Pedagogisch-didactische kennisbanken Palet: onderwijspraktijk op afroep Afkijken is ook een kunst. Het blijkt voor leraren een belangrijke bron van informatie te zijn voor hun professionele ontwikkeling. Lessen bijwonen is een daartoe geëigende bezigheid, maar vaak te tijdrovend. Het zou daarnaast, of in plaats daarvan, handig zijn als je direct vanaf je werkplek online toegang had tot videomateriaal met voorbeelden uit de onderwijspraktijk. De pedagogisch-didactische kennisbanken van het Ruud de Moor Centrum voorzien in die behoefte. Onder de verzamelnaam Palet zijn drie pedagogisch-didactische kennisbanken vrij toegankelijk op internet. In dit artikel beschrijven we het hoe en wat van het instrument en hoe Palet in de praktijk wordt gebruikt. Peter Delea, Hans Bruin en Ivo Wouters Uitgangspunten Palet Leraren leren op verschillende manieren, bijvoorbeeld door te reflecteren op het eigen lesgeven, door feedback van anderen op hun onderwijs, door het bestuderen van theorie en het uitvoeren van praktijkonderzoek. Palet is gericht op die manier van leren van leraren waarbij zij kennisnemen van de praktijkkennis van collega s. In de dagelijkse schoolpraktijk bieden gesprekken in de lerarenkamer en sectie- of teamoverleg de mogelijkheid voor deze vorm van leren. Voor het bereiken van optimale effecten bij deze manier van leren is de meest ideale vorm, namelijk lesbezoek, een tijdrovende bezigheid die bovendien vaak lastig is te organiseren. Bovendien moeten specifieke zaken waar je als leraar in geïnteresseerd bent tijdens zo n lesbezoek ook maar net toevallig aan de orde komen. Het resultaat is dat onderwijssituaties te vaak helaas alleen verbaal worden geschilderd en niet primair kunnen worden waargenomen en beleefd. Hierbij geldt natuurlijk dat elk nadeel zijn voordeel heeft, wat verklaart dat veel leraren perfect de kunst beheersen elkaar en anderen in woord en gebaar onderwijssituaties op meesterlijke wijze te schetsen. Een goed alternatief voor lesbezoek is het maken van video-opnamen, immers bewegend beeld kan een lessituatie in veel gevallen goed neerzetten. Met de huidige stand van ict is het tamelijk eenvoudig dergelijke visuele informatie plaats- en tijdonafhankelijk ter beschikking te stellen. Als je dit voor een grote verzameling en variatie van lessituaties gaat doen dan is ordening gewenst en het redigeren van de informatie noodzakelijk. En zeker niet in de laatste plaats is het belangrijk dat je het geheel publiceert op een gebruiksvriendelijk en betrouwbaar ict-platform. Digitale representatie van praktijkkennis Videoclip stimulated-recall of toelichting leraar Links externe links Videoclip good practice of interesting practice Praktijktheorie theorie met kleine t Theorie theorie met grote T Verhalen ervaringen van beginnende leraren Afbeelding 1: Schema concept Palet 1
Het ontwerp van Palet In afbeelding 1 is het ontwerp van Palet in een blokschema weergegeven. Centraal de twee vet omrande tekstblokken - staan videoclips van onderwijssituaties en interviews met de daarin optredende leraren. De videoclips van onderwijssituaties verdelen we in good practices en interesting practices. We bestempelen een onderwijssituatie tot een good practice als er sprake is van een afgewogen situatie met inspirerende voorbeeldwerking. We delen een videoclip in als interesting practice bij een sterk situationeel gebonden onderwerp, een zeer specifieke wijze van optreden e.d., dat onmiddellijk alternatieven bij de kijker oproept. Een good practice videoclip is voorzien van een kijktip, dat is een stukje tekst naast het videoscherm, zie afbeelding 2. Bij een interesting practice videoclip eindigt de titel met een vraagteken en ontbreekt een kijktip. De videoclips laten