculum en dus ook over de basiscompetenties die een student lager onderwijs ter zake dient te bereiken op het einde van zijn opleiding. De projectgroep ziet techniek niet als een apart vak, maar als een integraal onderdeel van vakken als Wereldoriëntatie, Wiskunde, Nederlands, Muzo Op basis van een enquête bij studenten uit de opleiding kleuter-, lager en secundair onderwijs en leraren uit het basisonderwijs verkreeg de projectgroep een duidelijk beeld van de huidige attitudes en competenties t.a.v. techniek bij deze respondenten. Deze onderzoeksresultaten vormden aanzetten voor curriculumaanpassingen in de deelnemende partnerinstellingen. Hieronder enkele bevindingen uit het rapport van dit project: Ondanks een rijke aanwezigheid van visieteksten, lesfiches, didactische materialen hebben leraren het gevoel niet voorbereid te zijn op hun taak als leraar binnen een eerder technische context. Meer dan 80 % van de ondervraagde leraren en studenten vindt de interesse of het proefondervindelijk laten werken van leerlingen belangrijk. Bestaande organisaties en lopende initiatieven rond techniek in het onderwijs zijn bij leraren en studenten nauwelijks gekend. De ondervraagde leraren en studenten vinden dat er best al in de kleuterklas wordt gestart met techniekonderwijs. In het techniekonderwijs is een verschuiving van know how naar know why aangewezen. Het is belangrijk dat leraren samen met leerlingen op pad durven gaan en zich verwonderen over techniek. Naast dit onderzoekswerk reikt de projectgroep concrete en bruikbare voorbeelden aan om als student of leraar effectief aan de slag te gaan vanuit een moderne visie op techniek - onderwijs. Bovendien biedt dit project een overzicht van organisaties die werken rond techniek (TOS21, RVO-Society ), relevant wetenschappelijk onderzoek en inspirerend lesmateriaal. 4 Contactpersoon: www.schoolofeducation.eu KaHo Sint-Lieven, KHBO en KATHO geert.vanbuynder@kahosl.be

Interactief innovatiemuseum De projectgroep ontwierp creatieve didactische materialen rond wetenschap en techniek met de bedoeling een interactief innovatie - museum op te bouwen dat wetenschap, techniek en technologie in een origineel daglicht plaatst. In dit museum konden leerlingen uit het kleuter- en lager onderwijs met de hulp van laatstejaarsstudenten uit de bacheloropleiding de koppen bij elkaar steken om te zoeken naar een originele oplossing voor een probleem rond natuur, techniek, tijd of ruimte dat zich stelde in de klas of de basisschool. Ontwikkeling specifieke vakdidactiek Op basis hiervan ontwikkelde de projectgroep samen met laatstejaarsstudenten kleuter- en lager onderwijs een set didactisch materiaal. Dit materiaal en een visietekst op wetenschap en techniek in het basisonderwijs zullen als bijlage in De praktijkgids voor de basisschool bij Wolters Plantyn worden gepubliceerd. Contactpersoon: www.wetenschappelijkdenken.be/innovatiemuseum.htm KATHO, KaHo Sint-Lieven en KHBO nele.mestdagh@katho.be 5

Ontwikkeling specifieke vakdidactiek Multimedia: de onbekende vakdidactiek? De projectgroep ontwierp een multi mediawaaier die studenten kleuter- en lager onderwijs in staat stelt de multimediale wereld te leren kennen en hanteren. Speciale aandacht gaat hierin naar de relatie tussen de wereld en de multi mediale weergave ervan. Deze waaier bestaat uit: een neerslag van didactische bevindingen en technische tips, 35 pedagogisch-didactische fiches die pasklare voorbeelden geven, vanuit 7 thema s (zelfportret, boerderij, gevoelens, onze klas, de kunstenaar en ik, idolen en voeding/sport/gezondheid), verspreid over 5 niveautrappen (jongste en oudste kleuters; eerste, tweede en derde graad basisonderwijs) en 5 media (woord, geluid, stilstaand beeld, bewegend beeld en mix). Daarnaast vindt u op de website (www.multimediawijzer.be) van deze projectgroep een aantal initiatieven en organisaties die in binnen- en buitenland op dit domein werkzaam zijn, enkele didactische principes voor het gebruik van multimedia in de basisschool en de implementatie van deze principes in de lerarenopleiding. 6 Contactpersoon: www.multimediawijzer.be KHLeuven, KHMechelen, GROEP T en HUB frank.vandewyer@khleuven.be

Vakdidactiek Gezondheidszorg Dit project werkte een specifieke vakdidactiek voor gezondheidszorg uit met bijbehorend didactisch materiaal. Doordat deze vakdidactiek ontbrak creëert het project hiermee een meerwaarde voor de lerarenopleidingen en in het bijzonder voor de specifieke lerarenopleiding in de Centra voor Volwassenenonderwijs. Deze centra hebben van oudsher een ruime instroom van cursisten met een basisopleiding als verzorgende, verpleegkundige of vroedvrouw, maar ook van diëtisten, ergotherapeuten, kinesitherapeuten, opvoeders Ontwikkeling specifieke vakdidactiek Concreet werkte de projectgroep een syllabus met hand leiding voor lerarenopleiders uit binnen de module Didactische competentie oefenlessen voor gezondheidszorg. Deze cursus behandelt de visie op zorg en onderwijs, de beginsituatiekenmerken, de doelstellingen en vaak gehanteerde werkvormen binnen dit domein. Bijzondere aandacht gaat naar het geïntegreerd werken, vakspecifieke didactische materialen en evaluatie. Contactpersoon: www.schoolofeducation.eu CVO VIVO Kortrijk, CVO VTI Aalst, CVO VTI Brugge en CVO LimLo ann.derycke@vivokortrijk.be 7

