Rol van palliatieve sedatie in de laatste levensfase
|
|
- Simona Jonker
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Rol van palliatieve sedatie in de laatste levensfase Postuniv. Opleid. Ziekenhuisapothekers Edegem, J. Menten Ph.D. Radiotherapeut-Oncoloog Coordinator palliatieve zorg UZ Gastnuisberg Leuven
2 Mogelijke scenario's: 1 - dokter, ik wil niet afzien? fysiek, sociaal, Palliatieve zorg 2 - dokter, ik kan het niet meer aan, ik wil het einde niet bewust meemaken? zelden fysiek, dikwijls psychisch, existentieel Palliatieve sedatie 3 - dokter, ik wil euthanasie? zelden fysiek of sociaal, dikwijls psychisch, spiritueel, Euthanasie
3 Scenario 1: ik wil niet afzien? Wat is het risico dat iemand afziet? Kanker: 10% ALS: 10-15% Chron. niet-maligne aandoen: 10-15% Boodschap moet zijn: Ik/wij zullen er zijn Wij laten U nooit in de steek
4 Scenario 1: ik wil niet afzien? Het palliatief vertrouwen is bepaald door : het krediet dat U als hulpverlener verwierf tijdens de ziektebehandeling
5 Scenario 1: ik wil niet afzien? Palliatieve zorg tot het einde! hoe doe ik dat? Wanneer starten met PZ? Als alle neuzen in dezelfde richting staan Gemiddeld start men te laat! (pt. sterft reeds!)
6 Prognose bepalen Fen- Bel-4 studie: compassionate use Durogesic 700..er worden (te) veel kansen gemist? num ber of patients /661= 24.5% Start m.
7 Prognose bepalen met : anamnese klinisch onderzoek technisch onderzoek? is taak van de arts! Wil / kan de patiënt / familie het horen??
8 Scenario 1 :ik wil niet afzien? palliatieve zorg tot het einde! hoe doe ik dat? -Alleen of inschakeling van? -thuisverpleging, kinesist, apotheker -familiehulp, poetsdienst, -maatschappelijk werk -pastor, morele consulent -vrijwilligers, -psycholoog -palliatieve thuiszorg equipe: drempel? -advies van palliatief arts arts - patiënt multidisciplinair interdisciplinair
9 Scenario 1 :ik wil niet afzien? palliatieve zorg tot het einde! hoe doe ik dat? Hoe doe ik aan palliatieve zorg? Actief luisteren: wat wil de pt. wél en niet? Pijn- en symptoomcontrole, ook sociale, psychische, spirituele..aspecten Zinloze (medicamenteuze) therapie stoppen!! taak van officina apotheker/klinisch apotheker? Ondersteuning van familie Administratief
10 Code therapie beperking -Therapie? Polifarmacie? -Ziekenhuis thuis? -Wie geeft zorg / ten laste?? -Welke betekenis heeft deze levensfase voor pt.. / fam / hulpverlener??
11 Mogelijke scenario's: 1 - dokter, ik wil niet afzien? fysiek, sociaal, Palliatieve zorg 2 - dokter, ik kan het niet meer aan, ik wil het einde niet bewust meemaken? zelden fysiek, dikwijls psychisch, existentieel Palliatieve sedatie 3 - dokter, ik wil euthanasie? zelden fysiek of sociaal, dikwijls psychisch, spiritueel, Euthanasie
12 Scenario 2: ik wil dit niet bewust meemaken! Wat betekent deze vraag? Vraag decoderen! Ik ben bang om te sterven Ik wil niet afzien Ik ben bang voor het stervensproces Wat is ons antwoord?
13 1 Objectieve waarnemingen ~ het levenseinde is nabij? Lic.. thesis ziekenhuiswetenschap,, 2003, K. Hufkens,, G Evers ( ),, J Menten. >70% 0% oligurie
14 Palliatieve sedatie Soms doet het medisch handelen of palliatieve zorg de symptomen niet / niet voldoende verdwijnen : refractaire symptomen
15 Palliatieve sedatie moeilijk behandelbare refractaire symptomen - indien alle adviezen van competente experten geïmplementeerd werden zonder resultaat. - én indien voor de patiënt de symptomen : - onaanvaardbaar blijven - serene laatste levensfase verhinderen
16 Palliatieve sedatie Houding tegenover refractaire symptomen: niet aanvaarden: - therapeutische hardnekkigheid aanvaarden: - fatalisme - palliatieve zorg nihilisme palliatieve sedatie vóór zijn: - euthanasie, begeleide zelfmoord
17 Sedatie voor : -angst -onrust -slapeloosheid -irritatie -verwardheid Lichte sedatie = "good clinical practice"
18 Lichte sedatie Opvoeren van pijnmedicatie: - om pijncontrole te bereiken (VAS <3/10) - in overleg met pt en hulpverleners - met licht sedatief neveneffect = "good clinical practice" Analgetica niet gebruiken om te sederen!!
19 Palliatieve sedatie Definities Terminale Sedatie - is een vage term - geen definitie in de literatuur - kan verschillend geïnterpreteerd worden - indicaties & procedures goed bepaald
20 Palliatieve sedatie Definities "Gecontroleerde Sedatie" getitreerde bewustzijnsvermindering om >1 symptomen te bestrijden/voorkomen in diagnostiek / therapie bij niet-terminale patiënten gebruiken voor palliatieve/terminale patiënten?
21 Palliatieve sedatie Definities "Palliatieve Sedatie" volledig bewustzijnsverlies intermittent of continue voor 1 1 refractair symptoom bij terminale palliatieve patiënten zonder stervensproces te versnellen/ zonder dood te veroorzaken
22 Tijd teit Voorbereidingstijd Kostbare tijd Proces tijd Mentale tijd Evaluatietijd Legaliteit Kwaliteit Interdisciplinariteit Authenticiteit Sereniteit Creativiteit & flexibiliteit
23 Kostbare tijd. kost tijd De tijd is kort. levenseinde problematiek = semi-acute problematiek = intensieve zorg
24 Mentale tijd Evolutie van de ethische intuïtie (gevoel) ethische reflectie
25 Mentaliteit Verschillende mentaliteit Wetstraat.politieke partijen Gasthuizen.zieken zieken- en rusthuizen.kijk kijk- en verkoopcijfers Media Volk.gezond of ziek
26 Authenticiteit Begrip en respect voor ieders standpunt Openheid creëren om ieders authenticiteit te respecteren..waarbij de patient centraal staat
27 Procestijd Kostbare tijd voor patiënt voor familie voor hulpverleners Overleg, informatie en communicatie Alle betrokkenen samen dezelfde weg gaan consensus
28 Procestijd.terwijl dikwijls de tijd kort is. Leiddraad voor beslissingen rond levenseinde Eigen besluit bevorderen, ondersteunen, motiveren, Euthanasie- of sedatieteams begeleidingsteams PST en palliatieve thuiszorgequipes als katalysator?
