Het Florissante pad der Mosflora 1

Transcriptie

1 Het Florissnte pd der Mosflor 1 Voorwoord Mossen; Leidrd voor hen die zich willen egeven op het Florissnte pd der Mosflor. Het ieden vn een leidrd, het op weg helpen vn hen die zich op het ijzonder Florissnte pd der Mosflor willen egeven, dt ws de gedchte ij het smenstellen vn dit oekwerk. Met veel foto s egeleid door tekst, moet het voor elngstellenden mogelijk zijn, dit frie pd te etreden. Zeker het egin zl doorzettingsvermogen vrgen. Zij, die dit echter weten te overwinnen zullen hiervoor rijkelijk worden eloond. Steeds weer nieuwe, ngenme verrssingen, zullen hen ten deel vllen zols (fig.1-2), zeer ijzondere vondsten vn de uteurs. In 1988 heeft IVN Asten-Someren het oekje Mossen! Een Wereld... uitgegeven. Angezien hier nog steeds vrg nr is, leek een heruitgve wenselijk. Sinds 1988 is er echter veel vernderd in de Wereld vn Mossen. Veel soorten zijn sterk toegenomen door vernderde milieuomstndigheden. En, recent is voor Nederlnd en België een stndrdlijst verschenen met Nederlndstlige mossennmen. Kortom Mossen! Een Wereld... is verouderd. Dit voor u liggende, n deze tijd ngepste oekje, is dn ook edoeld ls opvolger hiervn. De in dit nieuwe oekje geruikte nmen zijn in overeenstemming met de Nederlndstlige nmlijst vn de mosflor vn Nederlnd en België. Ook zijn nzienlijk meer soorten opgenomen. Ook soorten, wrvn het in 1988 voor de grootse optimist ondenkr ws, dt deze ooit in Nederlnd nog lgemeen zouden worden, zols o.. Knikkersterretje, Broedhrmuts en Bleek oomvorkje. Een inleidend verhl schetst een lgemeen eeld vn mossen. An de orde komen; de plts vn mossen in het plntenrijk, de onderverdeling in een ntl groepen en de kenmerken drvn. De levenscyclus vn een mos is in woord en eeld gercht. Met groeipltsen vn mossen en hun functie in de ntuur eindigt de inleiding. Anwijzingen voor eginnende ryologen, determintietellen en eschrijvingen vn soorten, helpen de geïnteresseerden, ij het nder onderzoeken vn mossen. In de eschrijving vn de soorten stt de wetenschppelijke nm cursief vermeld chter de Nederlndse nm. Bij sommige foto s stt de Nederlndse en de wetenschppelijke nm vermeld, deze komen niet in de eschrijvingen en tellen voor. Wij wensen u veel geluk op het Florissnte pd der Mosflor. fig.1 Groot gootmos (Tritomri quinquedentt) Ommel, juni 2012 Jn Kersten en Riek vn den Bosch fig.2 Schorsdekmos (Semtophyllum sustrumulosum), ldjes en sporenkpsels

2 Het Florissnte pd der Mosflor 2 Inhoudsopgve Opgenomen soorten en geslchten, pginverwijzing Mossen, inleiding De plts vn mossen in het plntenrijk Onderverdeling vn mossen Levermossen Belderde (folieuze) levermossen Thlleuze levermossen Huwmossen Bldmossen De onderverdeling vn ldmossen Veenmossen Topkpselmossen Slpmossen Levenscyclus vn een mos Geslchtelijke voortplnting Geslchtsverdeling ij mossen Ongeslchtelijke voortplnting ij mossen Groeipltsen vn mossen De functie