Inhoud Voorwoord 15 Inleidend 17 1 Door ouders ervaren problemen bij kleuters, kinderen en adolescenten met pervasieve ontwikkelingsstoornissen 19 K. Greaves-Lord, M. Dekker, A. Huizink, F.C. Verhulst, F. Verheij Introductie 19 Ontwikkelingsdomeinen 19 Ontwikkelingsperspectief 21 Doelstelling 21 Methode 21 Onderzoekspopulatie 21 Child Behavior Checklist 22 Resultaten 22 Kleutertijd 22 Kindertijd 23 Adolescentie 23 Discussie 23 Zuigeling, peuter, kleuter 27 2 Diagnostiek bij jonge kinderen met een stoornis in het autismespectrum 29 C. Dietz, E. van Daalen Wat is een stoornis in het autismespectrum 29 Belang van vroege diagnostiek 29 Zorgen 31 Belemmeringen voor vroege detectie 31 Vroege kenmerken 32
6 inhoud Screening en vroege detectie van ass 33 Screening van ass 34 Diagnostiek van ass 34 Onderzoek naar ontwikkelingsmogelijkheden 35 3 Vroege signalen en herkenning van autismespectrum stoornissen 41 R.J. van der Gaag, I.J. Oosterling, D. van Steijn, S.H. Swinkels Inleiding 41 Definitie van autismespectrumstoornissen 42 Vroege herkenning autisme: screening in de hele bevolking of meer gerichte detectie? 44 Detectie en vroege herkenning van autisme 46 Waarschuwingssignalen oftewel Red Flags 47 Waarschuwingssignalen wat betreft sociale wederkerigheid 47 Waarschuwingssignalen op het gebied van taal & communicatie 48 Waarschuwingssignalen op het gebied van stereotiepe/beperkte patronen van gedrag 51 Het diane-project 51 Epiloog 53 4 Autisme en gehechtheid: Het eerste contact klopt niet 57 F.B.A. Naber Inleiding 57 Het soso-project 58 Spel en gezamenlijke aandacht 58 Gehechtheidsrelatie 60 Gehechtheid en autisme 61 Resultaten uit het soso-project voor spel, gezamenlijke aandacht en gehechtheid 62 Spel 62 Gezamenlijke aandacht 63 Gehechtheid 63 Invloed van de relatie op de ontwikkeling van een kind met ass 63 5 Gedragsonderzoek binnen de multidisciplinaire spraak- en taaldiagnostiek en de diagnostiek in het algemeen en van pdd-kenmerken in het bijzonder 69 M.G. Lechner-van de Noort Inleiding 69 Onderzoek: sequentieel of carrousel? 69
inhoud 7 Het Molenspreekuur 71 Psychologische screening binnen het Molenspreekuur 72 Over de spelontwikkeling 72 Over de taalontwikkeling 73 Psychologische screening (vervolg) 74 Verwijzingsbeleid 75 Epiloog 76 6 Atypische hechting en adviezen 79 R. Bruggemans Inleiding 79 Vergelijking van de diagnostische criteria 80 Nadere differentiatie 86 Diagnostische setting 91 Epiloog 92 7 SAMEN OP PAD! Het gezin als samenwerkingspartner bij diagnostiek, begeleiding en behandeling van kinderen en jeugdigen met een autismespectrumstoornis 97 M.W. Hodes Inleiding 97 Pedagogische gezinsbehandeling 98 Praktische gezinsondersteuning 99 Gezin als samenwerkingspartner 99 Werken vanuit het opvoedingsperspectief 100 Gezinsbegeleiding: diagnostiek, begeleiding, behandeling 100 Handelingsgerichte diagnostiek 102 Diagnostisch onderzoek vanuit de afdeling gezinsbehandeling 103 Inhoud en verloop van het onderzoek 104 Behandeling/begeleiding 106 Praktische ondersteuning 107 Samen op pad 109 8 Klein beginnen: vroegbegeleiding van ouder en kind met pdd 113 M.J.M. Reusens, I.M. Gravesteijn Inleiding 113 Ouder-kindrelatie 114 Helpende attitude 116 Transactioneel interventiemodel 117 Vroegbegeleiding op de werkvloer 119 Epiloog 123