29 Rol van de verpleegkundige (Charlotte Verpoort, Masterproef:»Visie verpleegkundigen binnen de PZ op euthanasie», KUL 2002) -Zorgzwaarte voor verpleegkundigen -Ethische beslissingen (o.a. code therapiebeperking, pal. sed., euthanasie,..) doen verantwoordelijkheid emotionele druk zorg voor de zorgenden in interdisciplinariteit!
30 Medische besluitvorming in respect voor autonomie wordt dan: méér dan enkel interfereren op een vraag individuen "actief luisterend" trachten te begrijpen vanuit het eigen zelfconcept vanuit hun zienswijze op de wereld & op het leven tegen de huidige maatschappelijke achtergrond
31 Medische besluitvorming Help de patiënt/familie hun oplossing te vinden! Hulpverlener is = katalysator boodschapper/uitvoerder v. standaard oplossing = luisterende, dialogerende partner!!
32 Patiënt vraagt palliatieve sedatie Indicatie? Is de patiënt terminaal? Arts Ja Neen Interdisciplinair team Refractair symptoom? Neen Symptoomcontrole Interdisciplinair Ja Palliatieve Sedatie
33 Besluitvorming bij palliatieve sedatie Informatie naastbestaanden Informed Consent PATIENT hulpverleners Keuze van sedatie Intermittent Continu
34 Besluitvorming bij palliatieve sedatie Communicatie Consensus -Doel, procedure in dossier invullen -Formulier "Therapiebeperking" Liefst >24 u # afscheidsritueel (eten, telefoon, ziekenzalving ) # nieuw gesprek: patiënt familie Start palliatieve sedatie hulpverlenend team
35 Start palliatieve sedatie Begeleiding Patient Begeleiding Familie Begeleiding team -Mondzorg -Symptoomcontrole -Klinisch onderzoek -Refractaire sympt.? -Titratie medicatie Overlijden van de patiënt
36 Palliatieve sedatie PST (< 99) Intermittente sedatie Continue sedatie Morf.. equiv. dosis n=10 Duur (d) dosis midazolam mg/12h Communicatie mogelijk? Duur (d) dosis midazolam mg/24h Mg/24u (SC - IV) 47 V 68 V 59 V 33 V 74 V 37 V 58 V 56 V 57 V 25 V d /9= 1-5d. Ja Ja Ja Ja <
37 n=16 71 V 68 M 77 V 71 M 56 V 60 M 47 V 65 M 46 M 57 V 80 M 70 V 69 M 46 V 73 V 59 M 60 M 91 M 42 V Duur (d) Palliatieve sedatie PZE (> 99-04) 04) Intermittente sedatie dosis midazolam mg/12h 54 d Communicatie mogelijk? Ja Ja Ja Ja Ja Duu r (d) Continue sedatie dosis midazolam mg/24h /17 = 1-4 d Morf. Eq. dosis Mg/24u (SC -IV)
38 Palliatieve sedatie Indicaties palliatieve sedatie bij het Palliatief Support Team-(PST) en de Palliatieve Zorgeenheid -(PZE) in UZ Leuven. 10 Aantal patiënten Existentieel lijden Psychologisch lijden Angst & terminale onrust D yspnoe & terminale agonie Fysieke pijn PST 1997-Se pt 1999 PZE Okt
39 2 Palliatieve sedatie PhD thesis KULeuven 2003,, J Menten Palliatieve sedatie palliatieve eenheid UZ Leuven Palliatieve sedatie in UZ Leuven 8,00% Percentage van totaal aantal patiënten op palliatieve eenheid 7,00% 6,00% 5,00% 4,00% 3,00% 2,00% 1,00% euthanasiewet 0,00%
40 Palliatieve sedatie Info over palliatieve sedatie aan de terminale palliatieve patiënt leidt tot: => betere symptoomcontrole => minder angst => minder palliatieve sedaties
41 Ethische beschouwingen : Palliatieve sedatie: - uitzonderlijke behandeling ~ een uitzonderlijk symptoom "Proportioneel staat de therapie in verhouding tot het symptoom" - soms fysiek, frekwenter existentieel,, psycho- sociaal of spiritueel
42 Palliatieve sedatie: Ethische beschouwingen : Palliatieve sedatie realiseert: efficiënte controle van refractaire symptomen met empathie van de familie en de hulpverleners in een ethisch en wettelijk kader overal in de wereld
43 Palliatieve sedatie: Ethische beschouwingen : Principe van "dubbel" effect" : -zorgt voor terughoudendheid bij artsen voor medicatie -houdt geen rekening met wensen van patiënt -ongunstig effect is het middel om het gunstige te bereiken Is niet van toepassing in de palliatieve sedatie!!