Ontwikkeling specifieke vakdidactiek Vakdidactiek versterken binnen lerarenopleiding in Centra voor Volwassenenonderwijs Dit project creëerde meer duidelijkheid over de betekenis, plaats en generieke inhoud van de vakdidactische component. Op basis van een bevraging bij de deelnemende partnerinstellingen en enkele pedagogisch begeleiders ontwikkelde de projectgroep een visie op vakdidactiek en identificeerde ze de randvoorwaarden en contextfactoren voor het realiseren ervan in de CVO s. Dit onderzoek heeft tevens geleid tot aanbevelingen voor verdere ontwikkeling van prioritaire vakdidactieken en samenwerkingsvormen met diverse expertisebronnen: Er is geen standaardoplossing voor de uitbouw van een sterke vakdidactische component in de lerarenopleiding van de CVO s. De regionale omstandigheden en de grootte van het CVO bepalen mee welke strategie de meest geschikte is. Een sterke vakdidactische component in de module Didactische competentie oefenlessen met een duidelijke afstemming van die component op de algemene leerlijn in het CVO is wenselijk. CVO s beschikken vaak over onvoldoende kritische massa om homogene groepen te vormen omwille van de sterk heterogene in- en doorstroom naar diplomaniveau en -inhoud. CVO s overwegen best om bij een voldoende grote in- en doorstroom een flexibel en uitgebreid keuzeaanbod aan te bieden en bij een kleine in- en doorstroom het aanbod te beperken opdat homogene groepen kunnen worden gevormd. Cursisten met eenzelfde onderwijsbevoegdheid uit diverse CVO s zouden samen vakdidactiek kunnen volgen. Vakdidactiek voor de diplomagroepen die in alle CVO s relatief sterk vertegenwoordigd zijn (Gezondheidszorg, Nijverheid en Handel/Economie) moet prioritair worden ontwikkeld door meerdere CVO s, bij voorkeur in het kader van projecten en in samenwerking met andere experten. Indien het CVO geen eigen vakdidactici wil of kan aanwerven, wordt de vakdidactiek in het beste geval verzorgd door een externe vakdidacticus waarvan de inbreng past in de leerlijn van het CVO. De uitbouw van leergroepen met de universiteiten, hogescholen en pedagogische begeleidingsdiensten biedt mogelijkheden tot verdieping van de vakdidactische expertise in de CVO s. Dit project werkte een blauwdruk uit voor nascholingsinitiatieven. 8 Contactpersoon: www.schoolofeducation.eu CVO LimLo, CVO HIK, CVO TNA en CVO VIVO Kortrijk jos.faes@cvolimlo.be

Nascholing lichamelijke opvoeding en bewegingsopvoeding voor basis- en secundair onderwijs Deze blauwdruk is gebaseerd op een hedendaagse visie op nascholing: Het aanbod is gericht op het LO-onderwijs. Het verwerven en verdiepen van vakdidactische competenties staat centraal. De sessies passen in een geïntegreerde visie op het vakconcept. De sessies sluiten aan bij een centraal thema. Actieve, kritisch-reflectieve inbreng van de deelnemers tijdens en na de activiteit is vereist. Deze visie resulteert in een kwaliteitslabel voor nascholingen met inhoudelijke en organisatorische criteria. Enkele aandachtpunten die deze projectgroep voorop stelt tijdens de uitwerking van een kwaliteitsvol nascholingsaanbod voor leraren: Aanbieden van nascholingssessies op maat van het onderwijs naar inhoud en organisatie. Coachen van lesgevers bij de inhoudelijke en praktische uitwerking van een nascholingssessie. Breed beschikbaar stellen van het nascholingsprogramma voor de deelnemers. Sensibiliseren van de directies. Uitgeven van naslagdocumenten met betrekking tot de nascholing. Evalueren van het nascholingsinitiatief om het aanbod bij te sturen naar volgende edities. Bij wijze van voorbeeld fungeerde deze blauwdruk als referentiekader voor de jaarlijkse nascholing georganiseerd door de specifieke lerarenopleiding lichamelijke opvoeding van de K.U.Leuven in samenwerking met de lerarenopleidingen van KHLeuven en HUB. Ontwikkeling specifieke vakdidactiek Contactpersoon: www.faber.kuleuven.be/slo-lo/nascholing K.U.Leuven, KHLeuven en HUB daniel.behets@faber.kuleuven.be 9

10 Basiscompetenties: de leraar als Taalcompetenties vertaald: naar een doeltreffende taalopleiding voor alle leraren secundair onderwijs De lerarenopleidingen en het werkveld stellen al geruime tijd vast dat het met de taalcompetenties van studenten en beginnende leraren niet altijd zo best gesteld is. De moeilijkheden situeren zich op verschillende vlakken: inhouden, vaardigheden en attitudes. De hoofddoelstelling van dit project was een vernieuwd curriculum taalvaardigheid uit te tekenen voor het eerste jaar van de bachelor - opleiding secundair onderwijs. Om dit op een zinvolle wijze te doen, is ook grondig nagedacht over de leerlijn in een traject taalvaardigheid van de hele opleiding. Het uitgangspunt van deze projectgroep is dat de taalvaardigheid van een student best wordt aangestuurd vanuit een apart opleidingsonderdeel Taal(vaardigheid), maar dat er daarnaast ook zoveel mogelijk oefenkansen worden geboden binnen andere opleidingsonderdelen. Contactpersoon: www.schoolofeducation.eu KHLeuven, KHMechelen, HUB en GROEP T karen.de.jonghe@khleuven.be Hetzelfde verhaal geldt ook met nadruk voor de stage van de studenten. Het is immers daar dat ze in een realistische context kunnen werken aan de taalvaardigheidscompetenties die ze als beginnende leraren dienen te beheersen. Dit project ontwikkelde een diagnostische test en een remediëringstraject voor instromende studenten, tekende een leerlijn uit voor het vak taalvaardigheid in het eerste jaar en stelde kijk - wijzers op ter ondersteuning van een sterkere focus op taal in de stage.