8 inhoud 9 Geïntegreerde ouder-kindbehandeling 125 P.C.M. Janssens, K.J. de Man, E. van der Ploeg Inleiding 125 Behandelingsvisie 126 Competentie vergrotende methodiek (cvm) 127 Klinische opname 129 Observatieperiode (klinisch) 129 Behandelingsperiode (klinisch) 130 Dagbehandeling + 131 Behandelingsperiode (dagklinisch) 131 Oplossingsgericht werken (ogw) 132 Epiloog 135 Basisschoolleeftijd 137 10 Overview van de symptomatologie op de basisschoolleeftijd 139 P.F.A. de Nijs 11 Ontlastingsproblemen bij kinderen met een autismespectrumstoornis (pdd-nos) 143 E. van Everdingen Inleiding 143 Definities 144 Epidemiologie 145 Oorzaken 146 Diagnostiek en behandeling 147 Risicofactoren in diagnostiek en behandeling 147 Epiloog 149 12 Sociale vaardigheidstraining in het kader van de psychoseksuele ontwikkeling 153 N. van Assendelft, A. Huson, L. de Weerdt Inleiding 153 Visie op seksualiteit en autisme 154 Uitgangspunten vanuit de dagelijkse praktijk 155 Seksuele opvoeding is een onderdeel van de gewone opvoeding 155 Leeftijdgenoten 156 Kwetsbaarheid 157 Strategieën en middelen 157 Opzet en inhoud van Bart en Fleur i en ii 158
inhoud 9 Doelen, indicaties en contra-indicaties 160 Vooruitblik 161 Epiloog 161 13 Als je boos bent dan ben je op de helft 163 E.C. van Doorn Inleiding 163 Boos zijn en ontwikkelingstaken 164 Boos zijn in soorten 167 Professioneel antwoord op agressie bij kinderen met ass 170 Rol van de gedragsdeskundige 174 Epiloog 177 14 Beelden zeggen meer dan woorden; video-interactietraining als aanvulling op de behandeling van kinderen met autismespectrumstoornissen 179 A. Boogaard, R. van Duijvenbooden, E. Hellings Inleiding 179 Historie en theorie 179 Bouwstenen van een geslaagde interactie 180 Werkwijze 181 Opname maken 181 Analyse van de beelden 182 Review 183 Voorbeeld uit onze praktijk 183 Epiloog 185 15 Autisme en dyslexie 187 E.M. Heulens, R. Rose, J. van Buuren, I.L. Gelderblom Inleiding 187 Definiëring 187 Comorbiditeit 188 Conclusie 194 Epiloog 195 16 Pervasieve ontwikkelingsstoornissen, omgaan met druk gedrag in de behandelingsgroep: de REM erop! M.S.J. Flos, V. Verschoor Inleiding 197 Theoretisch kader 197
10 inhoud Algemene houding en aanpak 199 Praktijk 201 Lichamelijk ontwikkelingsgebied 201 Frustraties lichamelijk uiten 201 Bewegingsonrust 202 Fixatie op eten 203 Prikkelgevoeligheid en stereotiepe bewegingen 203 Cognitief ontwikkelingsgebied 204 Starheid en rigiditeit 204 Vervloeien van fantasie en werkelijkheid 205 Emotioneel ontwikkelingsgebied 206 Snel oplopen van frustraties en van agressie en boosheid 206 Angst 207 Negatief zelfbeeld 207 Sociaal ontwikkelingsgebied 208 Moeite zich te laten sturen 208 Contact met leeftijdgenoten en volwassenen 208 Epiloog 209 Adolescentie en volwassenheid 211 17 Moeilijk te identificeren; het stellen van een diagnose in het autismespectrum tijdens de adolescentie 213 J.H.W. Mous, A.I.R. Vandersmissen, R. Vijverberg Inleiding 213 Uitblijven van een diagnose 215 Classificatie en diagnose tijdens de adolescentie 220 Epiloog 223 18 Psychoeducatie aan jeugdigen met een autismespectrumstoornis 227 T.C. Vermaas-van der Werf Inleiding 227 Al dan niet bieden van psychoeducatie 227 Autisme en psychoeducatie 228 Strategieën en middelen 230 De Ik ben speciaal -methode 232 Knelpunten vanuit de dagelijkse praktijk 233 Epiloog 237
