Paper 3 Ontwerponderzoek Geologische tijd. Het levendiger maken van de geologische geschiedenis

Transcriptie

1 Naam auteur Vakgebied Titel Onderwerp Opleiding Maarten van Groenigen Aardrijkskunde Paper 3 Ontwerponderzoek Geologische tijd Het levendiger maken van de geologische geschiedenis Interfacultaire Lerarenopleidingen, Universiteit van Amsterdam Doelgroep VWO 3 Sleuteltermen Geologisch tijdbesef, VWO 3 Bibliografische referentie Studentnummer Beoordelaar(s) Mathijs Booden Marcel van Riessen Datum

2 Paper 1: ontwerpplan (herkansing) 1 Probleembeschrijving Op het Haarlemmermeer Lyceum (HL) in Hoofddorp geef ik Aardrijkskunde aan enkele HAVO- en VWO-klassen, zowel onderbouw als bovenbouw. Op het HL wordt de methode BuiteNLand gebruikt. Door mijn stagebegeleider wordt het 3 VWO onderwerp Aarde, de aarde als archief als lastig gezien. Het voornaamste probleem hierbij is concretisering van de leerstof, vooral het begrip van de geologische tijdschaal blijkt voor leerlingen lastig te zijn. Het leerboek van 3 VWO biedt naar de ervaring van docenten op het HL onvoldoende middelen om het hoofdstuk voor leerlingen om voldoende geologisch tijdsbesef te ontwikkelen. Mijn wens is het ontwerpen van een lessenserie waarin de geologische tijdschaal en aanverwante onderwerpen behandeld worden. Hierbij wil ik duidelijke lessen ontwerpen waarmee leerlingen de begrippen en concepten leren kennen en een begrip krijgen van de geologische tijdschalen en hieraan verwante onderwerpen. Dit betekent dat leerlingen na de interventie kunnen aangeven over wat voor grootte orde de geologische tijdschaal gaat. Daarnaast kunnen de leerlingen na de interventie de belangrijkste gebeurtenissen in de geologische geschiedenis aangeven. Hierbij weten zij bijvoorbeeld hoeveel procent van de tijd er leven op aarde is of kunnen ze belangrijke gebeurtenissen als het uitsterven van dinosaurussen plaatsen in de geologische geschiedenis. 2 Probleemanalyse Het vak aardrijkskunde bestaat grofweg uit een sociaal-geografisch deel en fysisch-geografisch deel, ook wel de maatschappij- en de natuur-kant van aardrijkskunde genoemd. Adwin Bosschaart (2003) geeft aan dat de verdeling tussen het fysische en sociale gedeelte binnen aardrijkskunde niet gelijk is. Volgens Bosschaart is de afgelopen decennia de focus van aardrijkskunde steeds meer verlegd naar de sociaal geografische kant, waarmee het steeds meer een maatschappijvak is geworden. Het gevolg hiervan zou zijn dat de fysisch geografische onderwerpen voor leerlingen als losse stukjes uit de lucht vallen. Het feit dat een aardwetenschappelijke leerlijn ontbreekt, is hier volgens Bosschaart een goed voorbeeld van (Bosschaart, 2003). In 2007 is het eindexamenprogramma aangepast, hiermee zou de oneerlijke verdeling tussen fysisch- en sociaalgeografische onderwerpen hersteld zijn (Van Der Schee, 2009). Bepaalde fysisch geografisch concepten blijven echter voor leerlingen, ook na het wijzigen van het examenprogramma, lastig. Het gaat hier om bijvoorbeeld fysische geografische complexe concepten als de moesson, of platentektoniek (Kalsbeek, 2013). In een studie van King (2010) wordt gesteld dat de geologische tijdschaal ook een complex fysisch geografisch concept is. Het ontwikkelen van een geologisch tijdbesef zou voor veel leerlingen een probleem zijn. Vooral leerlingen in de onderbouw zouden problemen hebben met het ontwikkelen van een geologisch tijdbesef. Uit onderzoek blijkt dat voor leerlingen in de onderbouw zowel het besef van absolute tijd als het besef van relatieve tijd een probleem is. Voor leerlingen in de bovenbouw zou het besef van absolute tijd redelijk tot goed zijn. Het besef van relatieve tijd is zou echter wel nog een probleem zijn (King, 2010). Om de omvang van het probleem, het gebrek aan geologisch tijdbesef, in mijn klas vast te stellen is het van belang een nulmeting uit te voeren. Hiervoor heb ik een kleine toets bij mijn klas afgenomen (zie bijlage). Over het algemeen hebben mijn leerlingen op dit moment geen goed geologisch tijdbesef (zie tabel 1). Leerlingen weten niet precies hoe oud de aarde is, slechts zes leerlingen gaven