De leraar in het eerste leerjaar Het eerste leerjaar in de basisschool is een belangrijk jaar en de verantwoordelijkheid voor de leraar is erg groot. De leraar moet beschikken over specifieke pedagogische en didactische inzichten en vaardigheden. Vanuit deze overtuiging hebben de partners van dit project De leraar als begeleider van leer- en ontwikkelingsprocessen, als inhoudelijk expert en als opvoeder in het eerste leerjaar expertise uitgewisseld met als doel de opleiding te versterken. De bevraging bij studenten en mentoren genereerde aandachtspunten voor de uitwerking van deze activiteit: Een sterk doorgedreven praktijkgerichte voorbereiding en een frequente kennismaking met het eerste leerjaar waarin concrete voorbeelden, veel en efficiënt bestede (participerende) observatietijd aan bod komen zijn aangewezen. Basiscompetenties: de leraar als Daarnaast greep deze projectgroep de kans om te werken vanuit het concept de basisschool en samen met de bacheloropleidingen kleuter- en lager onderwijs een gemeenschappelijke opleidingsactiviteit uit te bouwen. De projectgroep focuste zich op de inhoudelijke en organisatorische uitwerking van een ontwerp van opleidingsactiviteit met bruikbare leermaterialen, waarbij de band met de praktijk de rode draad is. De opleiding voorziet best een opleidingsonderdeel in het curriculum kleuter- en lager onderwijs gericht op het eerste leerjaar. Hierin komen: gangbare didactische modellen; toelichting bij bruikbaarheid van didactisch materiaal; geschikte activiteiten, werk- en groeperings - vormen kiezen en toepassen; soepel en efficiënt lesen dagverloop en aandacht voor overgangsproblematiek aan bod. Dit opleidingsonderdeel focust ook op competenties als stimulerende omgang, enthousiasme, speelse aanpak en aanbreng, kindgerichte aanpak, empathie, geduld en creativiteit. Contactpersonen: www.schoolofeducation.eu KaHo Sint-Lieven, KHBO en KATHO katrien.vanhauwermei@kahosl.be, gertjan.desmet@kahosl.be 11

Basiscompetenties: de leraar als Een muzische grondhouding voor de lerarenopleiding lager onderwijs Het uitgangspunt van dit project is de overtuiging dat muzische vorming een essentiële rol speelt in het ontwikkelingsproces van kinderen en dat de leraar in dit groeiproces een belangrijke actor is. Door de muzische grondhouding van de leraar verwerven kinderen elementaire kennis, inzichten en vaardigheden maar vooral ook attitudes om het muzische en kunstzinnige in de wereld te ontdekken en te exploreren. De kwaliteit van muzische vorming in het lager onderwijs is om die reden sterk gelieerd aan de muzische grondhouding van de leraar. In de lerarenopleiding leert de student denken en handelen vanuit een muzische grondhouding en verwerft daartoe een reeks competenties. Dit project toont aan de hand van een competentiematrix, een leerlijn en een meetsleutel op welke manier in een lerarenopleiding hieraan kan worden gewerkt. De matrix bestaat uit: 3 dimensies (de muzische mens, het muzisch leren en het muzisch onderwijzen), 1 leerlijn (starten, groeien en in beweging) en 9 algemeen geformuleerde competenties met deelcompetenties. De projectgroep illustreert deze matrix aan de hand van een casus uit de lerarenopleiding lager onderwijs KHMechelen. Met de meetsleutel toetst de lerarenopleider aan de hand van een hele reeks vragen of de student de specifieke groeimogelijkheden en -kansen voldoende heeft benut en waarom wel/niet. Elke vraag is gekoppeld aan de eindcompetenties en/of deelcompetenties van de competentiematrix. Op die manier vormen de meetsleutel en de matrix één geheel. gewaarwording gevoelen gedachte mensen dingen waarden opnemen/uitdrukken betrokkenheid durf verwondering gewaarwording fantasie gevoelen openheid gedachte ontmoeting communiceren bezieling & bevlogenheid beschouwen & creëren diversiteit & esthetiek 12 Contactpersoon: www.muzischevorming.be KHMechelen, W&K, GROEP T en KHLeuven anne.verhoeven@khm.be

Assessmentvormen in een competentiegerichte lerarenopleiding Evaluatievormen werden al meer dan eens verzameld, besproken en met elkaar vergeleken. Dit project legt een concrete band tussen een competentiegericht opleidings - programma en het assessment van de competenties van de toekomstige leraar. De projectgroep stelde een instrument op dat lerarenopleidingen helpt een samenhangend, gepast en afwisselend assessmentbeleid uit te werken. Vooreerst selecteerde en inventariseerde de groep gehanteerde assessmentvormen in de lerarenopleidingen uit de deelnemende instellingen en koppelde deze aan de tien functionele gehelen zoals deze terug te vinden zijn in de basiscompetenties van een leraar. Dit alles werd samengevoegd in een elektronische databank. De databank biedt een overzicht van assessmentvormen en een beschrijving van succesfactoren, kanttekeningen en randvoorwaarden. Bezoekers van de website kunnen op zoek gaan naar informatie rond nieuwe assessmentvormen via de verschillende geïnventariseerde assessmentvormen of via de functionele gehelen. Aan de hand van een sjabloon kunnen zij ook informatie aan de databank toevoegen. Een weergave van enkele bevindingen van de projectgroep tijdens de inventarisatie en selectie: Er is weinig consistentie qua definiëring en invulling van zogeheten nieuwe assessmentvormen. De koppeling tussen de geïnventariseerde assessment - vormen en de basiscompetenties als baken voor de lerarenopleiding was niet eenvoudig. Studenten blijken een taak waar geen summatieve beoordeling aan gekoppeld is als minder belangrijk te percipiëren en zetten zich hier bijgevolg beduidend minder voor in. Een modulair onderwijssysteem dwingt lerarenopleiders veelal tot summatieve evaluatie. Basiscompetenties: de leraar als Contactpersoon: www.assessmentproject.wikispaces.com/ K.H.Kempen, K.U.Leuven, CVO HIK, CVO LimLo, KHLim en Expertisenetwerk Novelle mieke.balcaen@khk.be 13