vn mossen in de ntuur Anwijzingen voor eginnende ryologen Determineren vn een mos Bewren vn mos Algemene tel, sleutel tot de soorten Tel 1: Belderde levermossen Tel 2: Thlleuze levermossen Tel 3: Topkpselmossen Tel 4: Slpmossen Beschrijving vn soorten Levermossen Belderde (folieuze) levermossen Thlleuze levermossen Huwmossen Bldmossen Veenmos Topkpselmossen Slpmossen Verklring vn geruikte termen Afeeldingen ter verduidelijking Levermossen Huwmossen Bldmossen Anevolen litertuur

3 Het Florissnte pd der Mosflor 3 Opgenomen soorten en geslchten, pginverwijzing Vn een ntl ijzondere soorten zijn lleen foto s opgenomen met dronder de Nederlndse en wetenschppelijke nm, deze zijn niet in de eschrijvingen en determintietellen opgenomen. Achterlichtmos 35 Gewoon knopjesmos 40 Beekstrtjesmos 40 Gewoon krulmos 36 Bleek oomvorkje 23 Gewoon lndvorkje 24 Bleek dikkopmos 46 Gewoon mnmos 20 Boogsterrenmos 39 Gewoon moersvorkje 23 Boompjesmos 43 Gewoon muisjesmos 36 Boomsnvelmos 45 Gewoon muursterretje 34 Boomvorkje 23 Gewoon peermos 37 Boskluwtjesmos 48 Gewoon plkktmos 23 Boskronkelsteeltje 33 Gewoon pluisdrdmos 44 Bosschoffelmos 21 Gewoon pluisjesmos 31 Brmknikmos 38 Gewoon pronkmos 47 Breekldje 33 Gewoon puntmos 44 Broedhrmuts 41 Gewoon purpersteeltje 31 Broedkelkje 21 Gewoon schijfjesmos 22 Bronsmos 48 Gewoon sikkelsterretje 32 Buidelmos 19 Gewoon smrgdsteeltje 35 Dikkopmos 46 Gewoon sterrenmos 39 Duinsterretje 34 Gewoon thujmos 43 Echt vetmos 23 Gewoon trpmos 20 Fijn lddermos 46 Gewoon wtervorkje 24 Flesjesmos 23 Gezoomd vedermos 30 Fri hrmos 29 Gldde hrmuts 41 Frnjemos 22 Glnzend mnmos 20 Gf uidelmos 19 Grijs kronkelsteeltje 33 Gf kntmos 22 Grijze hrmuts 42 Gffeltndmos 32 Grofkorrelknikmos 38 Gedrid knikmos 38 Groot lddermos 46 Gedrongen kntmos 22 Groot rimpelmos 30 Geel huwmos 25 Groot vedermos 30 Geelkorrelknikmos 38 Hkmos 48 Geelsteeltje 37 Hkveenmos 27 Geoord veenmos 27 Hrmos 28 Geplooid snvelmos 45 Hrmuts 40 Gernd hrmos 29 Hrtldig puntmos 44 Gerimpeld oogsterrenmos 39 Huwmos 25 Gerimpeld gffeltndmos 32 Heidefrnjemos 22 Gerimpeld pltmos 47 Heidekluwtjesmos 48 Gesnveld kluwtjesmos 48 Helmroestmos 22 Gesteelde hrmuts 41 Kntmos 21 Gewimperd veenmos 26 Kluwtjesmos 47 Gewone hrmuts 41 Klein lndvorkje 24 Gewone viltmuts 29 Kleismrgdsteeltje 35 Gewoon dikkopmos 46 Kleisnvelmos 45 Gewoon gffeltndmos 32 Kleivedermos 30 Gewoon hkmos 48 Knikkersterretje 34 Gewoon hrmos 29 Knikkertjesmos 36 Gewoon hrmos 29 Knikmos 37 Gewoon huwmos 25 Knopjesmos 40 Gewoon kntmos 21 Knotskroesmos 42 Gewoon knikkertjesmos 36 Kroesmos 42 Krom pltmos 47 Kronkelsteeltje 32 Kroppluisjesmos 31 Krulmos 36 Kussentjesmos 33 Kussentjesveenmos 27 Lndvorkje 24 Lichtrndmos 20 Mnmos 20 Moersuidelmos 19 Moersvorkje 23 Muisjesmos 36 Muurchterlichtmos 35 Neptunusmos 19 Nerflevermos 21 Nerfpuntmos 44 Oortjesmos 20 Prpluutjesmos 24 Peermos 37 Plkktmos 23 Pltmos 47 Pluisdrdmos 44 Pluisjesmos 31 Pronkmos 47 Rimpelmos 30 Roestmos 22 Rond oogsterrenmos 39 Roodviltmos 40 Ruig hrmos 28 Schoffelmos 21 Sikkelmos 43 Smrgdsteeltje 35 Snvelmos 45 Spits smrgdsteeltje 35 Strtjesmos 40 Sterrenmos 39 Sterretje 34 Thujmos 43 Trpmos 20 Trompetkroesmos 42 Vedermos 30 Veenmos 26 Vensikkelmos 44 Viertndmos 28 Viltmuts 29 Vliermos 43 Wterveenmos 27 Wtervorkje 24 Zilvermos 38