44 Palliatieve sedatie: Ethische beschouwingen : -Palliatieve sedatie -Patiënten willen geen levensverlengende behandeling, daarom stop futiele therapie in consensus -Palliatieve sedatie verkort het leven niet (Morita) zorgt voor controle van refractaire symptomen laat toe dat de patient natuurlijk sterft maar is geen "slow euthanasia (laten( doen sterven)
45 Palliatieve sedatie: Ethische beschouwingen : -Palliatieve sedatie & stoppen vocht en voeding -ruim 80% eet niet meer -patiënten willen geen levensverlenging, daarom stop toediening van vocht en voeding
46
47 Achtergrond Vrijwillig weigeren van vocht en voeding in Oregon wordt voorgesteld als een alternatief voor dokter geassisteerde zelfdoding bij patiënten die de dood wens te bespoedigen (physician assisted suicide kan wettelijk ten vroegste 14 d. na eerste vraag) Methode Questionnaire g d naar alle hospice verpleegkundigen
48 Resultaten 307/429 (72%) antwoordden 102/307 (33%) verzorgden in de laatste 4 j een patiënt die vocht en voedsel weigerde Redenen om voedsel en vocht te weigeren -klaar om te sterven -leven is uitzichtloos -slechte levenskwaliteit
49 Resultaten: 1-85% van de patiënten sterft binnen de 15 dagen 2- Stop V&V (n = 102) Dr. geassist. zelfdoding (n = 55) * m = 74 j. m = 64 j p<0,001 * wensen controle rond de dood p<0,001 * vraag psych.. begeleiding 9% 45% p<0, Scoring kwaliteit dood: 0 9 zeer slechte zeer goede dood Volgens verpleegkundigen: mediane score = 8
50
51 Opmerkingen: -1/8 patiënten beginnen opnieuw te eten -omwille van dorst -onder druk van de familie
52 Besluit: Volgens de Oregon hospice verpleegkundigen : Hospice patiënten - die vrijwillig v&v weigeren -in een uitzichtloze situatie -met een slechte levenskwaliteit - sterven binnen de 15 dagen een GOEDE dood: score 8 (slecht 0-9 goed)
53 Palliatieve sedatie: 1 -zeldzaam nodig Besluit 2 -effectief 3 -interdisciplinair, volgens protocol (symptoomcontrole & sereen sterven = realiteit) 4 -heeft een leercurve ( tenminste in onze ervaring ) 5 -staat ethisch in verhouding tot de ernst van de refractaire symptomen 6 is nu overal wettelijk/praktisch mogelijk
54 Care for dying patients Ik zou hopen dat onze beroepsgroep - de maatschappij helpt om eerder rituelen te ontwikkelen die menselijke contacten en zingeving promoten - dan thoracale compressie te geven, dan electrische schokken te geven en dan epinefrine infusen te starten. futiele therapie Gail Gazelle, M.D. Brigham and Women s Hospital, Boston NEJM vol 338, 26, 1923
55 Ethische reflectie rond palliatieve sedatie & euthanasie is een oefening die nu bezig is De >95% andere ethische beslissingen blijven een uitdaging voor nu en morgen Voor hulpverleners Voor de bevolking Voor de beleidsverantwoordelijken
56 Scenario 3: ik wil dood! keuze euthanasie: volgende spreker
57 Het einde van de dag maar ook de de laatste levensfase (>1week!!) kan mooi, hartverwarmend zijn voor alle betrokkkenen dat is de palliatieve opdracht voor alle betrokkenen/hulpverleners! voor onze maatschappij!
58 Aan U allen Succes met deze taak!
Palliatie of Euthanasie: De Twilight Zone. Prof. Dr. Paul Clement Universitaire Palliatieve Zorgeenheid Leuven
Palliatie of Euthanasie: De Twilight Zone Prof. Dr. Paul Clement Universitaire Palliatieve Zorgeenheid Leuven Situering Beslissingen rond het levenseinde Zeer vaak: Niet meer starten van (al dan niet medisch
Nadere informatieGecontroleerde sedatie:
Gecontroleerde sedatie: een therapeutische mogelijkheid voor refractaire symptomen bij de terminale palliatieve patient? Dr. J. Menten Coördinator Palliatieve Zorg Kliniekhoofd Radiotherapie UZ Gasthuisberg-Leuven
Nadere informatiePALLIATIEVE ZORG. IFPC Turnhout 23 oktober Hilde Michiels coördinator palliatief support team
PALLIATIEVE ZORG IFPC Turnhout 23 oktober 2017 Hilde Michiels coördinator palliatief support team Palliatieve zorg - definitie Palliatieve zorg is de actieve totaalzorg voor mensen die ongeneeslijk ziek
Nadere informatieZiek zijn en (niet) genezen. Leuven 1-12-2011
Ziek zijn en (niet) genezen Leuven 1-12-2011 Johan Menten Walter Rombouts UZ Leuven - Goed ouder worden is een levenskunst. - Oudere mensen hebben vele zaken misschien minder in de hand, maar.zo lang mogelijk
Nadere informatieCOMMUNICEREN OVER HET LEVENSEINDE : WAAROM???
Ik wil niet leven zoals een plant Als ik mijn familie niet meer ken, wil ik liever dood Ik wil niet afzien! Mijn broer denkt zus, en ik zo, wat moeten we nu doen? Hebben wij nu wel de juiste keuzes gemaakt?
Nadere informatieMacht- en krachtrelaties in de palliatieve zorg
Macht- en krachtrelaties in de palliatieve zorg Naomi Van De Moortele, psychologe hematologie en palliatieve zorgen UZ Gent An Lievrouw, psychologe digestieve oncologie UZ Gent Workshop: 1. Palliatieve
Nadere informatieDe terminale patiënt: Inleiding. Prof Dr Nele Van Den Noortgate Universitair Ziekenhuis Gent PUO VZA 6 november 2007
De terminale patiënt: Inleiding Prof Dr Nele Van Den Noortgate Universitair Ziekenhuis Gent PUO VZA 6 november 2007 Medische beslissingen bij levenseinde Type of deaths 1998 % of all death 2001 Intention
Nadere informatieMedische Beslissingen rond het levenseinde
Medische Beslissingen rond het levenseinde Jo Lisaerde Eric Triau Maartje Wils Bewonersadviesraad 7 december 2011 Definitie Palliatieve Zorg Palliatieve zorg is een totaalzorg voor mensen die aan een ziekte
Nadere informatieWat als ik niet meer beter word
Wat als ik niet meer beter word moeilijke keuzes & beslissingen rondom levenseinde Manon Boddaert Arts palliatieve geneeskunde Consulent en adviseur IKNL Antoon van Dijck Palliatieve zorg is integrale
Nadere informatieContinue sedatie tot aan het overlijden in Vlaamse woonzorgcentra
Continue sedatie tot aan het overlijden in Vlaamse woonzorgcentra Prof. Johan Bilsen Dr. Sam Rys OZ-groep Mental Health and Wellbeing, Department of Public Health, Vrije Universiteit Brussel Achtergrond
Nadere informatiePalliatieve sedatie 14 oktober 2015. Margot Verkuylen Specialist ouderengeneeskunde www.margotverkuylen.nl
Palliatieve sedatie 14 oktober 2015 Margot Verkuylen Specialist ouderengeneeskunde www.margotverkuylen.nl Palliatieve sedatie in het hospice Veel kennis en ervaring Wat weten we over de praktijk? Dilemma
Nadere informatieMedisch begeleid sterven een begrippenkader
Medisch begeleid sterven een begrippenkader Prof.dr. Bert Broeckaert Federatie Palliatieve Zorg Vlaanderen info@palliatief.be www.palliatief.be Bert.Broeckaert@theo.kuleuven.be Medisch begeleid sterven
Nadere informatieWat is palliatieve zorg? Waar denk je aan bij palliatieve zorg?