het handelen en de interacties van leraar en leerlingen zien, maar wat zijn bij de leraar in actie de overwegingen voor dat handelen geweest? Om die boven water te krijgen zijn de video-opnamen samen met de leraar in kwestie bekeken en is de leraar direct tijdens het terugkijken of kort daarna geïnterviewd. In het geval van interviewen tijdens het direct terugkijken is er sprake van de stimulated-recall methode als de interviewer de leraar vraagt de opname te stoppen als hij zich herinnert wat hij op dat moment in de lessituatie dacht of wat op dat moment zijn handelen motiveerde. Is een leraar niet tijdens het bekijken van de opnamen geïnterviewd maar later, dan noemen we dat een toelichting. Ongeacht het soort interview hebben de interviewvideoclips de titel van de lessituatie waar ze betrekking op hebben met de toevoeging - commentaar leraar, zie de voorbeelden in de rechter kolom van afbeelding 2. Om recht te doen aan de informele en formele praktijkkennis zijn vervolgens de videoclips verbreed of verdiept met praktijktheorie. Dat is theorie die wetenschappelijk wel evident maar nog niet erg hard is, vandaar de toevoeging theorie met een kleine t. Waar beschikbaar en passend in het bestek van Palet is wetenschappelijk theorie, dus met een grote T, geplaatst of we verwijzen er naar. In de verhalen bij de videoclips komen meningen, opvattingen en belevenissen aan bod van leraren in opleiding en beginnende leraren. Als laatste onderdeel zijn naar aanleiding van videoclips internetverwijzingen verzameld onder het kopje Links. Uitwerking uitgangspunten en ontwerp Voor het ordenen van de informatie in Palet gebruiken we als hoofdindeling de zeven SBLcompetenties waarmee we aansluiten bij de huidige stand van zaken wat betreft de beschrijving van het leraarsberoep. We hebben ervoor gekozen eerst een Palet te maken voor elk van de twee grootste onderwijssectoren, namelijk het voortgezet onderwijs (VO) en het primair onderwijs (PO). Naast Palet VO en Palet PO hebben we Palet Multicultureel kunnen maken in samenwerking met een groepje onderzoekers van de Universiteit Utrecht die zich bezighouden met dit aspect in het voortgezet onderwijs. De onderverdeling van de competenties in rubrieken is per onderwijssector toegesneden op zaken die gemeenschappelijk zijn in die sector. In Palet Multicultureel hebben we het Palet-ontwerp aangepast en ingezoomd op één van de zeven competenties: interpersoonlijk competent. Vanuit die competentie worden een aantal kenmerkende fasen van een les onder de loep genomen waarin de theorie is verweven. In de pilotfase van Palet bleek bij gebruikerstesten al snel dat in ieder geval drie groepen goed bediend kunnen worden met Palet: leraren in opleiding, hun begeleiders op respectievelijk de lerarenopleidingen en de scholen, en beginnende leraren. Gestimuleerd door hun opmerkingen en commentaren hebben de criteria ruime keuze uit de praktijk en gebruiksvriendelijkheid extra aandacht gekregen bij het samenstellen van de huidige versie van Palet. Een schermafdruk van Palet VO, zie afbeelding 2, geeft een impressie van het resultaat. Het scherm is verdeeld in drie kolommen, in de linker kolom staan de zeven competenties met de bekende plusjes in vierkantjes waarmee de gebruiker de onderverdelingen kan uitklappen. Na een muisklik op de gewenste rubriek ziet de gebruiker in de rechterkolom de titels van de aanwezige informatie. Met een muisklik op een titel wordt de informatie getoond in de middelste kolom van het scherm. 2