4 Het Florissnte pd der Mosflor 4 Mossen, inleiding De plts vn mossen in het plntenrijk Binnen het plntenrijk ehoren mossen tot de hoofdfdeling Sporenplnten. Deze plnten vormen geen loemen en zden, mr sporen. Deze hoofdfdeling is verdeeld in een ntl fdelingen, wronder de fdeling Mosplnten. Dit zijn plnten zonder echte wortels, mr meestl wel met op wortels lijkende drdvormige hechtorgnen, wortelhren of rhizoiden genmd. Mosplnten vormen meestl wel stengels en ldjes. Ze heen geen vtundels. Voedingstoffen en wter worden vnuit de lucht door de cellen vn stengels, tkken en ldjes opgenomen. Onderverdeling vn mossen We kunnen mossen indelen in drie groepen: Levermossen, Huwmossen en Bldmossen. Levermossen Levermossen kunnen we onderverdelen in twee groepen, elderde- of folieuze levermossen en de thlleuze levermossen. Belderde (folieuze) levermossen De elderde levermossen vormen een stengel l dn niet voorzien vn zijtkken. Hiern zit n eide zijknten een rij ldjes gehecht. Bij een ntl soorten zit n de onderzijde vn de stengel, een derde rij veel kleinere ldjes, de zgn. onderldjes. De ldjes zijn fgerond n de top (fig.5) of eindigen in twee of meer toppen (fig.3-4). Ook kunnen ze zijn smengesteld uit twee verschillend gevormde ldloen, die voor een deel gootvormig met elkr veronden zijn (fig.4). De ldjes zijn dun, één cellg dik en heen geen nerf. Ze fig.3 Gewoon kntmos kunnen ijn dwrs zijn ngehecht, mr zijn meestl zeer schuin ngehecht (fig.3). fig.4 Nerflevermos, ld De vrouwelijke geslchtsorgnen, ofwel rchegoniën zitten n de top vn de plnt in een, één cellg dik, uisvormig omhulsel, de zgn. perinth (fig.7-9). De mnnelijke geslchtsorgnen, ofwel ntheridiën zitten meestl in de ldoksels (fig.5). N evruchting groeien uit de rchegoniën korte steeltjes met drop een olvormig of iets cilindrisch orgn, het zgn. sporenkpsel (fig.8). In het sporenkpsel worden de sporen gevormd. Tussen de sporen vn levermossen evinden zich spirlvormige drden, zgn. elteren (fig.6). Als de sporen rijp zijn en de omstndigheden gunstig, zl de kpselsteel zich strekken tot een lnge kleurloze steel zonder ldgroen (fig.8). Het sporenkpsel wordt drdoor uit de perinth omhoog gedrukt. Drn springt het sporenkpsel in vier kleppen open en lt de fig. 6 Gedrongen kntmos, sporen en elteren fig. 5 Lichtrndmos met ntheridiën sporenmss ineens vrij (fig.8). De elteren gn ij contct met de droge uitenlucht kronkelen wrij ze de sporenmss uit elkr drukken. De wind krijgt er hierdoor eter vt op en zl ze meevoeren nr, mogelijk een geschikte plts wr ze kunnen kiemen en voor ngeslcht zorgen.