Basiscompetenties: de leraar als Actieonderzoek door aankomende kleuteronderwijzers en onderwijzers Uit de conclusies van de visitatiecommissie van de Vlaamse lerarenopleidingen (2007) bleek in vele opleidingen een tekort aan aandacht voor onderzoek en voor de competenties van de leraar als onderzoeker. De toepassing van actieonderzoek in het curriculum kan hierin verandering brengen, indien er voldoende onderzoeksvaardigheden gradueel worden aan - geleerd bij studenten. De projectgroep ging aan de slag met het uitwerken van een gezamenlijke visie op actieonderzoek. Vervolgens werden enkele casussen rond actieonderzoek in de eigen bachelor - opleiding kleuter- en lager onderwijs beschreven en besproken vanuit deze gemeenschappelijke visie en aanpak. Ten slotte formuleert de projectgroep een aantal valkuilen, (rand)voorwaarden en uitdagingen waarmee een lerarenopleiding bij voorkeur rekening houdt om het actieonderzoek optimaal te laten verlopen: Een begeleidingsgroep rond actieonderzoek kan maximum bestaan uit tien studenten om een grondige begeleiding te garanderen. Dit heeft gevolgen voor de taakinvulling van het onderwijzend personeel én dus ook voor de organisatie van de andere opleidings - onderdelen. Deze begeleidingsgroep komt regelmatig samen, studenten zijn er immers elkaars kritische vrienden. Dit vraagt niet alleen het regelmatig plannen van de sessies, maar ook de verplichte aanwezigheid (met voorbereiding) van de studenten. Individuele coaching bij het actieonderzoek komt er alleen vanuit een coachingsvraag van de student en niet op initiatief van de begeleider. 14 Contactpersoon: www.schoolofeducation.eu HUB, KHLim, K.U.Leuven, KHMechelen en GROEP T andre.verkens@ehsal.be

Van leraren naar mentoren Mentorenvorming is een belangrijk thema waaraan de partners binnen het Expertisenetwerk School of Education met enthousiasme werken. De mentor heeft immers een cruciale rol in het opleidingstraject van de deelnemers of studenten en ook tijdens de loopbaan van de startende leraar. De mentor vormt daarom een belangrijke schakel tussen de opleiding en het werkveld. School of Education ondersteunde vier projecten die de professionalisering van mentorenopleidingen beoogden. Een eerste project richtte zich op de uitwerking van een ontwerp voor een mentorenopleiding, een tweede op de mentorenopleiding en de laatste twee projecten hadden als bedoeling een gemeenschappelijk postgraduaat Mentor in aanvangs- en stagebegeleiding op te zetten. 15

Van leraren naar mentoren Hoe ontwerpen we een postgraduaat mentorenopleiding? In dit project ontwierp de projectgroep een aanpak voor de ontwikkeling van een postgraduaat mentorenopleiding. De aanpak kan de basis vormen voor een variëteit aan mentorenopleidingen die elk een eigen opleidingsvisie en organisatie weerspiegelen. De bouwstenen zijn: de opleidingsvisie de specifieke opvatting over mentorschap de specifieke opvatting over beginnend leraarschap en leren de doelgroep de startvoorwaarden de na te streven eindcompetenties de organisatie en inhouden de leermiddelen en werkvormen het assessment en de kwaliteitszorg Enkele kernideeën op een rij: Kennen, kunnen én beleven Bewust opzetten van interventies en/of -strategieën die groei beogen, gericht op zichzelf, de pupil en de organisatie (school) Leren van elkaar Werken met verscheiden, actieve en interactieve werkvormen Integratie van persoonlijke en professionele ontwikkeling Reflectief leren Bereidheid kritisch nadenken over zichzelf, mentorschap en eigen organisatie (school) Drie opeenvolgende modules: (1) de mentor in relatie tot zichzelf, (2) de mentor in relatie tot de pupil en (3) de mentor in relatie tot de organisatie Eigen ervaringen, casussen en leervragen deelnemers vormen uitgangspunt Ontwikkeling kennisbasis en professionele identiteit 16 Contactpersoon: www.schoolofeducation.eu KHLim, CVO HIK, CVO LimLo, K.H.Kempen en Provinciale Hogeschool Limburg jacky.ieven@ler.khlim.be

Naar een kwaliteitsvolle mentorenopleiding Dit project biedt een kader voor mentorenopleidingen bestaande uit tien kwaliteitsstandaarden voor een kwaliteitsvolle mentorenopleiding, een visietekst over het beginnend leraarschap en een overzicht van de basiscompetenties van een mentor. De projectgroep stelt de volgende kwaliteitsindicatoren voor: In een kwaliteitsvolle mentorenopleiding 1. is er een duidelijke, geëxpliciteerde en consistente visie op de beginsituatie en het leertraject van de deelnemers uitgezet. Deze visie wordt transparant gecommuniceerd en is herkenbaar aanwezig. 2. is er een duidelijke, geëxpliciteerde en consistente visie op evalueren en evaluatiecriteria geformuleerd. Deze visie wordt transparant gecommuniceerd en is herkenbaar aanwezig. 3. vormt de eigen schoolcontext van de deelnemers een krachtige leeromgeving. 4. is reflectie zowel inhoudelijk als methodisch duidelijk aantoonbaar. Een kwaliteitsvolle mentorenopleiding 5. wordt gedragen door een duidelijke, geëxpliciteerde en consistente visie op leren en opleiden, beginnend leraarschap en mentoring (verschillende vormen). Deze drieledige visie is uitgeschreven, wordt transparant gecommuniceerd en is herkenbaar aanwezig. 6. stimuleert de professionele en persoonlijke ontwikkeling van de deelnemers. 7. stimuleert de ontwikkeling van de competenties van de mentor. 8. stimuleert de deelnemers tot reflectie over en ontwikkeling in volgende drie terreinen: - zichzelf sturen bij het uitvoeren van de opdracht als mentor, - een groeibevorderende relatie met de starter realiseren en uitbouwen, - mentorschap in de school en scholengemeenschap uitbouwen. 9. gaat bewust om met diversiteit en garandeert aldus een veilig en uitdagend leerklimaat. 10. hanteert een adequaat systeem van kwaliteitszorg. Van leraren naar mentoren Contactpersoon: www.schoolofeducation.eu KHLim, CVO VIVO Kortrijk, KHBO, HUB, KHLeuven, CVO LimLo en K.U.Leuven johan.ardui@khlim.be 17