3 een goed antwoord op deze vraag. Een groot deel van de leerlingen schat de ouderdom van de aarde totaal verkeerd in. Velen gingen uit van enkele miljoenen jaren. De meerderheid van mijn leerlingen weten wel dat mensen en dinosaurussen niet tegelijktijdig op aarde leefden. Dit geeft aan dat het besef van relatieve tijd redelijk op orde is. Voor de laatste vraag hebben de leerlingen op een geologische tijdschaal een aantal gebeurtenissen moeten invullen. Met deze vraag blijken ze veel moeite te hebben, slechts vier leerlingen hebben de geologische tijdschaal goed ingevuld (zie tabel 1). Een opvallende fout bij het invullen van de tijdlijn is de gedachte dat dinosaurussen eerder uitgestorven zijn. Veel leerlingen hebben deze gebeurtenis miljarden jaren terug op de tijdlijn geplaatst. Zowel deze vraag als vraag 1 geeft aan dat het besef van absolute tijd een probleem is voor mijn leerlingen. Tabel 1. Resultaten nulmeting Vraag Aantal goed Aantal half goed Aantal fout 1: ouderdom aarde : uitsterven dinosaurussen : dinosaurussen en mensen : geologische tijdschaal : invullen tijdlijn De gebruikte methode, BuiteNLand, zorgt volgens het docententeam op het Haarlemmermeer Lyceum onvoldoende voor concretisering van de leerstof. Om de geologische tijdschaal voor leerlingen meer te laten leven wil ik de leerlingen meer bieden dan de methode BuiteNLand. In het volgende onderdeel onderzoek ik de mogelijkheden hiervoor. In de gebruikte methode worden enkele begrippen naar mijn idee te uitgebreid behandeld, er wordt te veel randinformatie gegeven. Het concept de geologische tijdschaal is één van de kernbegrippen uit het hoofdstuk. Dit concept wordt in de derde, vierde en vijfde paragraaf van het hoofdstuk behandeld. In de derde paragraaf worden in vier kolommen vier verschillende geologische tijdperken uitgebreid bekeken. Vervolgens wordt in de vierde paragraaf in een kolom de gehele geologische tijdschaal weergegeven, hierbij worden de begrippen absolute en relatieve ouderdom uitgelegd. Daarnaast wordt in de vierde paragraaf veel informatie gegeven over de evolutie van het leven en over het bepalen van ouderdom van gesteenten en fossielen. Deze hoeveelheid aan informatie zorgt naar mijn idee niet voor een beter geologisch tijdbesef inslijpen (in de bijlage is een deel van de stof opgenomen). De hoeveelheid randinformatie die wordt gegeven zorgt er onvoldoende voor dat de stof voor de leerlingen gaat leven. Door niet alle randinformatie uit de paragrafen te behandelen, bijvoorbeeld minder inzoomen op de verschillende geologische tijden ontstaat er meer tijd om het geologisch besef te laten inslijpen door te werken met verschillende werkvormen en opdrachten. Het blijft discutabel of de gebruikte methode in het lesboek goed is of niet. Ik wil echter graag een andere opzet gebruiken. Ik streef naar een kernachtige beschrijving van de belangrijkste gebeurtenissen in de geologische geschiedenis. Hierdoor ontstaat, zoals gezegd, extra tijd om met verschillende werkvormen en opdrachten te werken.

