08.45 Ontvangst en registratie 09.30 Welkomstwoord Nienke Nieuwenhuizen, voorzitter Verenso 09.50 Belofte van de toekomst Uitreiking Jan Stoopprijs 10.15 Toekomst van de Parkinsonzorg Prof. dr. Bas Bloem 11.00 Pauze 11.30 Aanvang ronde 1 - Maak uw keuze uit sessie 1A of 1C t/m 1F 1A Gerontopalliatieve zorg (bijdrage via IOSO/hoogleraren) Inleiding - gerontopalliatieve zorg: concept en onderzoeksagenda De presentatie gaat in op de volgende vragen: wat is gerontopalliatieve zorg? Waarin onderscheidt dit concept zich van traditionele palliatieve zorg, zoals die wordt vormgegeven vanuit de WHO-definitie uit 2002? Welke onderzoeksagenda hoort daar bij? Prof. dr. Cees Hertogh Sterven bij dementie, wat gaat er goed en wat kan beter? Er wordt steeds meer onderzoek gedaan bij mensen met dementie, ook over de periode vlak voor het sterven. Hoe verloopt deze periode en wat is de symptoomlast? In deze presentatie zal er uitleg geven worden over wat er in de literatuur bekend is en worden er prospectief verzamelde gegevens over symptoomlast gepresenteerd. Deze gegevens zijn verzameld in de laatste dagen voor sterven bij mensen met dementie in het verpleeghuis. Maartje Klapwijk Late fase ziekte van Parkinson. Een zorg voor de expert? In de late fase van de ziekte van Parkinson kan diagnostiek en behandeling complex zijn. Nationaal en internationaal worden initiatieven opgezet om expertise rondom parkinsonpatiënten te vergroten. De meerwaarde van deze expertise is onbekend en wordt momenteel wetenschappelijk onderzocht. Danny Hommel 1B 1C 1D Ronde 1B bevat geen sessie. Stap voor stap bewegen met Veilige Principes Na een korte inleiding verdedigen de deelnemers een stelling over een van de zes stappen uit de Veilige Principes in de medicatieketen. Vervolgens vindt een gezamenlijke terugkoppeling plaats met een afsluitende conclusie. Gemma Yocarini en dr. Maria Dolders Slaaptherapie en afbouw slaapmedicatie Langdurige slapeloosheid (chronische insomnie) wordt vaak behandeld met slaapmedicatie. De evidence based behandeling van eerste keus is echter kortdurende cognitieve gedragstherapie voor insomnia (cgt-i of slaaptherapie). De belangrijkste pijlers van de behandeling zijn psycho-educatie (fysiologie van de slaap, de vicieuze cirkel van slecht slapen, de veranderingen in slaap bij het ouder worden) zelfregistratie van de slaap middels een slaapdagboek, ontspanningsoefeningen, gedragsinterventies (bedtijdrestrictie en stimulus controle) en cognitieve therapie. Afbouw van slaapmedicatie is onderdeel van de behandeling. Ook ouderen kunnen dit leren. Ingrid Verbeek Afname van ziekenhuisopnames na geriatrische COPD revalidatie (flitspresentatie) Prospectieve observationele studie naar de effecten van geriatrische COPD revalidatie op COPD gerelateerde ziekenhuisopnames. Gegevens over ziekenhuisopnames van het cohort werden verzameld in het jaar vóór deelname aan de revalidatie en het jaar daarna. Stephanie Blindenbach
Osteoporose en fracturen in het verpleeghuis (flitspresentatie) Osteoporose en fracturen op psychogeriatrische afdelingen in het verpleeghuis: welke bewoners hebben het grootste risico op fracturen? Rutger van Bezooijen 1E Ambulante GRZ: hoe- en (be)- lang In deze presentatie komen de volgende vragen aan de orde: Waarom en wanneer begin je met ambulante GRZ? Is er bewijs dat patiënten er beter van worden? Welk doel wil je er mee bereiken? Welke voetangels en klemmen? Wanneer weer stoppen? Romke van Balen Hartrevalidatie na je 65e zinvol? Europees onderzoeksproject Eu-Care over het nut van hartrevalidatie na 65 jaar. Arnoud van t Hof 1F Niet alles wat kan, hoeft : beginnen waar anderen stoppen en stoppen waar anderen niet aan beginnen In deze presentatie worden de hoofdlijnen