Van leraren naar mentoren 18 Twee postgraduaten voor mentorenvorming Twee projectgroepen werkten aan de ontwikkeling van een gemeenschappelijk postgraduaat Mentor in aanvangsen stagebegeleiding. Iedereen die een pedagogischdidactisch diploma bezit; minimum 5 jaar praktijkervaring in het onderwijs heeft of voor een opdracht is aangeduid in de begeleiding en coaching van beginnende leraren, stagiairs en leraren in opleiding kan deze opleiding volgen. Het gaat over mentoren, zorgcoördinatoren, leerlingen - begeleiders, lerarenopleiders, stagebegeleiders in het kleuter-, lager, secundair of hoger onderwijs van het gewoon of het buitengewoon onderwijs. Wie met succes deze opleiding afrondt, ontvangt een getuigschrift 'Postgraduaat mentor in aanvangsen stagebegeleiding. IN WEST-VLAANDEREN Alle partners uit West-Vlaanderen brengen met behulp van dit project een transparant en stevig postgraduaat op de markt dat door zijn modulaire opbouw uitdagend is zonder bedreigend of al te belastend te zijn. Via referentiekaders, praktijkmodellen, reflectie, training, interactie en voorbeelden verwerven de deelnemers fundamentele inzichten en concrete vaardigheden om in een persoonlijke begeleidingsstijl (bijna) beginnende leraren te coachen. Het ontwerpen van een schoolspecifiek begeleidingstraject en het leren van en aan elkaar krijgen in dit postgraduaat de nodige aandacht. Deze opleiding loopt over 2 academiejaren, omvat 20 studiepunten en is opgebouwd uit 5 modules. 1STE JAAR Module 1: Een kijk op verschillende aspecten van mentoraat (4 studiepunten) - Decretaal kader en visieteksten VSKO - Contextuele inbedding mentor worden en zijn - Bekommernissen en verwachtingen van begeleider en begeleide - Beroepsprofielen, startcompetenties, groei- en leerproces van de starter

- Stafontwikkeling in scholen - Veel voorkomende moeilijkheden voor (bijna) beginnende leraren Module 2: Begeleidingsvaardigheden - deel 1 (4 studiepunten) - Je leer- en begeleidingsstijl - Gespreksinterventies die het leren en het reflecteren van anderen bevorderen - Trainen van begeleidingsgesprekken Module 5.1: Groepssupervisie (1,5 studiepunten) - Eigen leertraject en werkervaringen inbrengen en bespreekbaar maken - Reflecteren op eigen functioneren 2DE JAAR Module 3: Begeleidingsvaardigheden - deel 2 (4 studiepunten) - Gespreksinterventies die de andere confronteren - Trainen van feedbackgesprekken - Bevorderen van veranderingsprocessen - Omgaan met weerstand en blokkerende reacties Twee postgraduaten voor mentorenvorming Module 4: Schoolspecifiek (5 studiepunten) - Contextanalyse eigen school en SWOT-analyse van starterbegeleiding - Schoolvademecum - Startbegeleidingsopties - Veranderingsprocessen en transities - Omgaan met draagkracht en -last - Ethisch werken als mentor - Communicatie-instrumenten en volgsystemen ontwerpen, bespreken en bijsturen - Schoolspecifieke trajecten voor aanvangsbegeleiding en voor stagebegeleiding ontwerpen, bespreken, bijsturen en vervolledigen - Eigen taakomschrijving opstellen Module 5.2: Groepssupervisie (1,5 studiepunten) - Eigen leertraject en werkervaringen inbrengen en bespreekbaar maken - Reflecteren op eigen functioneren Van leraren naar mentoren Contactpersonen: www.eekhoutcentrum.be - www.katho.be KATHO, KHBO, K.U.Leuven campus Kortrijk, CVO VIVO Kortrijk, CVO VTI Brugge, Diocesane Pedagogische Begeleidingsdienst Brugge en Eekhoutcentrum dirk.devriendt@katho.be, patricia.waerniers@katho.be 19

Van leraren naar mentoren Twee postgraduaten voor mentorenvorming IN DE REGIO MECHELEN - BRUSSEL - LEUVEN Dit project ontwikkelde een gemeenschappelijke mentorenopleiding waarin de deelnemers meer leren over hun eigen taken, kwaliteiten en valkuilen als mentor. Ze krijgen meer inzicht in communicatie- en leerstijlen, verwerven begeleidingsvaardigheden en leren hoe ze concreet een traject voor aanvangsbegeleiding uitzetten. Hierbij wordt vertrokken vanuit een duidelijke middenweg tussen aanbod- en vraaggestuurd leren: de praktijk is steeds het uitgangspunt. Via supervisie, intervisie en portfoliowerking wordt gezocht naar aanknopingspunten tussen theoretische werkkaders en de eigen ervaringswereld. Dit postgraduaat loopt over 1 academiejaar, omvat 20 studiepunten en is opgebouwd uit 3 modules: Module 1: Mentor en starter in de spiegel (6 studiepunten) - Noden en behoeften van beginnende leraren en stagiairs - Sleutelervaringen in de eigen loopbaan - Taken en kwaliteiten of valkuilen van de mentor Module 2: Mentor als coach (8 studiepunten) - Werkkaders van communicatie - Kijk op leerstijlen - Training in diverse begeleidingsvaardigheden: feedbackgesprekken, slecht nieuwsgesprekken, counseling- en functioneringsgesprekken, reflectiegesprekken Module 3: Mentor in schoolcontext (6 studiepunten) - Posities en rollen van de mentor in een schoolbeleid: pijlers van kwaliteitszorg, micropolitiek perspectief en transities - Opties en trajecten voor aanvangsbegeleiding - Aspecten en taken in stagebegeleiding 20 Contactpersonen: www.hubrussel.be/gpv GROEP T, KHLeuven, KHMechelen en HUB stijn.dhert@groept.be, marleen.borzee@khleuven.be