4 3 Verkenning en keuze oplossing Van den Berg (2009) geeft verschillende mogelijkheden waarmee concretisering van aardrijkskundige onderwerpen gerealiseerd kan worden. Het volgende citaat geeft aan wat verstaan kan worden onder concretisering van aardrijkskundige onderwerpen: Voor veel leerlingen zijn begrippen, maar ook geografische patronen en processen, vaak abracadabra. Het is de taak van de docent en de methode om die voorstelbaar te maken, zodat de leerlingen snappen wat ermee wordt bedoeld. (van den Berg, 2009:145). Concretiseren kan dus gezien worden als het voorstelbaar maken van abstracte begrippen. Waarmee abstracte begrippen voor leerlingen gaan leven en in hun belevingswereld passen. Concretisering is binnen het vak aardrijkskunde is volgens Van Den Berg op de volgende manieren mogelijk: Visualiseren, het laten zien. Hierbij moet gedacht worden aan foto s, films, animaties enz. Een beeld, dat getoond wordt, verduidelijkt een bepaald verschijnsel of begrip. Visualiseren zorgt ervoor dat leerlingen een voorstelling kunnen maken van een plaats elders op de wereld of een bepaald abstract verschijnsel. Het werken met beelden sluit daarnaast goed aan bij de belevingswereld van jongeren. Communicatietechnieken als internet en televisie hebben ervoor gezorgd dat beelden steeds belangrijker zijn geworden. Tot slot is visualiseren vanuit vakdidactisch oogpunt interessant, het zorgt er namelijk voor dat de aardrijkskundeles voor leerlingen gaat leven. Personaliseren is het beschrijven van ervaringen met een filmfragment of verhaal. De docent probeert er voor te zorgen dat leerlingen zich kunnen verplaatsen in een ander gebied of een andere tijd, bijvoorbeeld: hoe is het leven in de woestijn? In de methode BuiteNLand wordt ieder hoofdstuk met een verhaal ingeleid. Educatieve filmfragmenten van bijvoorbeeld Teleac/NOT kunnen geschikt zijn om lesstof te personaliseren. Actualiseren gebeurt in een aardrijkskundeles door een geografisch onderwerp met behulp van de actualiteit te behandelen. Hiervoor kunnen allerlei media gebruikt worden; denk bijvoorbeeld aan krantenartikelen of fragmenten uit het journaal. Door met actuele nieuwsbronnen te werken raken leerlingen gemotiveerder. Daarnaast kan actualiteit in de les voor een betere beeldvorming van geografische verschijnselen, concretisering van het verschijnsel. Kwantificeren is het concretiseren van leerstof met cijfers. Allerlei aardrijkskundige verschijnselen zijn met cijfers weer te geven. In aardrijkskundemethodes en in de Bosatlas wordt dan ook volop gewerkt met tabellen, grafieken en andere grafische informatie om cijfers weer te geven. Over het algemeen zijn tabellen voor leerlingen lastiger te begrijpen dan grafieken. Met een grafiek is het voor leerlingen relatief eenvoudig om in een oogopslag een trend te begrijpen. Een grafiek of tabel zorgt ervoor dat een verschijnsel concreet wordt, door het kwantificeren. Simuleren is het na bootsen van de werkelijkheid, bijvoorbeeld rollenspellen of games. Hiermee ondervinden leerlingen aan den lijve hoe bepaalde processen of verschijnselen in de realiteit verlopen. Voor fysisch geografische verschijnselen kunnen bijvoorbeeld eenvoudige proefjes gedaan worden, waarmee deze abstracte processen voor leerlingen gaan leven. Bij dergelijke experimenten moet gedacht worden aan het weergeven van sedimentatie of het verloop van infiltratie.