Wat is palliatieve zorg? Waar denk je aan bij palliatieve zorg? 2 Definitie Palliatieve zorg (WHO 2002) Palliatieve zorg is een benadering die de kwaliteit van leven verbetert van patiënten en hun naasten,
Nadere informatieEthische vragen. Dick Willems. Medische ethiek / Huisartsgeneeskunde AMC
Ethische vragen Dick Willems Medische ethiek / Huisartsgeneeskunde AMC d.l.willems@amc willems@amc.uva.nl Voorbeelden van ethische vragen in de palliatieve zorg Toegankelijkheid van zorg Cognitieve problemen
Nadere informatieZorg voor mensen die bewust afzien van eten en drinken om het levenseinde te bespoedigen: een begaanbare weg
Zorg voor mensen die bewust afzien van eten en drinken om het levenseinde te bespoedigen: een begaanbare weg Jeroen Janssens Specialist Ouderengeneeskunde, commissielid 8-12-2016 Opbouw Workshop 1. Vragen
Nadere informatieActuele Reflecties over Palliatieve Sedatie. Introductie. Introductie. 9de Vlaams Congres Palliatieve Zorg. 13 september Patricia Claessens
Actuele Reflecties over Palliatieve Sedatie Patricia Claessens Verpleegkundige, lic. ziekenhuiswetenschappen Doel van palliatieve zorg = ruimte laten om te leven Dus: focus op adequate symptoomcontrole
Nadere informatiePALLIATIEVE SEDATIE
Ik heb er geen bezwaar tegen dat de mensen tijdens de voordracht naar hun horloge kijken, maar ik aanvaard niet dat ze met hun horloge beginnen te schudden om er zeker van te zijn dat het ding nog werkt.
Nadere informatieContinue Palliatieve sedatie, feiten en fabels 19-09-2013. Specialist ouderengeneeskunde/docent. Probeer te verwoorden wat volgens jou
Continue Palliatieve sedatie, feiten en fabels 19-09-2013 Margot Verkuylen Specialist ouderengeneeskunde/docent Wat is het? Probeer te verwoorden wat volgens jou palliatieve sedatie is PALLIATIEVE SEDATIE
Nadere informatiePalliatieve zorg in de eerste lijn. Ruben S. van Coevorden, huisarts IKA Consulent palliatieve zorg
Palliatieve zorg in de eerste lijn Ruben S. van Coevorden, huisarts IKA Consulent palliatieve zorg Palliatieve zorg Geen Cure, maar Care streven naar een comfortabel einde Als genezing niet meer mogelijk
Nadere informatieBeslissingen bij ernstige ziekte of levenseinde. i n f o r m a t i e v o o r p a t i ë n t e n
Beslissingen bij ernstige ziekte of levenseinde i n f o r m a t i e v o o r p a t i ë n t e n Beslissingen bij ernstige ziekte of levenseinde 2 Beslissingen bij ernstige ziekte of levenseinde 3 Inleiding
Nadere informatieLevenseinde bij de geriatrische patiënt en comfortzorg. Marc Merchier, palliatieve zorg coördinator
Levenseinde bij de geriatrische patiënt en comfortzorg Marc Merchier, palliatieve zorg coördinator Fysieke pijn en symptoomcontrole Palliatieve sedatie Palliatieve zorg definitie WHO 2002: Palliatieve
Nadere informatieProcedure euthanasie ouderenzorg
Procedure euthanasie ouderenzorg 1. Euthanasie: Volgens de Belgische wetgeving wordt euthanasie omschreven als het opzettelijk levensbeëindigend handelen door een andere dan de betrokkene op diens verzoek
Nadere informatieWat te doen als er niets meer aan te doen is? Over palliatieve zorg en ergotherapie
Groeien in leven en sterven Wat te doen als er niets meer aan te doen is? Over palliatieve zorg en ergotherapie Dr. Alexander Verstaen (psycholoog) Centrum PERENNIS Federatie Palliatieve Zorg Vlaanderen
Nadere informatieAchtergrondinformatie
Onderdeel van de patiëntenbrochure Spreek tijdig over het levenseinde. - www.knmg.nl/spreken-over-levenseinde Achtergrondinformatie Hieronder leest u achtergrondinformatie die u kan helpen om het gesprek
Nadere informatieEuthanasie-sedatie Grijs gebied??? Anneke Witziers, specialist ouderengeneeskunde palliatief consulent, SCEN arts.
Euthanasie-sedatie Grijs gebied??? Anneke Witziers, specialist ouderengeneeskunde palliatief consulent, SCEN arts. Inhoud Casus Wettelijk kader Historische achtergrond, status en betekenis Verhouding continue
Nadere informatieCasus Hoe wensen mensen te sterven? Samen werken rond. vroegtijdige zorgplanning. Samen werken rond. Vroegtijdige Zorgplanning
DEELSEL Gent : (SEL : samenwerking Eerste Lijn) Samen werken rond vroegtijdige zorgplanning Samen werken rond Vroegtijdige Zorgplanning Palliatieve Zorg Gent-Eeklo Uitgangspunt van dit project : Toename
Nadere informatie1. Vragenlijst hulpverleners voor overlijden palliatieve eenheid, palliatief supportteam en mobiele thuisequipe Over de patiënt
1. Vragenlijst hulpverleners voor overlijden palliatieve eenheid, palliatief supportteam en mobiele thuisequipe Over de patiënt Leeftijd Geslacht Diagnose Vragenlijst hulpverlener voor overlijden vraag
Nadere informatiePsychologische ondersteuning van patiënt, familie en hulpverlener. Inge Bossuyt, verpleegkundige palliatief support team UZ Leuven
Psychologische ondersteuning van patiënt, familie en hulpverlener Inge Bossuyt, verpleegkundige palliatief support team UZ Leuven Inhoud 1. Zorgattitude van alle hulpverleners 2. Hoe beleving en bekommernis
Nadere informatieMeneer is 87 jaar Verblijft in het WZC Weduwnaar 4 kinderen slechts 1 dochter erg betrokken en regelmatig bezoek
Meneer is 87 jaar Verblijft in het WZC Weduwnaar 4 kinderen slechts 1 dochter erg betrokken en regelmatig bezoek Terminale Parkinsonpatiënt 2 x CVA Diabetes type II Volledig hulpbehoevend Rolstoelgebonden
Nadere informatieCommunicatie rond palliatieve sedatie
Communicatie rond palliatieve sedatie D A G VA N D E M E D I C AT I E V E I L I G H E I D, 2 1 M A A R T 2 0 1 7 M A R G OT V E R KU Y L E N, S P E C I A L I S T O U D E R E N G E N E E S KU N D E / K
Nadere informatieKunnen wij ook het laatste stuk van ons levenspad in eigen regie afleggen?