Leraar worden op de werkplek Andere thema s Leren op de werkplek is de voorbije jaren een centraal thema geworden in (het beleid rond) de leraren - opleiding. Door opleidingen meer te verbinden met de authentieke beroepspraktijk wil men krachtigere leeromgevingen creëren en dus betere studieresultaten bereiken bij de studenten. Dit idee achter werkplek - leren heeft weliswaar een grote 'face validity', maar zowel conceptueel als empirisch gaat het om een complex fenomeen dat via onderzoek slechts in beperkte mate inzichtelijk is gemaakt. Dit project met als titel Onderzoek naar de effectiviteit van werkplekleren in diverse omstandigheden en met verscheiden doelgroepen was erop gericht om: meer inzicht te krijgen in het verloop van de leerprocessen bij verschillende vormen van werkplekleren, meer inzicht te verwerven in de determinanten van deze leerprocessen en een analyse te maken van de ondersteunings- en begeleidingspraktijk in functie van optimalisering. Concreet ontwikkelde de projectgroep een conceptueel model en voerde op basis daarvan vier exploratieve gevalsstudies uit over verschillende vormen van werkplekleren, met name de eindstage opleiding Bachelor kleuteronderwijs (K.H.Kempen), de eigen werkplek als stageplaats voor studenten in de éénjarige verkorte bacheloropleiding (KHLeuven), de LIO-stage (CVO LimLo) en de uitgroeistage (KHLim). Deze gevalsstudies vormen als het ware een echografie' van werkplekleren. Een van de belangrijkste vaststellingen was dat het werkplekleren vaak gericht is op het technisch en functioneel voorbereiden van de uitvoering van de onmiddellijke kerntaken in het lerarenberoep zoals het effectief en efficiënt managen van leerling- en studentengroepen. Op die manier kan de curriculuminhoud (leerplan) technisch-didactisch worden behandeld. Deze focus heeft als gevolg dat het single loop-leren domineert en de brede en diepe reflectie (als voorwaarde voor double loop-leren) moeilijker wordt gerealiseerd. Contactpersonen: www.schoolofeducation.eu K.H.Kempen, K.U.Leuven, KHLeuven, KHLim en CVO LimLo john.maes@khk.be, geert.kelchtermans@ped.kuleuven.be 21

Andere thema s Implementatie van het leerzorgkader in de banaba-opleidingen De invoering van leerzorg zal een invloed hebben op de banaba-opleidingen zorg, buitengewoon onderwijs en intercultureel onderwijs. De taken van de leraren zullen verschuiven en daardoor ook de competenties waarover ze moeten beschikken. Deze projectgroep richtte zich op deze gevolgen. Ten eerste stelde de groep een inventaris op van de accentverschuivingen in de competenties van leraren en therapeuten van het buitengewoon onderwijs enerzijds en van de zorgen GOK-coördinatoren in het gewoon onderwijs anderzijds. Voor elk element van het competentiegericht onderwijs gaf de projectgroep vijf componenten op die de opleiding weerspiegelen, namelijk personeelsbeleid en professionalisering, leeromgevingen creëren, curriculum ontwikkelen, relaties met het werkveld en omgaan met diversiteit. Voor elk van deze onderdelen werden gedragsindicatoren geformuleerd die vooral de klemtoon leggen op het effect van de invoering van het leerzorgkader. Vervolgens ontwierpen zij vanuit een gereviseerde competentiematrix van de banaba-opleiding buitengewoon onderwijs van de KHLeuven een instrument dat in staat is om binnen de opleiding een dynamiek te doen ontstaan rond het werken vanuit de specifieke competenties die leerzorg vereist. 22 Contactpersoon: www.schoolofeducation.eu KHLeuven, HUB, KHBO, K.H.Kempen, KHLim, KHMechelen, KATHO en Karel de Grote-Hogeschool lisette.vanhelmont@khleuven.be

Zorg in het secundair onderwijs De overheid geeft de secundaire scholen een grote vrijheid in de organisatie en de invulling van zorg. Vaak vullen de scholen deze zorg in als leerlingbegeleiding. Andere thema s Maar vanuit welke visie en doelstellingen geeft een school een concrete invulling aan leerlingbegeleiding? Dit project bespreekt een aantal basisprincipes en -inzichten voor een goede uitbouw van het zorgconcept in het secundair onderwijs en geeft aan wat de bijdrage van de lerarenopleiding hierbij kan zijn. Dit resulteerde in een visietekst over zorg in het secundair onderwijs. Contactpersoon: www.schoolofeducation.eu KATHO, CVO VIVO Kortrijk en KaHo Sint-Lieven ides.depotter@katho.be / depotter.ides@clbblankenberge.be 23