5 Naast het gebruik maken van verschillende technieken om concretisering te versterken is het van belang om de opzet van het hoofdstuk aan te passen. Hierbij kunnen de volgende twee methoden gebruikt worden: De volgorde van paragrafen kan worden aangepast, bijvoorbeeld eerst de paragraaf behandelen van geologische tijdschaal, dit is paragraaf 3 en vervolgens pas paragraaf 2. Herontwerp lesstof boek, gebruik enkel de begrippen en concepten uit het boek en ontwerp hieromheen een compleet nieuwe lessenserie. Voor de uitvoerbaarheid van de interventie kan het best gekozen worden voor een gedeeltelijk herontwerp van het leerboek. Wanneer gekozen zou worden voor een volledig herontwerp, zal het niet mogelijk zijn de interventie uit te voeren, aangezien ik niet voldoende tijd heb om de lessen volledig te ontwerpen. Visualiseren, personaliseren en kwantificeren zijn vooral geschikt voor de interventie. Simuleren en actualiseren zijn voor dit onderwerp minder relevant. De precieze keuze voor concretisering, hangt voor een groot deel echter af van de beschikbaarheid van materiaal. Tijdens het ontwerpen van de lessen, in paper 2, wordt nader ingegaan op de gekozen technieken voor concretisering en de beschikbaarheid van materiaal en de hierbij horende didactische verantwoording. Door te kiezen voor verschillende vormen van concretisering, wordt daarnaast tegemoet gekomen aan het feit dat leerlingen op verschillende manieren leren. Door Ebbens en Ettekoven (2005) worden verschillen in het leren aangeduid met meervoudige intelligenties. Door gebruik te maken van verschillende werkvormen is de kans groter dat leerlingen de lesstof geschikte manier aangeboden krijgen. Daarnaast geven Ebbens en Ettekoven aan dat het leren van leerlingen effectiever verloopt wanneer ze met de lesstof zelf aan de slag gaan. Samenwerken kan dit stimuleren, leerlingen worden immers gedwongen hun gedachten te bespreken en vergelijken met medeleerling (Ebbens & Ettekoven, 2005). Ook voor de benoemde technieken van concretisering kan er samengewerkt worden, waarmee het leren van mijn leerlingen effectiever wordt. Door daarnaast verschillende werkvormen te gebruiken wordt de leerstof op verschillende manieren aan de leerlingen aangeboden. Dit kan ervoor zorgen dat leerlingen met verschillende leerstijlen de stof zich eigen kunnen maken. 4 Ontwerphypothese en ontwerpregels Voor dit onderzoek wordt gewerkt met de volgende ontwerphypothese: VWO 3 leerlingen hebben moeite met de concretisering van de geologische tijdsschaal. Door te werken met technieken voor concretisering wordt het geologisch tijdbesef van mijn leerlingen 3 VWO verbeterd. De lesstof wordt op een andere manier aangeboden, hierdoor ontstaat er meer ruimte voor opdrachten en werkvormen. Ze kunnen na de interventie bijvoorbeeld belangrijke gebeurtenissen, als het uitsterven van dinosaurussen, plaatsen in de geologische geschiedenis. De lessen die ik wil ontwerpen moeten aan de volgende regels voldoen: 1. Begrippen en concepten worden tot leven gebracht (concretisering) door te werken met de technieken voor concretisering van Van Den Berg volgens visualiseren

6 2. Begrippen en concepten worden tot leven gebracht (concretisering) door te werken met de technieken voor concretisering van Van Den Berg volgens kwantificeren 3. Met opdrachten van de lessen gaan leerlingen samenwerken, waarmee ze de mogelijkheid krijgen om van elkaar te leren en concretisering versterkt wordt. 4. Door te variëren met werkvormen probeer ik tegemoet te komen aan verschillende voorkeuren van leerlingen. 5 Onderzoeks- tijdsplan De lessen worden door mijzelf gegeven. Het ontwerp start in week 46 en zal vijf lessen beslaan. Mijn klas bestaat uit 18 leerlingen en heeft twee keer per week aardrijkskunde, waarmee de lessen in drie weken gegeven worden. De lessenserie wordt afgesloten met een SO. De paralelklas krijgt hetzelfde SO, maar volgt niet mijn interventie. Deze klas bestaat uit 20 leerlingen en krijgt van een andere docent les. Door de resultaten van het SO van de twee klassen te vergelijken kan getoetst worden of mijn lessenserie voor een beter resultaat zorgt dan de reguliere lessen. Als tweede meting ga ik, met behulp van een vragenlijst, de mening van de leerlingen over de lessenserie onderzoeken. Ik wil achterhalen of leerlingen zelf het idee hebben of de lessenserie ervoor gezorgd heeft dat hun geologisch tijdbesef beter is geworden. Daarnaast wil ik achterhalen of de leerlingen zelf ook het idee hebben dat de lesstof voor hen is gaan leven. De vragenlijst zal bestaan uit open en gesloten vragen. In het onderstaande schema zijn de werkzaamheden die ik moet verrichten per week kort uitgewerkt: Week Actie 41 Uitwerken paper 1 42 Indienen paper 1 43 Aanvullen paper 1. Uitvoeren nulmeting. Begin paper 2 het ontwerpen van de lessen en maken mda-formulieren 44 Indienen herkansing paper 1. Afronden ontwerp lessenserie en invullen mda-formulieren. Begin met paper Paper 3 afronden. Paper 2 en 3 per mail versturen om feedback op de papers te krijgen. 46 Les 1 en 2 van de interventie 47 Les 3 en 4 van de interventie 48 Les 5. Afsluitend SO en vragenlijst. 49 Nakijken toets, analyse toets en vragenlijst. 50 Paper 4