van het KNMG-rapport over passende zorg in de laatste levensfase gepresenteerd, geïllustreerd met voorbeelden uit het specialisme ouderengeneeskunde. Met een pleidooi om een proactieve rol te spelen in het bieden van oplossingen. Dr. Jan Lavrijsen 12.15 Zaalwissel 12.25 Aanvang ronde 2 - Maak uw keuze uit sessie 2A t/m 2F 2A Zin en onzin van medicatie voor comorbiditeit in de palliatief terminale zorg In de palliatief terminale zorg is symptoombestrijding van groot belang. Echter, patiënten gebruiken vaak ook nog medicatie voor comorbiditeit zoals hypercholesterolemie, hypertensie en diabetes. Wat is de zin en onzin van deze medicatie bij patiënten met een zeer korte levensverwachting en hoe gaan we als artsen om met het continueren of stoppen van deze medicatie als het levenseinde nadert? Vanuit de Radboud Universiteit Nijmegen doen we onderzoek naar dit onderwerp. Ronald van Nordennen Helpt FTO om antipsychotica en hypnotica te minderen? (flitspresentatie) Deze presentatie toont de resultaten van een studie naar het effect van de kwaliteitscirkel (Plan-Do-Check-Act) in het farmacotherapieoverleg (FTO) op het voorschrijven van antipsychotica en hypnotica. Paul Geels Ervaringen met medicatiebeoordelingen (flitspresentatie) Ervaringen van apothekers, huisartsen, specialisten ouderengeneeskunde en patiënten met medicatie-beoordelingen in de huisartspraktijk Floor Willebroordse 2B Dementie bij niet-westerse migranten De komende jaren zal het aantal niet-westerse migranten met dementie sterk toenemen. De gezondheidszorg is hier nog onvoldoende op ingespeeld. In deze voordracht komen onder andere aan bod: verklaringen voor de hoge prevalentie, hoe dementie te herkennen en wat geschikte methoden zijn om dementie in deze groep vast te stellen. Jos van Campen Waarom kreeg de dode een druppel water op de tong? Een vrouwelijke imam, een touwtje voor de grote tenen, een druppel water uit de Ganges, het hoofd naar het oosten of juist naar het noorden? Hoe kan het verpleeghuis inspelen op de behoeften van allochtone bewoners in hun laatste levensfase en is het verpleeghuis toegerust op de rituelen van bijvoorbeeld afleggen door een imam en het binnen 24 uur laten transporteren van de overledene naar het geboorteland? Esther Snelders
2C Psychogeriatrie (bijdrage via IOSO/hoogleraren) Inleiding - Waar moet het onderzoek naar mensen met dementie naartoe? In de presentatie zal een visie gepresenteerd worden over de richting waar het ouderengeneeskundig onderzoek naar mensen met dementie naartoe zou moeten. Daarbij zal worden aangesloten bij de maatschappelijke ontwikkelingen en ontwikkelingen vanuit VWS zoals het recente plan van aanpak: waardigheid en trots, de recente dementiebrief van VWS, de werkgroep vanuit dementie bekeken, het plan van de staatssecretaris met betrekking tot psychofarmacagebruik en het deltaplan dementie. Prof. dr. Raymond Koopmans Pijn, gedrag en functioneren bij dementie: de duivelse driehoek? In deze presentatie komt de complexe relatie tussen pijn, onbegrepen gedrag en fysiek functioneren aan bod. Wat maakt deze relatie zo complex en wat zijn de gevolgen hiervan? Kortom, is deze duivelse driehoek op te lossen of staan we slechts aan het begin van de zoektocht? Annelore van Dalen Extreem probleemgedrag bij mensen met dementie in het verpleeghuis: de Waalbed-III studie In de voorgaande studies, de Waalbed-I en Waalbed-II studie is gekeken naar het voorkomen en het beloop van probleemgedrag bij mensen met een dementie opgenomen in het verpleeghuis. Een deel van deze groep heeft (zeer) ernstig tot extreem probleemgedrag. Een complexe groep, waar nog erg weinig over bekend is. De Waalbed- III-studie richt zich op deze specifieke groep met (zeer) ernstig tot