Andere thema s Seminaries Onderwijs en opvoeding in de 21ste eeuw Het voorbije decennium bracht nieuwe ontwikkelingen in het onderwijslandschap met zich mee waarmee elke aspirantleraar vertrouwd zou moeten raken. Deze trends komen, net omdat ze zo nieuw zijn, relatief weinig aan bod in de curricula van de lerarenopleidingen. Om een aantal ervan toch zichtbaar te maken, richtte deze projectgroep in het voorjaar van 2008 een seminariereeks Onderwijs en opvoeding in de 21ste eeuw in. De sprekers die vanuit hun eigen expertise op een bepaald didactisch gebied de relatie leggen met de praktijk waren: Minister van Werk, Onderwijs en Vorming, Frank Vandenbroucke met Een tienkamp voor gelijke onderwijskampen in de 21ste eeuw. Over het noodzakelijke samengaan van kwaliteit en gelijke kansen, van inspanning en ondersteuning, van ambitie en betrokkenheid. Wim Jochems met De moeizame relatie tussen onderwijspraktijk en onderwijsonderzoek. Marc Armitage met The School Playground through children's eyes. Gaby Hostens met Internationalisering, beleidsmatig bekeken. Deze presentaties kunnen opnieuw worden bekeken op www.schoolofeducation.eu/projecten/oo21 en werden gepubliceerd in het Cahier voor Didactiek 22 Kansen voor de toekomst. Onderwijs en opvoeden in de 21ste eeuw. bij Wolters Plantyn. 24 Contactpersoon: www.schoolofeducation.eu K.U.Leuven, KHBO en CVO VIVO Kortrijk geraldine.clarebout@kuleuven-kortrijk.be

Taal en studie Dit project ontwierp een digitaal instrument om leerlingen en studenten met een taalachterstand te helpen bij het verwerken van schriftelijk materiaal zoals cursussen, artikels, teksten Met dit instrument krijgt een minder taalvaardige tutee talige en inhoudelijke ondersteuning bij aan- of afwezigheid van een tutor. Als praktijkvoorbeeld zette de projectgroep een systeem van tutoring op tussen studenten in de bacheloropleiding (tutors) en leerlingen uit het secundair onderwijs (tutees) waarbij met behulp van het instrument het cursusmateriaal werd doorgenomen en de talige ondersteuning in het materiaal werd opgenomen. Enkele vaststellingen na het testen van dit instrument bij studenten en leerlingen: Zowel derde- als eerstejaarsstudenten waren het meest te vinden voor een één-op-één begeleiding. De tutees die individuele sessies kregen, waren over het algemeen positiever dan zij die groepssessies volgden. De eerstejaarsstudenten haalden aan dat het werken met dit instrument niet noodzakelijk een meerwaarde is bij het instuderen van een niet-digitale cursus. Andere thema s Daarnaast ontwikkelde de projectgroep een handleiding bij dit instrument opdat lerarenopleiders uit het hoger onderwijs en leraren uit het secundair onderwijs dit kunnen gebruiken. Contactpersonen: www.schoolofeducation.eu KATHO, CVO VIVO Kortrijk en CVO VTI Brugge dirk.devriendt@katho.be, bie.lambrechts@katho.be 25

Hieronder vindt u de projecten die momenteel lopen binnen ons expertisenetwerk. Een projectomschrijving kan u raadplegen op www.schoolofeducation.eu. 26 BASO-TV-Beeldbank voor lerarenopleidingen secundair onderwijs Een adequate voorbereiding op het beroepsonderwijs Het ontsluiten van relevante taaldidactische, taalverwervingsen opleidingsdidactische onderzoeksresultaten in het kader van de professionalisering van lerarenopleiders met een centrale taalcomponent Vervolgproject: Taalcompetenties vertaald. Naar een doeltreffend curriculum taalvaardigheid voor alle leraren secundair onderwijs Evaluatie van en door mentoren De spanning tussen gerichtheid op het heden en historische denken bij aanstaande leraren geschiedenis: ontwikkeling van een onderzoeks - instrument en een opleidingspakket Observationeel leren in het bewegingsonderwijs: de rol van videofeedback Mogelijkheden tot differentiatie binnen de SLO voor (toekomstige) leraren die (willen) werken met onen laaggeschoolde volwassenen Levensbeschouwelijke aspecten in de lerarenopleidingen Associatie K.U.Leuven: samenwerking, visie en innovatie rond onderwijs in de spanning tussen identiteit en diversiteit Kader voor opleiding, begeleiding en evaluatie van de leraar in opleiding (LIO) Actieonderzoek door aankomende kleuteronderwijzers en onderwijzers in Vlaanderen. Vervolgproject: opzet van een digitaal begeleidings - platform en een community voor kennisdeling op het domein van actieonderzoek Leren en helpen leren op de werkplek. Een self-study -project in de lerarenopleiding Instroombeleid: vrijstellingen op basis van EVK in de banabaopleidingen. Een aanzet tot aangepaste studietrajecten studiegebied onderwijs Gamebased learning Sterk in Frans

Te zwaar belast met de vernieuwde lerarenopleiding? Werken naar een win-win situatie voor alle betrokken partijen E-ntercultureel werken GOM: Gemeenschappelijke outputmeting. Kwaliteit in de lerarenopleiding vanuit vergelijkend perspectief: de ontwikkeling van een gevalideerd outputinstrument ZETTS: Zelfevaluatie tool voor stagescholen Een identiteitsontwikkelende didactiek voor leraren secundair onderwijs Kwaliteitszorg in de Centra voor Volwassenenonderwijs Taalbeleid Vakdidactiek Geïnteresseerd om mee te werken aan een project of als lerarenopleider binnen één van onze partnerinstellingen zelf een project in te dienen? Hou onze oproep in het najaar van 2009 in de gaten op www.schoolofeducation.eu. Afstemming Specifieke Lerarenopleidingen Afstemming Praktijkcomponent Stageregistratie en Stageraming Blended Learning 27