Afbeelding 2: Schermafdruk Palet VO. In de linker kolom zijn de menu s uitgeklapt van de competenties Pedagogisch competent en Vakinhoudelijk & vakdidactisch competent. Van de laatste competentie is de rubriek Werkvormen aangeklikt, in de rechterkolom is daarmee de inhoud van het tabblad Video s van de rubriek zichtbaar. De videoclip Uitleggen van leerstof is in de rechter kolom aangeklikt en kan worden afgespeeld in de middelste kolom. De gekozen clip is van het type good practice want er staat een kijktip bij vermeld. Door aanklikken van een van de andere drie tabs komt in de rechter kolom de inhoudsopgave van de tabbladen Theorie, Verhalen of Links van de rubriek Werkvormen in beeld. Bovenaan de middelste en rechter kolom staan vier tabs op een rijtje: Video s, Theorie, Verhalen en Links. In lijn met het ontwerp van Palet is standaard het tabblad Video s geopend, de andere drie tabbladen zijn met een muisklik op de tabs te openen. Palet in de praktijk We hebben Palet kunnen ontwikkelen dankzij de medewerking van een groot aantal leraren, scholen en een aantal lerarenopleidingen. Via deze contacten, mond op mond reclame, presentaties op conferenties en medewerkers van het RdMC die betrokken zijn bij andere projecten in het onderwijs, is een groep gebruikers ontstaan. Uit informatie van deze gebruikers van de diverse pilotversies blijkt dat Palet tot nu toe op de volgende manieren in de praktijk wordt gebruikt. Lerarenopleiders, zowel voor PO als VO, gebruiken specifieke voorbeelden uit Palet in groepsbijeenkomsten als bron voor observatie en discussie, nemen verwijzingen naar onderdelen van Palet op in studiemateriaal of gebruiken Palet als bron voor het verduidelijken van bepaalde competenties. Leraren in opleiding gebruiken Palet, meestal gestimuleerd door hun opleider of coach, als zelfstudiemateriaal bij de aanpak of het zoeken van handelingsalternatieven voor hun onderwijs. Schoolopleiders of coaches gebruiken Palet bij intervisiebijeenkomsten met leraren in opleiding en/of beginnende leraren. Beginnende leraren gebruiken Palet individueel voor het inzoomen op gedragsen handelingsalternatieven ter verbreding van hun professionele repertoire. Net als andere naslagwerken zoals encyclopedieën, woordenboeken en atlassen worden kennisbanken zoals Palet door nieuwe 3
ontwikkelingen, benodigde actualisatie of speciale wensen van gebruikers steeds verder doorontwikkeld. Daartoe is het nodig de lijnen met huidige en toekomstige gebruikers zo kort mogelijk te houden. Om dat goed te realiseren zet het Ruud de Moor Centrum daarom niet alleen voor Palet, maar voor alle instrumenten nadrukkelijker dan voorheen in op vraagsturing. Een van de manieren om richting te geven aan een vraaggestuurde doorontwikkeling van is gebruikersonderzoek. Gebruikersonderzoek Recent is een eerste gebruikersonderzoek met Palet PO afgerond. Het onderzoek is uitgevoerd met drie groepen respondenten: leraren in opleiding, beginnende leraren en ervaren leraren. De meningen en opvattingen van de respondenten zijn in kaart gebracht met een enquête, open interviews en semigestructureerde interviews. Samengevat kunnen we concluderen dat het onderzoek uitwijst dat Palet doet waarvoor het is gemaakt: ondersteuning geven. De respondenten beoordelen unaniem het instrument in zijn geheel positief, met de hoogste waardering voor het videomateriaal. De schermopbouw en -navigatie waardeert men als rustig en overzichtelijk, de gebruiksvriendelijkheid laat hier en daar te wensen over, bijvoorbeeld rubrieken met te lange titellijsten. De korte tijdspanne per clip en de snelheid van het afspelen van de videoclips vindt men uitstekend, het verschil in geluidsniveau tussen de clips is storend. De inhoud van het videomateriaal vindt men zeer goed aansluiten op de onderwijspraktijk en is van goede kwaliteit. De spreiding van het aantal videoclips over de rubrieken vindt men nog te onevenwichtig, met name de rubrieken zorg en multicultureel