7 51 Paper 5 Literatuur Boschaart, A. (2003) In: Beneker, T. (2003) Meer aarde in Aardrijkskunde, KNAG. Digitaal beschikbaar: 5&tx_ttnews%5Btt_news%5D=229&tx_ttnews%5BbackPid%5D=502&cHash=ec83947a9b&type=98 Berg, G. van den, (2009) Hoofdstuk 6: Aardrijkskunde laten leven. Handboek vakdidactiek aardrijkskunde. Amsterdam: Landelijk Expertisecentrum Mens- en Maatschappijvakken Ebbens, S., & Ettekoven, S. (2005). Effectief leren. Basisboek. Groningen: Noordhoff uitgevers King, J.H.K. (2010) An Analysis of Misconceptions in Science Textbooks: Earth science in England and Wales. International Journal of Science Education. Volume 32, Issue 5, Kalsbeek, G. (2013) Lastige fysisch geografische concepten: Zie bijlage II Geology (2013) Geologie opdracht onderbouw tijdschaal [Geciteerd op 8 oktober 2013]: Schee, J. Van Der (2009) Vakdidactiek aardrijkskunde hoofdstuk 2. Handboek vakdidactiek aardrijkskunde. Amsterdam: Landelijk Expertisecentrum Mens- en Maatschappijvakken

8 Bijlage Bijlage I Vragen geologische tijd schaal 1: Hoe oud is de aarde? 2: Wanneer zijn de dinosaurussen uitgestorven? 3: Leefden dinosaurussen tegelijkertijd met mensen op aarde? 4: Wat is de geologische tijdschaal? 5: De tijdlijn hieronder geeft het begin van de geologische tijdschaal tot vandaag aan. Als je een goede gok zou moeten wagen voor wanneer de volgende gebeurtenissen plaats hebben gevonden, waar zou je ze dan op de tijdslijn plaatsen? Zet gebeurtenis V = vandaag B = het begin van de aarde D = dinosaurussen zijn uitgestorven R = van deze tijd zijn de oudste gesteenten M = de eerste mensen zijn op aarde Bijlage II On 19 September :20, Kalsbeek, Gotze <G.T.Kalsbeek@uva.nl> wrote: Dear Duncan We met at the GA Conference last year in Derby. At the moment one of my students is doing a small research project on "complex Physical Geographical concepts" And why it is so difficult for students years to understand those concepts. The students she is teaching find it difficult to understand things like the Global Wind patterns, Plate tectonics, The Greenhouse effect and Ozone, the processes behind the Monsoon and El Nino. Nothing has been written in the Netherlands on this subject Do you know if there is uk literature or a article on this subject? with regards Gotze Kalsbeek University of Amsterdam, Faculty of education