extreem probleemgedrag. In deel 1 van dit onderzoek worden de prevalentie en kenmerken van mensen met dementie met (zeer) ernstig tot extreem probleemgedrag in kaart gebracht. In deze groep wordt in het bijzonder gekeken naar de kenmerken van mensen met ernstig roepgedrag, ernstige agressie en hun kwaliteit van leven. In deel 2 van dit onderzoek worden in samenwerking met het Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) 10 casussen met (zeer) ernstig tot extreem probleemgedrag verzameld. Bij deze casussen wordt gekeken in hoeverre bijkomende factoren als delier, pijn en premorbide persoonlijkheid gedrag beïnvloeden en zal de besluitvorming rondom deze casuïstiek worden uiteengezet, waarbij ook aandacht wordt geschonken aan het starten van palliatieve sedatie bij extreem probleemgedrag. Annelies Rouwenhorst 2D 2E 2F Plasklachten bij mannen: één pot nat? Een man met plasklachten? Dat ligt altijd aan de prostaat of toch niet? De laatste jaren zijn er nieuwe inzichten over de pathofysiologie van plasklachten, ofwel LUTS, bij mannen. Uroloog Cees van de Beek neemt u aan de hand van theorie en zijn praktijkervaring mee door deze nieuwe inzichten. Naast anatomie en epidemiologie komen vooral ook praktische zaken aan bod en krijgt u concrete opties aangereikt om de theorie ook daadwerkelijk in de praktijk te kunnen gebruiken. Dr. Michael Kortleve Inspirerend oud worden volgens de (COPD) standaard In deze presentatie geeft longarts Frits Franssen zijn visie op de verschillende COPD richtlijnen. Tevens wordt ingegaan op de mogelijkheden en beperkingen van deze richtlijnen voor de oudere patiënt. Waar liggen uw kansen? Prof. dr. Geertjan Wesseling STOPP- en START-criteria voor optimaliseren van farmacotherapie bij ouderen Het opsporen van potentieel ongeschikte medicijnen bij ouderen is van groot belang. De STOPP- en START-criteria zijn bewezen effectieve screeningslijsten hiervoor. In 2015 verscheen een herziene Nederlandse versie. In deze presentatie wordt ingegaan op mogelijkheden en beperkingen van deze criteria. Wat kunt u ermee in de dagelijkse praktijk? Dr. Wilma Knol
Waarom ook kleine baseline verschillen in trials er toe doen (flitspresentatie) In gerandomiseerde, placebogecontroleerde trials met atypische antipsychotica voor dementie is de associatie bekeken tussen het mortaliteitsrisico en baseline verschillen met behulp van een metaregressie analyse. Tessa Hulshof 13.10 Lunchpauze met van 13.30-14.10 de mogelijkheid om de volgende lunchsessies of de posterpresentaties te bezoeken. L1 L2 L3 L4 L5 Onvrijwillige zorg, onze zorg! Breed en specifiek kijken naar de inzet van onvrijwillige zorg In het licht van de aankomende wet Zorg & Dwang is het Centrum voor Consultatie en Expertise (CCE) samen met de kaderartsen psychogeriatrie een pilot Consultatie bij de inzet van onvrijwillige zorg gestart bij verpleeghuisbewoners met een psychogeriatrische aandoening. Binnen deze consultaties wordt gekeken naar de reden van de inzet, duur en frequentie ervan en kijken we ook naar de visie op onvrijwillige zorg en de wijze waarop dit gestalte krijgt binnen de organisatie. Hierbij wordt het kijken, denken en handelen van medewerkers rondom de inzet van onvrijwillige zorg op verschillende niveaus in een organisatie tegen het licht gehouden. De consultatie levert zowel advies op over de inzet van de onvrijwillige zorg, als mogelijke alternatieven en adviezen voor een team of de organisatie. De combinatie kaderartsen en CCE levert zowel een brede als specifieke blik op de inzet van onvrijwillige zorg in desbetreffende context. Henriette Ettema Verzorgend wassen in een veranderende zorg Aan de hand van wetenschappelijk onderzoek en casuïstiek wordt duidelijk wat het verzorgend