Kunnen wij ook het laatste stuk van ons levenspad in eigen regie afleggen? Maaike Veldhuizen Arts palliatieve zorg in het Elkerliek ziekenhuis, palliatief consulent en SCEN arts Ingrid van Asseldonk, verpleegkundige
Nadere informatiePalliatieve zorgen. Studentenbrochure
Palliatieve zorgen Studentenbrochure 01. Inleiding Binnenkort loop je stage op de palliatieve eenheid en het palliatief support team (PST). Deze brochure is een voorbereiding op jouw stage. De bedoeling
Nadere informatieVragenlijst. KOPPEL-studie: Kennis en Opvattingen van Publiek en Professionals over Einde Leven beslissingen
Vragenlijst KOPPEL-studie: Kennis en Opvattingen van Publiek en Professionals over Einde Leven beslissingen 2 Inleiding op de vragenlijst Deze vragenlijst is onderdeel van een onderzoek naar medische beslissingen
Nadere informatieAlgemeen. Euthanasie.
Algemeen Euthanasie www.catharinaziekenhuis.nl Patiëntenvoorlichting: patienten.voorlichting@catharinaziekenhuis.nl ALG051 / Euthanasie / 09-11-2018 2 Euthanasie Artsen kunnen in bijzondere omstandigheden
Nadere informatieZorg. voor het levenseinde
Zorg voor het levenseinde Inleiding Onze campussen en woonzorgcentra streven een christelijk-ethische levensvisie na en dit veronderstelt een zorgzame en zinvolle omgang met het eindigende leven en het
Nadere informatiePalliatieve Sedatie in 1 e en 2 e lijn. Nils Nieboer, huisarts
Palliatieve Sedatie in 1 e en 2 e lijn Donderdag 27 september 2018 J. de Boer, internist-oncoloog Nils Nieboer, huisarts Disclosure Sheet Terminologie: palliatieve sedatie en euthanasie Inleiding Palliatieve
Nadere informatieMedische beslissingen bij het levenseinde visietekst Informatiefolder voor patiënten
Medische beslissingen bij het levenseinde visietekst Informatiefolder voor patiënten Jan Yperman Ziekenhuis Briekestraat 12 8900 Ieper Informatiefolder voor patiënten 1 Inleiding Er is een toenemende aandacht
Nadere informatieINDICATORENFICHES VOOR KWALITEITSMETING PALLIATIEVE ZORG
INDICATORENFICHES VOOR KWALITEITSMETING PALLIATIEVE ZORG Kathleen Leemans, Joachim Cohen, Lieve Van den Block, Robert Vander Stichele, Luc Deliens - Vrije Universiteit Brussel 2013 Vragenlijst hulpverleners
Nadere informatieOnderzoeksvragen vanuit de praktijk 17/10/2017
Onderzoeksvragen vanuit de praktijk 17/10/2017 Deze lijst van onderzoeksvragen kwam tot stand na een bevraging bij de coördinatoren van de regionale netwerken voor palliatieve zorg en de voorzitters van
Nadere informatiePalliatieve Zorg. Marjolein Kolkman en Ingrid Kienstra. Verpleegkundigen Palliatieve Zorg
Palliatieve Zorg Marjolein Kolkman en Ingrid Kienstra Verpleegkundigen Palliatieve Zorg Wat is het belangrijkste speerpunt van palliatieve zorg? A Genezing B Kwaliteit van leven C Stervensbegeleiding
Nadere informatieHet opzettelijk verlagen van het bewustzijn van een patiënt in de laatste levensfase met als doel anderszins onbehandelbaar lijden te verlichten en
Het opzettelijk verlagen van het bewustzijn van een patiënt in de laatste levensfase met als doel anderszins onbehandelbaar lijden te verlichten en niet het leven te bekorten. Op verzoek van de regering
Nadere informatieBEHANDELPROTOCOL CONTINU PALLIATIEVE SEDATIE tot het moment van overlijden
DEFINITIE PALLIATIEVE SEDATIE I Het opzettelijk verlagen van het bewustzijn van een patiënt in de laatste levensfase (KNMG, 2009). BEHANDELINGSCRITERIUM LEVENSVERWACHTING: het betreft een patiënt bij wie
Nadere informatieEuthanasie en hulp bij zelfdoding vallen beiden onder de euthanasiewet.
00 Euthanasie 1 Inleiding Euthanasie of actieve levensbeëindiging is in dit ziekenhuis bespreekbaar en wordt serieus benaderd. Euthanasie is een onderwerp waar mensen heel verschillend over kunnen denken.