inhoud 11 19 Als je aan mijn broer komt, dan kom je aan mij ; leven met een broer of zus met een autismespectrumstoornis 239 J.H.W. Mous (met medewerking van E.W.C. Aendekerk) Inleiding 239 Positie van broers en zussen in het gezin 240 Aandacht van de hulpverlener voor broers en zussen 244 Epiloog 248 20 Neuropsychologisch onderzoek: cognitieve voorspellers voor behandelingsresultaat 251 J.-P. Teunisse Inleiding 251 Cognitieve stijlkenmerken bij autisme 251 Onderzoek naar de betekenis van de cognitieve stijlkenmerken voor autisme 253 Neuropsychologie en behandelingsbeleid: cognitieve voorspellers 254 Epiloog 256 21 Verslaving en autisme; verschillende kanten van eenzelfde neurobiologische medaille? 259 P.J.M.van Wijngaarden-Cremers, R.J. van der Gaag Inleiding 259 Omvang van een probleem 259 Klinische ervaring uit de verslavingszorg 260 Omvang van het probleem vanuit het autisme perspectief 261 Definities van verslaving en autisme 262 Neurobiologie van verslaving 265 Onderliggende mechanismen 265 Verslaafd raken 266 Kenmerken van de persoon 267 Kenmerken van het middel 267 Beschikbaarheid 268 Verslaafd raken en de gedragskenmerken 268 Behandeling van de verslaving 271 Overlapping in genetische kwetsbaarheid tussen verslaving en autisme 271 Epiloog 272
12 inhoud 22 Begeleiding van studenten met een stoornis in het autistisch spectrum 277 L. Kappert Studeren: veel ontwikkelingstaken in kort tijdsbestek 277 Studeren met een diagnose in het autistisch spectrum 277 Van knelpunten naar oplossingen 278 Naleven van een planning 278 Integratie van informatie 278 Fricties op sociaal gebied 279 Acceptatie 279 Conferentie Studeren met een diagnose uit het autistisch spectrum 279 23 kairo-project; ondersteuning in het mbo van mensen met een autismespectrumstoornis 281 B. Verstappen, C. Relyveld Inleiding 281 Belang van kairo voor jongeren met ass 281 Doelgroep van kairo 282 Het onderwijsbehandelprogramma kairo 282 Methodiek 283 24 Een diagnostische puzzel. in de volwassenheid 287 M.B. Hofstra Inleiding 287 Polikliniekbezoek 287 Puzzelen 288 Puzzelstukjes 288 Speciële anamnese 289 Psychiatrische voorgeschiedenis 289 Familieanamnese 289 Somatische aspecten 289 Biografie 290 Psychiatrisch onderzoek in engere zin 291 Psychodiagnostisch onderzoek 291 Ontwikkelingsanamnese 291 (Speciële) heteroanamnese 292 Puzzelstukjes vallen in elkaar 292 Pervasieve ontwikkelingsstoornis oftewel stoornis van Asperger 293 Verloop 293
inhoud 13 25 Autismespectrumstoornissen bij volwassenen 295 R. Vuijk Inleiding 295 Terminologie en definitie 296 dsm-iv-tr-classifictie en de vele gezichten van ass 297 Sociale interactie en communicatie 298 Beperkt, repetitief en stereotiep gedrags-, interesse- en activiteitenpatroon 299 Bijkomende problemen 300 Informatie verwerken en denken 300 Behandelingsmogelijkheden in de volwassenenpsychiatrie 300 Epiloog 302 26 De Rotterdamse Autisten Soos: een antwoord op de vraag naar ontspanning en vorming voor (jong)volwassenen met een autismespectrumstoornis in Rotterdam en omgeving 305 M.A.T. Hansen Inleiding 305 Ontstaansgeschiedenis 305 Missie 306 Visie 306 Opzet en organisatievorm 307 Programma en vormgeving van de soosavonden 308 Bevindingen in ontwikkelingen 309 Perspectief 311 Epiloog 312 Auteurs 313