5 Het Florissnte pd der Mosflor 5 fig.8 Neptunusmos, sporenkpsel leeg en vol met sporen fig.7 Gewoon kntmos, perinthen met rijpe sporenkpsels Thlleuze levermossen Thlleuze levermossen vormen meestl een op de grond liggend of in wter drijvend dikvlezig lichm. Thllus is de Ltijnse nduiding voor lichm. Het thllus estt meestl uit lnggerekte flppen die vk rozetten vormen (fig ). Bij de meeste soorten zitten de geslchtorgnen verzonken in het thllus (fig.11). Uit de evruchte rchegoniën groeien soortgelijke kpselstelen en sporenkpsels ls ij elderde levermossen. Deze ontwikkelen zich in een zgn. involucrum, een soort uis- of fig.9 Gewoon mnmos, perinthen met sporenkpsels in ontwikkeling flpvormig omhulsel stnde op het thllus (fig.12). Een ntl soorten vormt hierop een uitzondering. Lndvorkjes vormen geen kpselstelen (pg.24). De sporenkpsels liggen hier verzonken in het thllus. fig.10 Echt vetmos fig.11 Prpluutjesmos, vrouwelijke plnten met prpluuvormige orgnen wrin de rchegoniën zitten en ekervormige orgnen met drin schijfvormige roedorgnen fig.12 Gewoon plkktmos fig.13 Moersplkktmos (Pelli neesin), thllus met ntheridiën Tegen de tijd dt de sporen rijp zijn is het thllus zover vergn dt de sporen vrijkomen. Prpluutjesmos vormt prpluuvormige orgnen (fig.11). De plnten zijn tweehuizig. In de prpluutjes vn vrouwelijke plnten worden rchegoniën gevormd die n evruchting n de onderzijde vn het prpluutje sporen vormen. Bij rijpheid worden deze sporen door elteren uit elkr gedrukt. In de prpluutjes vn mnnelijke plnten worden ntheridiën gevormd.

6 Het Florissnte pd der Mosflor 6 Huwmossen Huwmossen vormen eveneens een dikvlezig thllus. Dit kn enigszins vlk zijn, rozetvormig, met omhoog groeiende loen (fig.14- pg.25). In het thllus zitten vk donkere proppen vn luwwierkolonies. De sporenkpsels groeien rechtstreeks vnuit het thllus, zonder kpselsteel. Jonge sporenkpsels zijn groen en cilindrisch ls jonge grssprieten (fig.15). Oudere sporenkpsels heen de kleur vn de sporen en splijten in de lengte in twee delen open zols de huwen vn kruisloemigen. Tussen de sporen zitten korte, iets vertkte pseudo-elteren mr geen elteren (pg.25). fig.14 Geel huwmos met jonge sporenkpsels fig.15 Gewoon huwmos, sporendrgers (kpsels) Bldmossen Bldmossen zijn rechtopstnde of liggende, l dn niet vertkte, ltijd elderde plnten. De ldjes zijn meestl rondom de stengel en zijtkken ngehecht (fig.16). Ze eindigen in één top, zijn overwegend één cellg dik en heen meestl een nerf (fig.17). De geslchtsorgnen zitten verscholen tussen specil gevormde ldjes, de omwindselldjes. Deze vormen een soort knop of loemvormig orgn (fig.18). Deze zitten n de top vn de plnten of n de zijknt vn de stengel, l dn niet in een ldoksel. De ouw vn kpselsteel en sporenkpsel is totl nders dn ij levermossen en huwmossen. Uit de evruchte rchegoniën groeit een korte of lngere kpselsteel voorzien vn ldgroen met n de top een eveneens vn ldgroen voorzien ol- of cilindervormig orgn, het sporenkpsel. Ps in een lt stdium vn ontwikkeling worden hierin sporen gevormd. Het sporenkpsel is ingewikkeld geouwd. Het heeft n de top een opening met een ingenieuze fsluitmechniek, het zgn. peristoom (fig.19-20). Dit kn estn uit één of twee ringen vn ldjes, de zgn. peristoomtnden. Bij droog weer stn deze rechtop of zijn nr uiten geogen. De sporen kunnen dn, ngezogen door de wind, het sporenkpsel verlten. Bij vochtig weer sluiten de peristoomtnden de opening vn fig.16 Gewoon puntmos fig.17 Gedrid knikmos, ld het sporenkpsel weer f tot zich etere omstndigheden voordoen voor de verspreiding vn de nog nwezige sporen. Een ntl mossoorten heeft een trommelvel. Dit is een schijfvormig orgn dt het centrum vn de kpselopening fsluit. Tussen dit trommelvel en de kpselwnd lijft een smlle ring open die gedeeltelijk fgesloten is fig.18 Gewoon dikkopmos, ntheridiën en rchegoniën door peristoomtnden (fig.18). Deze peristoomtnden regeren niet op vocht, mr lijven steeds in dezelfde stnd. Totdt de sporen rijp zijn is het peristoom fgedekt door een dekseltje. Over dit dekseltje en geheel of gedeeltelijk ook over het sporenkpsel zit eerst nog een vliezig of hrig mutsje (fig.19-20). Dit mutsje is een restnt vn het rchegonium dt door de kpselsteel met drop het sporenkpsel in ontwikkeling omhoog geduwd wordt en dn fscheurt.