9 Bijlage III

10

11

12

13 Paper 2: ontwerp Samenvatting paper 1: ontwerpplan Ontwerphypothese: VWO 3 leerlingen hebben moeite met de concretisering van de geologische tijdsschaal. Door te werken met technieken voor concretisering wordt het geologisch tijdbesef van mijn leerlingen 3 VWO verbeterd. De lesstof wordt op een andere manier aangeboden, hierdoor ontstaat er meer ruimte voor opdrachten en werkvormen. Ze kunnen na de interventie bijvoorbeeld belangrijke gebeurtenissen, als het uitsterven van dinosaurussen, plaatsen in de geologische geschiedenis. Ontwerpregels: 5. Begrippen en concepten worden tot leven gebracht (concretisering) door te werken met de technieken voor concretisering van Van Den Berg volgens visualiseren 6. Begrippen en concepten worden tot leven gebracht (concretisering) door te werken met de technieken voor concretisering van Van Den Berg volgens kwantificeren 7. Met opdrachten van de lessen gaan leerlingen samenwerken, waarmee ze de mogelijkheid krijgen om van elkaar te leren en concretisering versterkt wordt. 8. Door te variëren met werkvormen probeer ik tegemoet te komen aan verschillende voorkeuren van leerlingen. Onderzoeksopzet: Als resultaatmeting wordt een SO afgenomen bij mijn klas. De paralelklas, die volgens de reguliere methode het onderwerp behandelt, maakt hetzelfde SO als mijn klas. De resultaten van het SO van mijn klas worden vergeleken met de resultaten van het SO van de paralelklas. Daarnaast wordt bij mijn klas een learner report afgenomen, waarmee de leerervaringen van de leerlingen gemeten worden. Lesontwerp en didactische verantwoording Om de geologische tijdschaal voor mijn leerlingen meer te laten leven wil ik de technieken voor concretisering van Van Den Berg (2009) gebruiken (ontwerpregel 1 en 2; Van Den Berg, 2009). Hierbij houd ik tevens rekening met verschillende werkvormen, aangezien leerlingen op verschillende manieren leren (ontwerpregel 4). Daarnaast laat ik leerlingen samenwerken, leerlingen worden gedwongen met de stof aan de slag te gaan wanneer zij met een medeleerling samenwerken (ontwerpregel 3; Ebbens & Ettekoven, 2005). Om de geologische voor leerlingen meer te laten leven werk ik met een grote opdracht, die over drie lessen uitgespreid wordt. De leerlingen werken deze lessen de laatste 20 minuten aan de opdracht. Om deze opdracht heen wordt informatie over de geologische geschiedenis aangereikt. Het eerste deel van de lessen wordt gebruikt om de leerlingen te informeren over de geologische tijdschaal. In het tweede deel werken de leerlingen aan hun eigen geologische tijdlijn. Door te werken aan een eigen tijdlijn werken leerlingen aan het kwantificeren van de geologische geschiedenis (ontwerpregel 2). Om het voor leerlingen aantrekkelijk te maken aan de tijdlijn te werken mag de tijdlijn bij het SO als spiekbrief gebruikt worden. Iedere leerling maakt zijn eigen tijdlijn, omdat deze als spiekbrief