Nadere informatiePalliatief beleid vanuit het ziekenhuis bekeken
Palliatief beleid vanuit het ziekenhuis bekeken Vanuit het Reg. Z.H. H.Hart Leuven Dr. Annke Nelde Dr. Tuur Helsen Dr. Katleen Van Emelen Dr. Katharina Lobisch Huiselijke keuken Hoog-laagbad (erg populair),
Nadere informatiePalliatieve sedatie is geen euthanasie. Medische aspecten
Palliatieve sedatie is geen euthanasie Medische aspecten Hoe kwam deze richtlijn er? Werkgroep artsen met interesse in palliatieve zorg Uit meerdere regionale ziekenhuizen en 1 ste lijn Meerdere specialiteiten
Nadere informatieCENTRUM VOOR BIO-MEDISCHE ETHIEK EN RECHT
CENTRUM VOOR BIO-MEDISCHE ETHIEK EN RECHT EEN DISCUSSIE-ADVIES OMTRENT GECONTROLEERDE SEDATIE Ter inleiding (Paul Schotsmans) De aandacht voor de medische beslissingen omtrent het levenseinde is op dit
Nadere informatieBEHANDELPROTOCOL CONTINUE PALLIATIEVE SEDATIE tot het moment van overlijden
DEFINITIE PALLIATIEVE SEDATIE I Het opzettelijk verlagen van het bewustzijn van een patiënt in de laatste levensfase (KNMG, 2009). BEHANDELINGSCRITERIUM LEVENSVERWACHTING: het betreft een patiënt bij wie
Nadere informatieBeslissingen bij ernstige ziekte of levenseinde
Beslissingen bij ernstige ziekte of levenseinde informatie voor patiënten INLEIDING 3 PALLIATIEVE THERAPIE 4 PALLIATIEVE ZORG 4 HET STOPZETTEN OF NIET STARTEN VAN EEN LEVENSVERLENGENDE BEHANDELING 5 PALLIATIEVE
Nadere informatieRol van de huisarts in de palliatieve zorg
Rol van de huisarts in de palliatieve zorg Johan Blommestein Huisarts sinds 1995 Huisartsenpraktijk Mondriaanlaan, Nieuwegein Kaderarts Palliatieve Zorg sinds 2016 Hospice-arts sinds 2017 Proxima, terminale
Nadere informatieHandreiking: Zorg voor mensen die bewust afzien van eten en drinken om het levenseinde te bespoedigen
Handreiking: Zorg voor mensen die bewust afzien van eten en drinken om het levenseinde te bespoedigen Alexander de Graeff Internist-oncoloog/hospice-arts UMC Utrecht/Academisch Hospice Demeter, De Bilt
Nadere informatieHET PALLIATIEF ZORGBELEID. Alles wat nog gedaan moet worden als men denkt dat er niets meer kan gedaan worden
HET PALLIATIEF ZORGBELEID Alles wat nog gedaan moet worden als men denkt dat er niets meer kan gedaan worden Palliatieve zorg is totaalzorg De term palliatie is afgeleid van het latijnse woord: pallium
Nadere informatieKantelmomenten in de palliatieve en terminale zorg:
Kantelmomenten in de palliatieve en terminale zorg: Palliatieve zorg: Zorg in verbinding Multidisciplinair werken met aandacht voor alle dimensies van zorg 21-04-2018 Staaien - St Truiden Johan Menten
Nadere informatieen de rol van palliatieve zorg
en de rol van palliatieve zorg 16 februari 2017 Marleen Hout-Korevaar Specialist Ouderengeneeskunde Kaderarts palliatieve zorg Enkele casus vooraf Ontwikkeling euthanasie debat Euthanasiewet in 2002 In
Nadere informatieIslam, cultuur en kanker; Zorg aan een moslim patiënt. Fatma Katirci Moslim geestelijk verzorger Farida Ilahi Medisch maatschappelijk werker
Islam, cultuur en kanker; Zorg aan een moslim patiënt Fatma Katirci Moslim geestelijk verzorger Farida Ilahi Medisch maatschappelijk werker Programma Welkom Voorstellen Fatma: religieuze aspecten v/e moslim
Nadere informatiePS in NL: bij 12,3% van de patiënten in de stervensfase toegepast
Palliatieve sedatie 12 november 2012 Carla Juffermans,kaderhuisarts PZ Palliatieve sedatie Proportionele toepassing van sedativa in de laatste levensfase om ondraaglijke klachten te bestrijden, waarvoor
Nadere informatieEuthanasie versus palliatieve sedatie. John Bos, MAR, Presentatiedienst 8 december 2016
Euthanasie versus palliatieve sedatie John Bos, MAR, Presentatiedienst 8 december 2016 Vraag? Is palliatieve sedatie een keuze? Prehistorie Euthanasie is al eeuwen lang een uiterst controversieel onderwerp.
Nadere informatieBasisscholing Palliatieve Zorg voor artsen 2 november 2006 Nationaal Congres Palliatieve Zorg Sasja Mulder Onderwijs in palliatieve zorg in de medische specialisten opleiding 2001 2003 COPZ project ontwikkeling
Nadere informatieVroegtijdige zorgplanning
Vroegtijdige zorgplanning Een planning die zorg vraagt WZC Onze Lieve Vrouw WAT IS VROEGTIJDIGE ZORGPLANNING? Welke zorg zou u wensen indien u ernstig ziek zou worden? Wilt u een levensverlengende behandeling
Nadere informatieEuthanasie bij psychisch lijden: Een ethische visie
FOD Volksgezondheid Brussel, 14 december 2017 Euthanasie bij psychisch lijden: Een ethische visie Axel Liégeois KU Leuven Broeders van Liefde Inclusie psychisch lijden Inclusie psychisch lijden in euthanasiewet
Nadere informatieKeuzes rond het levenseinde. Miep de Putter Annemieke Delhaas Petra Blommendaal PTMN
Keuzes rond het levenseinde Miep de Putter Annemieke Delhaas Petra Blommendaal PTMN Palliatieteam midden nederland 24 uur/7 dagen per week telefonisch bereikbaar voor hulpverleners Allerlei disciplines
Nadere informatieZorg in de laatste levensfase. Agnes van der Heide Afd. Maatschappelijke Gezondheidszorg Erasmus MC
Zorg in de laatste levensfase Agnes van der Heide Afd. Maatschappelijke Gezondheidszorg Erasmus MC Verschillen Nederland buitenland Palliatieve zorg is geen specialisme Palliatieve zorg is in principe
Nadere informatiePalliatieve sedatie. Naar het ziekenhuis? Lees eerst de informatie op
Palliatieve sedatie Naar het ziekenhuis? Lees eerst de informatie op www.asz.nl/brmo. Inleiding U heeft van de arts te horen gekregen dat u of uw familielid/naaste op korte termijn zal overlijden. Het
Nadere informatiePalliatieve zorg. Beste patiënt
Beste patiënt Wij zijn er ons van bewust dat de stap naar palliatieve zorg een grote stap is. Als team willen wij u hierbij zoveel mogelijk ondersteunen en helpen. Daarom geven wij u graag de nodige informatie
Nadere informatiePalliatieve sedatie. T +32(0) F +32(0) Campus Sint-Jan Schiepse bos 6. B 3600 Genk
Palliatieve sedatie T +32(0)89 32 50 50 F +32(0)89 32 79 00 info@zol.be Campus Sint-Jan Schiepse bos 6 B 3600 Genk Campus Sint-Barbara Bessemerstraat 478 B 3620 Lanaken Medisch Centrum André Dumont Stalenstraat
Nadere informatieAlgemene benadering van de thematiek van het levenseinde: Visie van de verpleegkundigen - Hoorzitting Senaat 7 mei 2013
Algemene benadering van de thematiek van het levenseinde: Visie van de verpleegkundigen - Hoorzitting Senaat 7 mei 2013 Inleiding Geachte dames en heren, ik heb de eer en het genoegen u tijdens deze hoorzitting
Nadere informatieAgenda. Levenseinde: keuzes, wil, wet en praktijk t.b.v. Parkinsoncafé Rosmalen. Wetten. Keuzes aan het einde van het leven
Levenseinde: keuzes, wil, wet en praktijk t.b.v. Parkinsoncafé Rosmalen Jannie Willemsen Medewerker Presentatiedienst Agenda Wetten en patiëntenrechten Keuzes aan het einde van het leven NVVE en Wilsverklaringen
Nadere informatieBeslissingen bij ernstige ziekte of levenseinde
Beslissingen bij ernstige ziekte of levenseinde 31 34 53 post@azdiest.be www.azdiest.be PALLIATIEVE THERAPIE... 6 PALLIATIEVE ZORG... 6 HET STOPZETTEN OF NIET STARTEN VAN EEN LEVENSVERLENGENDE BEHANDELING...