wassen betekent in de veranderende zorg: niet alleen het comfort van de bewoner is verbeterd, ook voor de verpleging zijn er voordelen. Hoe staat het verzorgend wassen concept in relatie tot het incontinentieconcept. René Schutrups Oud worden door inspirerend inhaleren In deze workshop wordt als vervolg op de parallelsessie Inspirerend oud worden volgens de (COPD) standaard, de complexiteit geschetst van het gebruik van inhalatie medicatie aan de hand van casuïstiek en beeldmateriaal. Tevens wordt door middel van discussie handvatten/mogelijkheden aangereikt voor de dagelijkse praktijk. Johan Rodenburg Muziek, een wonderbaarlijk medicijn?! Bij het werken met ouderen met aandoeningen als Alzheimer, Parkinson e.a. wordt steeds duidelijker welke bijzondere werking muziek kan hebben op de bewegingsfuncties, geheugenfuncties en communicatieve functies. De documentaire Alive Inside laat dit op indrukwekkende wijze zien. Vanuit de wetenschappelijke wereld is dit door mensen als Oliver Sacks en Eric Scherder steeds krachtiger onderschreven en onderbouwd. Frank Jenniskens musicus, trainer van mantelzorgers en ervaringsdeskundige geeft in deze workshop een overzicht van de belangrijkste ontwikkelingen. Hij neemt u mee in een muzikale ervaring. En hij zal in gesprek gaan over de mogelijkheden en grenzen van muziek in het werken met kwetsbare ouderen. Frank Jenniskens Kan een blaasvolume-instrument de kans op gecompliceerde kathetergeassocieerde urineweginfecties reduceren? Patrick van de Poel
14.30 Aanvang ronde 3 - Maak uw keuze uit sessie 3A t/m 3F 3A Lof der onvolmaaktheid. Waarom zelfbeschikking niet genoeg is om goed te leven en te sterven Als mensen gebrekkig worden door ouderdom, ziekte of handicap, wil de één regie over zijn leven, terwijl de ander het neemt zoals het komt. Maar in de media is geen oog voor zulke verschillen, die spreken alleen over zelfbeschikking en focussen daarbij met een zekere gretigheid op euthanasie en hulp bij zelfdoding. Het is tijd om het publieke debat breder te trekken. Naast zelfbeschikking, zouden we ook oog moeten hebben voor de tegenspoed in het leven en hoe je die kunt accepteren. Ook verbondenheid met anderen verdient meer aandacht. Gerbert van Loenen Kwaliteit van de laatste levensfase Prof. dr. Suzanne van de Vathorst 3B 3C Cultuursensitief werken in de ouderengeneeskunde: een kwestie van kennis én attitude Aan welke voorwaarden moeten zorginstellingen voldoen om te voorzien in adequate zorg voor migrantenouderen? Hoe kunnen zorgprofessionals de communicatie met migrantenouderen en hun naasten verbeteren? Alleen kennis van specifieke culturele achtergronden volstaat niet voldoende. Belangrijker is het om de individuele patiënt te leren kennen in zijn of haar specifieke culturele en levensbeschouwelijke context. Dr. Cor Hoffer Doe meer met minder in de psychogeriatrie De zorg voor mensen met dementie wordt steeds intensiever en complexer, zo is de algemene verwachting. En de middelen (mensen, financiën) worden minder. Perspectieven op wat we mogen verwachten van innovaties in de zorg: technologie, effectieve interventies, andere vormen van zorgverlening. Prof. dr. Henk Nies Melatonine bij ouderen: zin of onzin? Melatonine wordt vaak gezien als verantwoord substituut voor benzodiazepines bij slaapstoornissen. Slaapdeskundige en psychofarmacoloog Stefan Lucius zal in deze lezing in gaan op de zin en onzin van behandeling met melatonine, werkingen en bijwerkingen, onderliggende mechanismen en indicatiestelling. Stefan Lucius Mantelzorgbelasting bij thuiswonende mensen met dementie (flitspresentatie) Het betreft een prospectieve, observationele beloopstudie met een follow-up van 18 maanden naar probleemgedrag bij thuiswonende mensen met