7 Het Florissnte pd der Mosflor 7 c fig.19 Gewoon dikkopmos, niet rijpe sporenkpsels rijp sporenkpsel De onderverdeling vn ldmossen Bldmossen kunnen we verdelen in drie groepen, veenmossen, topkpselmossen en slpmossen. fig.20 Groot rimpelmos, gesnveld dekseltje, vliezig mutsje en c peristoom met trommelvel Veenmossen Veenmossen zijn rechtopstnde, meestl in ntte, dikke kussens groeiende plnten. An de stengel zitten op regelmtige fstnden undels zijtkken. An de top vn de plnt vormt een ntl jonge tkken een dicht hoofdje. Als de onderste tkken vn dit hoofdje volgroeid zijn, zl het ovenzittende stengeldeel zich strekken (fig.21). De ldjes heen geen nerf. Ze heen een kenmerkend celptroon met voor het merendeel lege cellen, zonder ldgroen (fig.22). Deze cellen kunnen zich volzuigen met wter. An de plnten zitten nooit rhizoiden. De geslchtsorgnen worden gevormd n fig.21 Stijf veenmos (Sphgnum cpillifolium) specile, vn ldgroen voorziene tkjes, ij de top vn de mosplnt (fig.23). Het sporenkpsel is olvormig, gt ij rijpheid met een dekseltje open, heeft geen mutsje en geen peristoom (fig.22). Veenmossen groeien vk in een ntte, zure omgeving die ze nog extr verzuren door fscheidingen. Dit mkt mede veenvorming mogelijk. fig.22 Gewimperd veenmos, tkld met kenmerkend celptroon en sporenkpsels fig.23 Stijf veenmos (Sphgnum cpillifolium), tkje met ntheridiën

8 Het Florissnte pd der Mosflor 8 Topkpselmossen Topkpselmossen zijn meestl rechtop groeiende, weinig of niet vertkte plnten, nwezige zijtkken volgen de hoofdstengel. De kpselstelen stn op de top vn de mosplnten (fig.24-25). De ldjes heen meestl een lnge nerf die soms de grootste reedte vn het ld vormt (fig 27). De nerf kn n de top vn het ld uitsteken ls een kleurloze glshr (fig.28). Een ntl soorten heeft lmellen op de nerf. Dit zijn smlle celplten die in de lengterichting op de nerf stn (fig.26-27). De geslchtsorgnen zijn te vinden n de toppen vn de plnten meestl in een rozet vn omwindselldjes fig.24 Gewoon muursterretje De omwindselldjes zijn meestl groter en nders gevormd dn de overige ldjes. Bij eenhuizige tweeslchtige plnten stn rchegoniën en ntheridiën ij elkr in een gezmenlijk omwindsel. Bij tweehuizige soorten stn ze op verschillende mosplnten. Volgroeide, niet heleml rijpe sporenkpsels heen meestl een mutsje, een dekseltje en een peristoom (fig.29). Een ntl soorten heeft een trommelvel (fig.20). De kpselsteel is vk zeer lng mr ij een ntl soorten is het sporenkpsel ngenoeg zittend (fig.29). fig.25 Zndhrmos, mnnelijke plnten en vrouwelijke plnten fig.26 Groot rimpelmos lddoorsnede, ld met smlle nerf en lmellen fig.27 Fri hrmos lddoorsnede, ld met rede nerf met drop lmellen fig.28 Gewoon muursterretje, omwindselld gewoon ld fig.29 Grijze hrmuts met zittend sporenkpsel. De sporen zijn rijp, het mutsje en dekseltje vllen f.