Nadere informatieAls genezing niet meer mogelijk is
Algemeen Als genezing niet meer mogelijk is www.catharinaziekenhuis.nl Patiëntenvoorlichting: patienten.voorlichting@catharinaziekenhuis.nl ALG043 / Als genezing niet meer mogelijk is / 06-10-2015 2 Als
Nadere informatie13 november 2009. palliatieve geneeskunde VUB
13 november 2009 Het wettelijk kader van de levenseindebeslissingen Wim Distelmans MD MPH PhD palliatieve geneeskunde VUB zorg rond het levenseinde hele evolutie halve eeuw medische spitstechnologie veel
Nadere informatiePRAKTISCHE VRAGEN OVER BESLISSINGEN ROND HET LEVENSEINDE. Cor Spreeuwenberg
PRAKTISCHE VRAGEN OVER BESLISSINGEN ROND HET LEVENSEINDE Cor Spreeuwenberg HOE KOMT HET DAT OVER DIT SOORT BESLISSINGEN MEER WORDT GESPROKEN DAN VROEGER? vroeger dood door infectieziekten en ongevallen
Nadere informatieVoorwoord 11 Inleiding 13
Voorwoord 11 Inleiding 13 1 Een gemeenschappelijk perspectief 13 2 Herkenning, reflectie en argumentatie 14 2.1 Herkenning 14 2.2 Reflectie 14 2.2.1 Ethisch kader 14 2.2.2 Términologisch kader 15 2.3 Argumentatie
Nadere informatie11 februari Rob Bruntink
11 februari Rob Bruntink Stelling 1: Als je een euthanasieverzoek wilt doen, moet je een euthanasieverklaring hebben. Stelling 2: Als je een euthanasieverzoek doet (en daarbij ook kunt verwijzen naar
Nadere informatieEUTHANASIE standpunten & producten Wim Distelmans MD
Ter Elst 6 november 2007 EUTHANASIE standpunten & producten Wim Distelmans MD MD PhD palliatieve geneeskunde VUB zorg rond het levenseinde palliatieve zorg goed alternatief voor therapeutische hardnekkigheid
Nadere informatiePalliatieve sedatie. Dr. Koen Herweyers Equipearts PHA, CRA WZC st Bavo Inwooncursus 2013
Palliatieve sedatie Dr. Koen Herweyers Equipearts PHA, CRA WZC st Bavo Inwooncursus 2013 Palliatieve sedatie Definitie van palliatieve sedatie Refractaire symptomen Voedsel en vocht Palliatieve sedatie
Nadere informatie1 Inleiding... 1. 2 Wat is palliatieve sedatie?... 1. 3 Hoe werkt palliatieve sedatie?... 1. 4 Is het een soort euthanasie?... 1
Palliatieve sedatie Inhoudsopgave 1 Inleiding... 1 2 Wat is palliatieve sedatie?... 1 3 Hoe werkt palliatieve sedatie?... 1 4 Is het een soort euthanasie?... 1 5 Wanneer past de arts palliatieve sedatie
Nadere informatieHandreiking: Zorg voor mensen die bewust afzien van eten en drinken om het levenseinde te bespoedigen
Handreiking: Zorg voor mensen die bewust afzien van eten en drinken om het levenseinde te bespoedigen Alexander de Graeff Internist-oncoloog/hospice-arts UMC Utrecht/Academisch Hospice Demeter, De Bilt
Nadere informatiePalliatieve behandeling van het bronchuscarcinoma
1 Palliatieve behandeling van het bronchuscarcinoma Tessa Dieudonné Pneumologe H.Hartziekenhuis Mol Palliatieve zorg 2 1. Definitie 2. Pijnbestrijding 3. Symptoombestrijding 4. Palliatieve sedatie : richtlijnen
Nadere informatieVroegtijdige zorgplanning
Vroegtijdige zorgplanning Waarom uw zorg vroegtijdig plannen? Wat houdt het in? curatief handelen palliatief handelen actieve levensbeëindiging Waarom vroegtijdig uw zorg plannen? Welke zorg zou u wensen
Nadere informatieInformatie over euthanasie
Informatie over euthanasie Inleiding Euthanasie is een onderwerp waar mensen heel verschillend over kunnen denken. Wat u van euthanasie vindt, hangt onder meer af van uw (religieuze) achtergrond, opvoeding,
Nadere informatieHET LEVENSEINDE Een doodgezwegen onderwerp. Lia Verlinde 6 November 2012
HET LEVENSEINDE Een doodgezwegen onderwerp Lia Verlinde 6 November 2012 Het levenseinde Inleiding Levenseinde Levensloop Waardering van het leven en wil om te leven Rol hulpverlening Richtlijnen Tot slot
Nadere informatieEuthanasie. T +32(0) F +32(0) Campus Sint-Jan Schiepse bos 6. B 3600 Genk
Euthanasie T +32(0)89 32 50 50 F +32(0)89 32 79 00 info@zol.be Campus Sint-Jan Schiepse bos 6 B 3600 Genk Campus Sint-Barbara Bessemerstraat 478 B 3620 Lanaken Medisch Centrum André Dumont Stalenstraat
Nadere informatieWat zou jij willen? Voor je dierbaren? Voor jezelf?