dementie en de mantelzorgbelasting hierbij. De resultaten van de analyses van het beloop en de determinanten van mantelzorgbelasting worden gepresenteerd. Petra Borsje 3D 3D Cerebrotoxiciteit en psychofarmaca Stel uw patiënt van 90 met antidepressiva en antipsychotica is te warm en stijf en u vindt de reflexen ook wat te ruim. Wat is er dan aan de hand? In deze voordracht leert u het maligne antipsychotica syndroom te onderscheiden van het serotonerge syndroom. Na een reis langs receptoren en neuronale circuits komt u weer terug op uw verpleegafdeling. Wim Verbeeck Parkinson in de eindfase: je moet het maar begrijpen De ziekte van Parkinson wordt niet meer beschouwd als een puur motorische stoornis. Parkinsonisme blijkt steeds meer een onderdeel van diverse complexe neurodegeneratieve ziekten. Vooral in de late fase raakt bij deze ziekten de gebruikelijke samenhang tussen denken, voelen en willen toenemend verstoord. Dit heeft tot nieuwe inzichten in het ontstaan van gedrag geleid, maar stelt ook hoge eisen aan de beoordeling en behandeling van de patiënt bij zorgafhankelijkheid. Deze presentatie bespreekt de complexe wisselwerking tussen ziekte- en persoonsgebonden, contextuele en medicamenteuze factoren, en de betekenis voor de behandeling in de verpleeghuissetting. Dr. Peter van Domburg
3E Geriatrische revalidatie (bijdrage via IOSO/hoogleraren) Inleiding door Lizette Wattel Valangst als hindernis voor succesvolle revalidatie Valangst is een belangrijke voorspeller voor functionele uitkomst na een heupfractuur. Kan interventie gericht op valangst revalidatie uitkomsten verbeteren? Opzet van een randomised controlled trial. Maaike Scheffers- Barnhoorn Triage geriatrische revalidatie in de praktijk Triage is beslissen over de indicatie voor geriatrische revalidatie. De specialist ouderengeneeskunde die triageert kan vaak ook richtingaanwijzingen geven op het kruispunt van acute en post-acute zorg. Welke factoren hebben betekenis voor deze triage? In deze bijdrage worden Nederlandse triage-methoden besproken. Aafke de Groot Is comorbiditeit belangrijk voor de functionele prognose in de GRZ? Resultaten van een systematische review naar de invloed van comorbiditeit op functioneel herstel na revalidatie na CVA of heupfractuur. Wat is de waarde van comorbiditeit en hoe meet je comorbiditeit om een goede functionele prognose te maken. Anouk Kabboord 15.30 Koffie/theepauze 16.00 Aanvang ronde 4 Maak uw keuze uit sessie 4A t/m 4F 4A Eerste lijn (bijdrage via IOSO/hoogleraren) Inleiding: Integrale zorg voor kwetsbare ouderen hoog nodig of overbodig? Tot op heden heeft klassiek onderzoek naar de effecten van integrale zorg voor ouderen in het nationaal programma ouderenzorg weinig opgeleverd. Er is een verschuiving nodig van de manier waarop we dergelijk onderzoek evalueren. Lerend van deze resultaten is het Groninger Zorgmodel voor Integrale Ouderzorg (GZIO) ontwikkeld. In de presentatie ga ik in op dit GZIO en de manier waarop we de effecten ervan gaan evalueren. Prof. dr. Sytse Zuidema De Universitaire Praktijk Ouderengeneeskunde (UPO) VUmc De UPO (start september 2015) werkt aan een best practise voor het werk van de specialist ouderengeneeskunde én de samenwerking met de huisarts in de eerste lijn. We zullen kort beschrijven wat we doen en hoe we de toekomst van de specialist ouderengeneeskunde in de eerste lijn zien. Jochem Klijnman Geriatrisch assessment patiënt tevreden maar geen effecten? Het geriatrisch assessment geldt als belangrijke pijler van integrale zorg. De effecten hiervan zijn niet altijd zichtbaar. Hoe ervaren ouderen zo n onderzoek? Met welke vragen (of antwoorden) blijven ze achter en wat er gebeurt met de gegeven adviezen? Wanda Rietkerk 4B Moderne zorg