9 Het Florissnte pd der Mosflor 9 Slpmossen Slpmossen zijn meestl liggende, mr ook wel rechtopstnde plnten. Ze kunnen onregelmtig tot zeer regelmtig, veervormig, één of meervoudig vertkt zijn (fig.31-pg.43). De kpselstelen zitten n de zijknt vn de stengel. De ldjes heen een smlle korte- of lngere nerf en soms een duele nerf (fig.30), mr de nerf kn ook ontreken. De geslchtsorgnen zitten in een door omwindselldjes gevormd knopvormig orgn n de zijknt vn de stengel (fig.32). Sporenkpsels heen meestl een duel peristoom. Als de sporen niet rijp zijn is het sporenkpsel meestl edekt met een l dn niet gesnveld dekseltje en een vliezig mutsje (fig ). Levenscyclus vn een mos fig.30 Knikkend plmpjesmos (Isothecium myosuroides), ldjes fig.31 Gewoon puntmos deels liggend, deels rechtop fig.32 Boommos, (Pylisi polynth) met omwindsels fig.33 Gewoon pluisdrdmos, sporen niet rijp en sporenkpsels met rijpe sporen fig.34 Boomsnvelmos, sporenkpsels

10 Het Florissnte pd der Mosflor 10 Geslchtelijke voortplnting Als een rijpe spore het sporenkpsel verlt en op een gunstige plts terechtkomt, zl hieruit een plt of drdvormig vertkt orgn ontstn. Dit orgn wordt protonem of voorkiem genoemd. Uit deze voorkiem kunnen een of meer mosplnten groeien. Op deze mosplnten worden geslchtsorgnen gevormd. Flesvormige vrouwelijke orgnen, rchegoniën (enkelvoud rchegonium) genmd en/of knotsvormige mnnelijke orgnen, ntheridiën (enkelvoud ntheridium) genmd. In het rchegonium zit een eicel. Het ntheridium evt zdcellen. Als de eicel in het rchegonium rijp is, verspreidt het een lokstof die de zdcellen ntrekt. De zdcellen zijn voorzien vn twee zweephrtjes wrmee ze zich vi wter kunnen verpltsen. Dit vindt plts tijdens vochtig weer. Een eicel en een zdcel versmelten met elkr in het rchegonium, wrn hieruit een kpselsteel met sporenkpsel groeit. In het sporenkpsel worden nieuwe sporen gevormd. Als deze rijp zijn en het sporenkpsel ij droog weer verlten, is de cyclus rond. Deze cyclus duurt ij een ntl soorten ongeveer twee jr, mr ij veel pioniersoorten zl dit veel korter zijn. c d rijpe sporen verlten het e sporenkpsel protonem of voorkiem c protonem met jonge mosplnten d mnnelijke mosplnt g f h e ntheridium of gelchtsorgn f ntheridium met uitzwermende zdcellen g vrouwelijke mosplnt h rchegonium of geslchtsorgn i rchegonium met rijpe eicel i j rchegonium met opkomende l kpselsteel en sporenkpsel k j k mosplnt met volgroeide kpselsteel en sporenkpsel l rijp sporenkpsel met fgevllen dekseltje en mutsje, de sporen kunnen worden verspreid fig.35 fig.36 Peermos spec., rchegoniën fig.37 Buidelmos spec., ntheridën fig.38 Gewoon gffeltndmos, ntheridiën tussen steriele celdrden fig.39 Zndhrmos, mnnelijke plnten fig.40 Trompetkroesmos met sporenkpsels fig.41 Viltmuts spec., protonem

11 Het Florissnte pd der Mosflor 11 Geslchtsverdeling ij mossen Mossen kunnen zijn: Eenhuizig tweeslchtig; Eenhuizig eenslchtig; Tweehuizig; rchegoniën en ntheridiën in een gezmenlijk knop- of loemvormig omwindsel op een plnt. rchegoniën en ntheridiën in verschillende knop- of loemvormige omwindsels op een plnt. rchegoniën en ntheridiën in knop- of loemvormige omwindsels op verschillende plnten. Ongeslchtelijke voortplnting ij mossen Veel mossen kunnen zich ongeslchtelijk voortplnten. Voorl pioniersoorten mken hiervn veelvuldig geruik. Hiervoor worden o.. stengeldelen, tkdelen en ldjes geruikt. Mr ook wel specil gevormde orgnen, zgn. roedorgnen. Dit kunnen zijn: roedldjes, roedtkjes, roedkorrels (fig.44), roedschijfjes, roedknoppen of roedknolletjes. Broedknolletjes worden gevormd n de rhizoiden, meestl in het sustrt (fig.42), mr op zeer ntte stndpltsen ook wel hoger n de plnt. De overigen ontstn o. n de ldrnd, op de nerf of verspreid op de ldschijf, in de ldoksels en in of op specil gevormde orgnen. Uit lle roedorgnen kunnen zich onder gunstige omstndigheden mosplnten ontwikkelen, identiek n de plnt fig.43 Gewoon purpersteeltje, plnten met innovtie s fig. 44 Gf uidelmos, roedkorrels n