21 juni 2016 Franca Horstink; Specialist Ouderen Geneeskunde, SCEN arts Laetitia Schillemans;Gespecialiseerd verpleegkundige oncologie en palliatieve zorg Beide Consulent; Palliatie Team Midden Nederland
Nadere informatieHet zorgtraject van de bewoner in De Wingerd
Woon- & Zorgcentrum De Wingerd Het zorgtraject van de bewoner in De Wingerd Dr. Jo Lisaerde Het zorgtraject van de bewoner Belevingsgerichte zorg: wie is deze bewoner? Zorgplanning: wat wenst de bewoner
Nadere informatiePalliatieve zorg in een notedop
Palliatieve zorg in een notedop als genezen niet meer kan Vorming opleiding kappers Click to add title 27 november 2017 Click to add subtitle Mieke Deak Vera Bijnens Verpleegkundigen PST Ziekenhuis Oost-Limburg
Nadere informatieScen. Malaga 2014 Petrie van Bracht en Rob van Lier scenartsen
Scen Malaga 2014 Petrie van Bracht en Rob van Lier scenartsen inhoud Inleiding Getallen Zorgvuldigheidscriteria Valkuilen Euthanasie versus palliatieve sedatie De scenarts S: staat voor steun: informatie,
Nadere informatieSymposium 14 april 2009. aanpassing richtlijnen palliatieve sedatie Karin van Heijst en Trijntje Buiter
Symposium 14 april 2009 aanpassing richtlijnen palliatieve sedatie Karin van Heijst en Trijntje Buiter Palliatieve sedatie Het opzettelijk verlagen van het bewustzijn in de laatste levens of stervensfase.
Nadere informatieNHG-Leergang Palliatieve Zorg. Module 1: inleiding, palliatief redeneren
NHG-Leergang Palliatieve Zorg Module 1: inleiding, palliatief redeneren Disclosure belangen spreker: (Potentiële) Belangenverstrengeling: Geen Palliatieve zorg Stel je voor dat je zelf te horen hebt gekregen
Nadere informatieHet palliatief support team
Het palliatief support team T +32(0)89 32 50 50 F +32(0)89 32 79 00 info@zol.be Campus Sint-Jan Schiepse bos 6 B 3600 Genk Campus Sint-Barbara Bessemerstraat 478 B 3620 Lanaken Medisch Centrum André Dumont
Nadere informatieGesprekshulp Palliatieve Zorg
Gesprekshulp Palliatieve Zorg Deze vragenlijst voor het gesprek met het Palliatief Advies Team bestaat uit twee delen. Het invullen kost tussen de 5 en 20 minuten. Pagina 1: Lijst met veel voorkomende
Nadere informatiePalliatieve zorg. Onthaalbrochure
Onthaalbrochure Palliatieve zorg Palliatief Support Team Palliatieve Eenheid Palliatieve zorg in de thuissituatie Vzw Palliatieve Eenheid Mariaziekenhuis mensen zorgen voor mensen 1. Wat verstaan we onder
Nadere informatiePalliatieve sedatie Informatie voor patiënt en familie
Palliatieve sedatie Informatie voor patiënt en familie U hebt met uw behandelend arts gesproken over palliatieve sedatie. In deze folder kunt u de belangrijkste dingen nog eens nalezen. Deze folder is
Nadere informatieDe laatste levensfase. Hoe IJsselheem omgaat met een euthanasieverzoek
De laatste levensfase Hoe IJsselheem omgaat met een euthanasieverzoek In gesprek In de laatste levensfase krijgen mensen te maken met allerlei vragen. Misschien ziet u op tegen de pijn en benauwdheid die
Nadere informatiePraat voor je gaat. Tijdige zorg voor het levenseinde
Praat voor je gaat. Tijdige zorg voor het levenseinde KWB Baal 15 februari 2016 1 Praten over je levenseinde Dat is voor later, ik wil daar nu nog niet aan denken Ik ben nog gezond en in de bloei van mijn
Nadere informatieBeslissingen bij ernstige ziekte of levenseinde. Imeldaziekenhuis
Beslissingen bij ernstige ziekte of levenseinde Imeldaziekenhuis imelda omringt u met zorg Inhoud Inleiding 3 Palliatieve therapie 4 Palliatieve zorg 5 Het stopzetten of niet starten van een levensverlengende
Nadere informatiePallium = Latijns woord voor mantel Palliatieve zorg, een mantel van warmte en bescherming
Workshop Palliatieve Zorg 11 oktober 2012 Hedi ter Braak Monique van den Broek 1 Wat is palliatieve zorg? Pallium = Latijns woord voor mantel Palliatieve zorg, een mantel van warmte en bescherming 2 1
Nadere informatieBesluitvorming in de Palliatieve fase
Besluitvorming in de Palliatieve fase Renske Karens 26-10-2016 Programma Welkom en introductie Besluitvorming in de Palliatieve fase Markering palliatieve zorg Terminale fase / Stervensfase Instrumenten
Nadere informatieDe lange weg is vaak te kort.
www.hhzhlier.be 1 h.-hartziekenhuis vzw De lange weg is vaak te kort. Dr. F. Krekelbergh Geriater Verantwoordelijke arts palliatieve zorgen Levenseinde is belangrijk moment Vroeg of laat Leven : veel verlieservaringen
Nadere informatieHoe we met sterven omgaan. GVO groepering van voorzieningen voor ouderenzorg
Hoe we met sterven omgaan GVO groepering van voorzieningen voor ouderenzorg Hoe we met sterven omgaan Allemaal denken we wel eens aan de dood. Door media of door wat er rondom ons gebeurt, worden we wel
Nadere informatieEuthanasie/hulp bij zelfdoding. Hoe gaan we hier mee om?
Euthanasie/hulp bij zelfdoding Hoe gaan we hier mee om? Inhoudsopgave 1. Samenvatting... 2 2. Onze missie en visie... 3 3. Ons standpunt over euthanasie / hulp bij zelfdoding... 3 4. Ons handelen bij een
Nadere informatiePro memorie: Memento mori (multidisciplinaire besluitvorming bij palliatieve sedatie)
Palliatieve sedatie Pro memorie: Memento mori (multidisciplinaire besluitvorming bij palliatieve sedatie) Dr S(iebe)J. Swart, specialist ouderengeneeskunde beslissing rond het levenseinde maar: mogelijke
Nadere informatie