zijn te schaars bedeeld. De respondenten pleiten verder voor het opnemen van meer videoclips van lastige onderwijssituaties. Van de drie groepen respondenten vallen leraren in opleiding vooral op de good practice videoclips, beginnende leraren vinden good practice clips even waardevol als interesting practice clips en ervaren leraren zijn vooral gespitst op het bekijken van de interesting practice videoclips. Alle respondenten waarderen na de videoclips de theorie veelal als een goede ondersteuning van de clips, over de links lopen de meningen uiteen en de verhalen worden het minst gewaardeerd. Al met al hebben de respondenten veel concrete verbeterpunten aangegeven die we ter harte nemen. We zijn dit artikel begonnen met de constatering dat de kunst afkijken voor leraren een belangrijke bron van informatie is voor hun professionele ontwikkeling. Hoe kijken de verschillende respondenten van het gebruikersonderzoek de kunst af en hoe passen ze dat in hun professionele ontwikkeling? Uitgesplitst naar deelgroep blijkt dat leraren in opleiding Palet vooral waardevol beoordelen voor het maken of bijstellen van direct uit te voeren plannen. Beginnende leraren koppelen informatie van Palet vooral terug naar de eigen praktijk, worden gestimuleerd tot reflectie op eigen handelen en maken plannen om deelvaardigheden te verbeteren. Ervaren leraren pikken efficiënt concrete werkpunten op uit Palet en worden door de informatie eveneens gestimuleerd tot reflectie op eigen handelen. Instrumenten aansluitend op Palet De videoclips in Palet zijn letterlijk en figuurlijk toegesneden op het weergeven van de essentie van een onderwijssituatie plus daarbij passende theorie, verhalen en hyperlinks. In het instrument Casusbank Didiclass staat expliciet alleen videomateriaal centraal. De rode draad is het presenteren van didactische en pedagogische dilemma s. De casusbank is zo opgezet dat naast een uitgebreide videoregistratie van een onderwijssituatie bij elke casus ook altijd uitgebreide videointerviews aanwezig zijn van de leraar, de leerling(en) of student(en) en de eventueel betrokken coach of opleider. In Palet wordt gebruikt gemaakt van de SBLcompetenties, de Competentiematrix is een instrument waarmee de gebruiker gericht kan inzoomen op competenties. De matrix bevat door ervaren leraren gemaakte beschrijvingen van kenmerkende beroepssituaties voor de onderwijssectoren PO, VMBO, VO en BVE. Voor schoolopleiders en coaches is er naar analogie van Palet een cursorisch getinte kennisbank begeleidingsvaardigheden beschikbaar onder de titel Digitale cursus Begeleiders op School, ook wel de BOScursus genoemd. Tot slot, behalve de hier besproken kennisbanken heeft het RdMC een aantal vakinhoudelijk-didactische kennisbanken ontwikkeld voor de vakken economie, wiskunde, scheikunde, natuurkunde en biologie. Een kennisbank voor Duits is in ontwikkeling. 4
Internetadressen portal.rdmc.ou.nl (n.b. zonder www) Op de portal zijn de drie Paletten alsmede de in het artikel genoemde andere instrumenten te vinden. www.ou.nl/rdmc Informatie over het RdMC waaronder pdfbestanden van alle publicaties. Via de site is in te schrijven voor een abonnement op de digitale Nieuwsbrief van het RdMC. www.lerarenweb.nl Informatie over de bekwaamheid van leraren, van SBL-competenties tot en met de wet BIO. De auteurs zijn verbonden aan het Ruud de Moor Centrum (RdMC) van de Open Universiteit Nederland. Dit artikel is een bewerking van een presentatie op de vijfde Vakdidactische Dag voor lerarenopleiders economische vakken op 6 juni 2008 in het Mollergebouw van Fontys Lerarenopleiding Tilburg (FLOT). De organisatie van de dag was in handen van het Expertisecentrum Economie en Handel van FLOT, de VECON en het RdMC. 5