de top vn de mosplnt fig.42 Violet knolknikmos (Bryum violceum) met roedknolletjes n de rhizoiden wrvn ze zijn fgescheiden. Ook kunnen uit specile cellen, zg. initilcellen, nieuwe mosplnten groeien, zgn. innovties. Veell ontstn deze, tussen omwindselldjes, n de top vn mosplnten (fig.43). Groeipltsen vn mossen Mossen kunnen we op de meest uiteenlopende groeipltsen ntreffen. In std en dorp zowel ls op het plttelnd. Op steenchtige mterilen vn stoepen, wegen, muren en dken (fig.45). Op de schors vn levende omen (fig.46), op dood hout en humus. Mr ook op znd, leem, klei (fig.47-48) en onder wter fig.45 Gewoon muursterretje, een steenewoner fig.46 Bleek oomvorkje in een vochtig sprrenos of n de oppervlkte drijvend. Veel soorten zijn geonden n een vochtige omgeving, zols

12 Het Florissnte pd der Mosflor 12 noordhellingen en ndere schduwrijke pltsen. Anderen zijn ngepst n stndpltsen met extreme tempertuur en vochtwisselingen, zols op stuifznd, dken, muren of op eton. Op voedselrme, vochtige noordhellingen zijn soms meer kritische soorten te vinden. Mr ook, in zowel loof- ls nldossen met een hoge luchtvochtigheid, zijn ijzondere soorten te verwchten. Wilgenstruwelen en jonge dichte loofossen met veel zomereiken, vlieren of populieren zijn vk zeer interessnt. Hier kunnen vele ijzondere, op levende schors groeiende mossen (epifieten) gevonden worden. Op vochtige kkers, die enige tijd niet ewerkt zijn, ontwikkelt zich vk een prchtige pioniervegettie met soms zeer ijzondere mossen. Als de grond iets lemig is, of door wter of zwre mchines dichtgeslgen, is de kns hierop extr groot (fig.47). De functie vn mossen in de ntuur Veel mossen zijn echte pionierplnten (fig ). Ruig hrmos is een stuifzndinder ij uitstek. Prpluutjesmos, Gewoon krulmos, Gewoon purpersteeltje en verschillende Knikmossen kunnen we vk ntreffen op vochtige rndplekken en llerlei ndere stikstofrijke verstoorde pltsen. Ook op zwr verontreinigde grond vinden we deze fig.48 Gewoon purpersteeltje, pionier op een zndfgrving fig.47 Gewoon knikkertjesmos, Slnkmos (leptoryum piriforme) en Prpluutjesmos vormen een pioniervegettie soorten vk ls eerste plnten. Zij mken de stndplts n verloop vn tijd geschikt voor meer kritische plnten. Mossen eïnvloeden op veel pltsen het microklimt op de odem en werken erosie tegen. Door het vsthouden vn vocht en humus ieden zij n veel zden mogelijkheden om te kiemen. Door het fsluiten vn de odem kunnen zij dit ook tegengn. Ze ieden een uitstekend leefmilieu n veel dieren zols: spinnen, mijten, insecten, wormen en vele ndere kleine dieren. Ze evorderen op veel pltsen humusvorming. Door het vsthouden vn vocht worden rottingsprocessen versneld. Het ontstn vn veen is voor een elngrijk deel n veenmossen te dnken. Veen is l eeuwenlng vn onschtre economische etekenis geweest voor de mens. Zonder veen zou de geschiedenis vn Nederlnd dn ook geheel nders verlopen zijn. Anwijzingen voor eginnende ryologen Bij het op nm rengen vn verschillende mossen, zl zeker in het egin, het doorzettingsvermogen een elngrijke rol spelen. Het leren zien vn de eschreven kenmerken kost veel oefening, voorl omdt mossen vk klein zijn (fig.49). Ook het vinden vn minder lgemene mossen in het veld vergt enige oefening. Vk stn ze verorgen onder of tussen ndere plnten en op lstig te ereiken pltsen. Mossen zijn het gehele jr door nwezig. Ze zijn echter moeilijk te vinden en herkenr tijdens vorst, sneeuw en lngdurende droge periodes. In het voorjr zijn vk complete rijpe sporenkpsels nwezig. Deze kunnen goede nwijzingen ieden ij het enoemen vn de soort. Als je een mos het gevonden wrvn je de nm wilt weten, kun je dit determineren met ehulp vn de determintietellen te eginnen op pgin 14. Dit kn ter pltse geeuren, of thuis wrij een goede loupe onmisr is. Het is elngrijk om een goed uitziend niet verschrompeld plukje mos te ekijken, indien mogelijk met sporenkpsels. fig.49 Ongenerfd eendgsmos (Ephemerum serrtum), met protonem en rhizoiden volwssen plnten zijn ijn 2 mm hoog.