in een superdiverse samenleving Organisaties in de publieke sector moeten in staat zijn het hoofd te bieden aan de vraagstukken die voortkomen uit een divers samengestelde bevolking en achterblijvende integratie. Op dit moment sluiten het hulpaanbod en de verwachtingen van oudere migranten soms niet goed op elkaar aan. Het kabinet vindt het van belang dat dit wordt verbeterd. Een passage van de bewindslieden Lodewijk Asscher en Martin van Rijn uit het voorwoord in Voor(t)gaan in Verandering. Wat betekent dit voor een moderne zorg en hoe bereik je dat? Jan Booij
4C Van verzorgingsstaat naar zorgzame samenleving De veranderingen in de samenleving gaan ook impact hebben op de zorgsector (vaak immuun gebleven in recente jaren). Hoe zorg je dat je relevant blijft door mee te bewegen en kansen te benutten? Frido Kraanen Flitspresentaties Nitriettest zet behandelaars op verkeerde been De diagnostiek van urineweginfecties bij verpleeghuisbewoners wordt bemoeilijkt door asymptomatische bacteriurie en aspecifieke klachten. Ons onderzoek toont aan dat het gebruik van de nitriettest daarom bij deze populatie meer nadelen heeft dan voordelen. Luc van Houdt Frits valt in het verpleeghuis? Nee! FRID s en vallen! Methode, resultaten en beperkingen van een retrospectief observationeel onderzoek, waarbij een gevonden associatie bij een verpleeghuispopulatie tussen voorschrift van Fall Risk Inducing Drugs (i.c. psychofarmaca) en vallen, wordt toegelicht. John van der Stegen 4D Blaasproblemen: neem overactief, niet meer voor lief! Klachten als incontinentie en vaak plassen kunnen een groot effect op de kwaliteit van leven hebben van uw patiënten. Optimale behandeling is dan ook essentieel. In deze lezing zal de praktische kant van de diagnostiek en behandeling van overactieve blaas worden besproken. Prof. dr. Philip van Kerrebroeck 4E 4F Behoud de zelfstandigheid van kwetsbare ouderen Een op de twee ouderen heeft een risico op kwetsbaarheid en de prevalentie neemt toe naarmate men ouder wordt. Vroege opsporing en interventie zijn essentieel om het risico op afhankelijkheid te verkleinen. Hoe kun je kwetsbaarheid vaststellen, is het omkeerbaar en wat is de rol van voeding en beweging? Wat kunt u doen? Het is tijd om actie te ondernemen. Tijdens deze sessie zullen interventies met bewezen effectiviteit, gericht op het behoud van zelfredzaamheid en functiebehoud in kwetsbare ouderen worden toegelicht, met ervaringen uit pilots en de rol die u kunt spelen. Adriana Argilagos Alvarez Zie de persoon achter de patiënt: doe iets wat er toe doet! Uit onderzoek naar meerwaarde in de ouderenzorg blijkt dat er een verschil bestaat tussen wat ouderen en zorgverleners relevant vinden. In vergelijking tot zorgverleners vinden ouderen zelfstandig functioneren belangrijker, terwijl het omgekeerde geldt voor pijnbestrijding. Cynthia Hofman en Ruth Pel Flitspresentatie Mag t alsjeblieft stoppen? Onderzoek naar voltooid leven Doel van deze kwalitatieve interviewstudie was om vanuit een binnenperspectief inzicht te krijgen in de geleefde ervaring van ouderen die hun leven als voltooid beschouwen en op een zelfgekozen moment hun leven willen beëindigen. In deze presentatie worden de resultaten besproken. Els van Wijngaarden 16.45 Zaalwissel 16.55 Medicatie stoppen in de laatste levensjaren. Gewaagd of gewenst? Het staken van medicatie die ooit met goede redenen is gestart blijkt lastig te zijn. Ook bij de oudste ouderen wordt nog volop aan preventieve farmacotherapie gedaan. Hoe nuttig is dat? Wanneer slaat de balans door van helpen naar schaden? Waar is de evidence? Prof. dr. Rob van Marum 17.25 Einde congres /wissel zaal
17.40 Algemene ledenvergadering 18.45 Borrel + aansluitend dinerbuffet 21.00 Afsluiting