Onze partnerinstellingen CVO Hoger Insituut der Kempen (CVO HIK) Campus kleinhoefstraat 4, 2440 Geel 014 56 23 22 www.hik.be CVO Technische Scholen Mechelen (CVO TSM) Jef Denynplein 2, 2800 Mechelen 015 21 84 11 www.cvotsm.be Katholieke Universiteit Leuven (K.U.Leuven) Oude Markt 13, 3000 Leuven 016 32 40 10 www.kuleuven.be 28 CVO Lethas Paleizenstraat 70, 1030 Schaarbeek 02 250 11 30 www.sintlukas.be CVO LimLo Stationsstraat 36, 3590 Diepenbeek 011 35 04 29 www.cvolimlo.be CVO Technicum Noord Antwerpen (CVO TNA) Londenstraat 43, 2000 Antwerpen 03 226 33 95 www.tna.be CVO VIVO Kortrijk Scheutistenlaan 12, 8500 Kortrijk 056 23 66 62 www.cvovivo.be CVO VTI Aalst Sinte Annalaan 99, 9300 Aalst 053 73 92 11 www.cvovti-aalst.be CVO VTI Brugge Boeveriestraat 73, 8000 Brugge 050 34 75 00 www.vtibrugge.be CVO VTI Leuven Dekenstraat 3, 3000 Leuven 016 31 97 72 www.cvovtileuven.be GROEP T - Internationale Hogeschool Leuven (GROEP T) Vesaliusstraat 13, 3000 Leuven 016 30 10 30 www.groept.be Hogeschool Sint-Lukas Brussel (HSLB) Paleizenstraat 70, 1030 Brussel 02 250 11 00 www.sintlukas.be Hogeschool voor Wetenschap & Kunst (W&K) Koningsstraat 328, 1030 Brussel 02 250 15 11 www.wenk.be

Hogeschool-Universiteit Brussel (HUB) Stormstraat 2, 1000 Brussel 02 210 12 11 www.hubrussel.be Katholieke Hogeschool Brugge-Oostende (KHBO) Xaverianenstraat 10, 8000 Brugge 050 47 18 00 www.khbo.be Katholieke Hogeschool Kempen (K.H.Kempen) Kleinhoefstraat 4, 2440 Geel 014 56 23 10 www.khk.be Katholieke Hogeschool Leuven (KHLeuven) Abdij van Park 9, 3001 Leuven 016 39 86 60 www.khleuven.be Katholieke Hogeschool Limburg (KHLim) Universitaire Campus gebouw B bus 1, 3590 Diepenbeek 011 23 07 70 www.khlim.be Katholieke Hogeschool Mechelen (KHMechelen) Zandpoortvest 13, 2800 Mechelen 015 36 91 00 www.khm.be Katholieke Hogeschool Sint-Lieven (KaHo Sint-Lieven) Gebr. Desmetstraat 1, 9000 Gent 09 265 86 10 www.kahosl.be Katholieke Hogeschool Zuid-West-Vlaanderen (KATHO) Doorniksesteenweg 145, 8500 Kortrijk 056 26 41 60 www.katho.be Lessius Hogeschool (Lessius) Jozef De Bomstraat 11, 2018 Antwerpen 03 206 04 80 www.lessius.eu DISCLAIMER Wij hebben met de nodige zorg en naar best vermogen geprobeerd de toelating tot overname te vragen bij de rechthebbenden indien illustraties uit de producten van de projecten werden gebruikt. BRONNENLIJST - SoE-projectgroep Digitale (vak)didactiek Usolv-IT en Franel (2008). Uit presentatie projectgroep op Studiedag SoE Op Koers, Leuven, 13 november 2008. - SoE-projectgroep Interactief innovatiemuseum (2008). Uit bijlage eindrapport Project SoE (Ronde 1 - Academiejaar 07-08) Interactie innovatiemuseum. - Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Dienst voor Onderwijsontwikkeling (2008). Over de grenzen. Vakoverschrijdende eindtermen in de tweede en derde graad van het secundair onderwijs (p. 122). Brugge: die Keure. - SoE-projectgroep Muzische grondhouding (2008). Muzische grondhouding in de lerarenopleiding. Geraadpleegd op 8 juli 2009, op www.muzischevorming.be. - SoE-projectgroep Mentoring mentors (2008). Uit bijlage eindrapport studiegids Postgraduaat mentor in aanvangs- en stagebegeleiding. 29

Associatie K.U.Leuven Schapenstraat 34 3000 Leuven info@associatie.kuleuven.be associatie.kuleuven.be Contact Expertisenetwerk School of Education Associatie K.U.Leuven Dekenstraat 6 - postbus 4067, 3000 Leuven 016 32 88 75 info@schoolofeducation.eu Of u kunt ook rechtstreeks contact opnemen met een medewerker van School of Education Wim Bergen (voorzitter) Hertogstraat 178, 3001 Heverlee 016 37 56 05 Wim.bergen@schoolofeducation.eu Willy Brion (ondervoorzitter) Campus Kleinhoefstraat 4, 2440 Geel 014 56 23 22 willy.brion@schoolofeducation.eu Jan Elen (coördinator) Dekenstraat 6 - postbus 4067, 3000 Leuven 016 32 88 77 jan.elen@schoolofeducation.eu Eveline Declercq (administratieve medewerker) Dekenstraat 6 - postbus 4067, 3000 Leuven 016 32 88 75 eveline.declercq@schoolofeducation.eu Ann Martin (stafmedewerker) Dekenstraat 6 - postbus 4067, 3000 Leuven 016 32 88 76 ann.martin@schoolofeducation.eu Frederik Maes (stafmedewerker) Xaverianenstraat 10, 8200 Brugge 050 30 51 43 frederik.maes@schoolofeducation.eu Inge Peeters (stafmedewerker) Patersstraat 26, 2300 Turnhout 0475 79 76 03 inge.peeters@schoolofeducation.eu Dorien Van Rooy (stafmedewerker) Dekenstraat 6 - postbus 4067, 3000 Leuven 016 32 88 74 dorien.vanrooy@schoolofeducation.eu www.schoolofeducation.eu