13 Het Florissnte pd der Mosflor 13 Determineren vn een mos Omdt mossen vk dicht opeen groeien, kn het nodig zijn om er een plntje uit te peuteren, met ehulp vn een pincet. Ook moet je er rekening mee houden dt verschillende mossen vk door elkr groeien, dit kn zeer verwrrend zijn. Als je in het veld een mos wilt determineren, geruik dn een loupe, met een vergroting vn 10 à 12x. Als je de determintie egint ij nummer 1 vn de Algemene tel op pgin 14, moet je eoordelen of hetgeen gevrgd wordt overeenkomt met het te determineren mos. Kies voor het meest juiste en g dn nr het nummer dt hier chter stt vermeld. Ook hier mk je weer een keuze. Is dit een nummer, dn g je dr nr toe en herhl het voorgnde. Word je nr een volgende tel verwezen, g dr dn nr toe. Herhl het fig.50 Mossen determineren thuis met ehulp vn microskopen voorgnde totdt je nr een eplde soort wordt verwezen. Ook kn het zijn dt je nr een geslcht, een groep vn nuw verwnte soorten wordt verwezen. Bepl dn met ehulp vn de eschrijvingen en de foto s, met welke soort je te mken het. Een ndere mogelijkheid is, vn het te determineren mos een representtieve collectie te verzmelen en in een convoluut, een soort ppieren envelop, mee te nemen (fig.51). Op het convoluut kun je dn gegevens met etrekking tot de vindplts en dtum vermelden. Thuis kn dn het inmiddels ingedroogde mos, vochtig gemkt worden, op het moment dt determintie het este schikt. Een stereomicroscoop met een vergroting vn 10x tot 20x met onder- en ovenverlichting is drij vn grote wrde (fig.50). Kleine mosplntjes of delen vn mosplnten zols ldjes, kunnen het este in wter, op een petrischltje, of op een ojectglsje toegedekt met een dekglsje gelegd worden. De determintie gt dn op dezelfde wijze ls hiervoor eschreven, mr het is lleml eter te zien. Bewren vn mos N determintie is het n te evelen het mos in een nette convoluut te verpkken met drop de nm vn het etreffende mos, de vindplts, de dtum, de nm vn de vinder, eventueel de determineerder en mogelijk ndere ijzonderheden (fig.51). Voor de vindplts is het n te rden de Amersfoortcoördinten te vermelden, dit voor eventuele lndelijke registrtie. Deze zijn met ehulp vn stfkrten of g.p.s. te eplen. Het lten controleren vn gedetermineerde mossen door meer ervren mossenkenners, is zeker in het egin n te evelen. Het is zinvol, de zo verpkte en gecontroleerde mossen, op te sln in een herrium (fig.52). Bewrt in een droge omgeving lijft het mos tot in lengte vn honderden jren ruikr n opweken in wter. Je kunt het dn ls referentiemteril geruiken om nieuw gevonden mossen mee te vergelijken. Ook kn het dienen ls ewijs voor lndelijke registrtie en-of verspreidingskrtjes vn de etreffende soort. c fig.51 Convoluten, zols opgeslgen in herrium inhoud en c voor tijdelijk fig.52 Mossenherrium