14 gebruikt mag worden. Om er toch voor te zorgen dat leerlingen samenwerken tijdens deze opdracht (ontwerpregel 3) werken de leerlingen samen, maar maken ze niet één maar twee tijdlijnen per tweetal. Het maken van een eigen tijdlijn zorgt ervoor dat leerlingen de geologische geschiedenis beter kunnen kwantificeren (ontwerpregel 2). Ze tekenen op schaal de gehele geologische geschiedenis waarbij ze vervolgens enkele gebeurtenissen in de tijdlijn (op schaal) intekenen (zie bijlage voor de opdracht). Hieronder zal ik per les aangegeven wat er behandeld gaat worden en welke aanpak hierbij gehanteerd wordt. Les 1: Het doel van deze les is een eerste kennismaking met de geologische geschiedenis. De docent informeert de leerlingen over het ontstaan van de aarde (powerpoint les 1). Hierna lezen de leerlingen zelfstandig een deel van paragraaf 2, waarbij opdracht 7 uit het werkboek gemaakt wordt. Ook bedenken de leerlingen een definitie voor het begrip zonnestel, die ze vervolgens vergelijken en bespreken met die van de buur. Aan het eind van de les worden de definitie en opdracht 7 klassikaal besproken. Door de leerlingen niet zelfstandig, maar samen te laten werken aan de opdracht en de definitie te laten vergelijken worden leerlingen gedwongen om aan de slag te gaan. Hierdoor wordt er op verschillende manieren gewerkt en werken leerlingen tevens samen (ontwerpregel 3 en 4 1 ). Les 2: In deze les begint de docent met de uitleg van de geologische tijdtabel, hiervoor gebruikt de docent een powerpoint-presentatie. Deze les gaan de leerlingen aan de slag met het maken van hun eigen geologische tijdlijn. De leerlingen werken in tweetallen, waarbij iedere leerling een eigen tijdlijn maakt. Vervolgens gaan ze na ongeveer tien minuten de opzet van de tijdlijn vergelijken met de die van een ander tweetal (ontwerpregel 2 en 3 2 ). Les 3: Bespreken huiswerk bewegen continenten, door een fragment van Power of Planet Earth te laten zien 3 (ontwerpregel 1). Voor het filmfragment vraagt de docent de leerlingen hoeveel centimeter de continenten gemiddeld per jaar bewegen. Vervolgens wordt het filmfragment nabesproken. Hierna geeft de docent uitleg over gesteenten en fossielen en opgestapelde tijd (paragraaf 4) met de powerpoint. Het tweede deel van de les werken de leerlingen verder aan hun tijdlijn. Eventuele onduidelijkheden bij de opdracht kunnen vooraf klassikaal besproken worden 4. Les 4: Deze les begint de docent met een uitleg over de evolutie van het leven (deel paragraaf 4) met de powerpoint. 1 In de docenthandleiding staat een verdere uitwerking van de les 2 In de docenthandleiding staat een verdere uitwerking van de les 3 Power of the Planet dvd 1 vulcano minuut In de docenthandleiding staat een verdere uitwerking van de les

15 In het tweede deel van de les werken de leerlingen aan het afronden van hun geologische tijdlijn. Eventuele algemene onduidelijkheden kunnen vooraf besproken worden. Les 5: Deze les besteedt de docent aandacht aan relatieve tijd en absolute tijd. Met een powerpoint worden beide tijden besproken. Vervolgens gaan de leerlingen zelf met de begrippen aan de slag. Leerlingen schrijven in eigen woorden op wat absolute en relatieve tijd binnen aardrijkskunde is, (ze bedenken een definitie) waarbij ze voor beide een voorbeeld bedenken 5. De laatste 20 minuten van de les worden besteed aan het invullen van het learner report. Met dit learner report wordt de leerervaringen van leerlingen vastgesteld. Literatuur Berg, G. van den, (2009) Hoofdstuk 6: Aardrijkskunde laten leven. Handboek vakdidactiek aardrijkskunde. Amsterdam: Landelijk Expertisecentrum Mens- en Maatschappijvakken Ebbens, S., & Ettekoven, S. (2005). Effectief leren. Basisboek. Groningen: Noordhoff uitgevers 5 In de docenthandleiding staat een verdere uitwerking van de les

16 Bijlage Leerlingenmateriaal Opdracht geologische tijdlijn Naam. Klas.. Met deze opdracht ga je zelf de geschiedenis van de aarde schematisch tekenen. Zoals je weet is de aarde ongeveer 4,6 miljard jaar oud. Om de geschiedenis van de aarde inzichtelijker te maken ga je een eigen geologische tijdlijn maken. Hierin ga je het vanaf vandaag terug naar het begin van de aarde, (4,6 miljard) jaar geleden. Hiervoor heb je een pen, liniaal en speciaal tijdlijnpapier nodig. 1. Schrijf aan de rechterbovenkant van je tijdlijnpapier je naam. 2. Teken onder je naam (aan de rechterkant) op je papier een verticale lijn. Noem deze lijn vandaag. 3. Nu ga je op je tijdlijnpapier een zelfde lijn voor het begin van de aarde tekenen, 4.6 miljard jaar geleden. Op onze tijdlijn staat een centimeter voor 100 miljoen jaar, dat betekent dat je centimeter op je papier terug moet gaan. Ga eerst vanaf vandaag 10 centimeter terug en markeer dit punt als 1 miljard jaar geleden. Ga vanaf hier weer 10 centimeter terug en noem dit punt 2 miljard jaar geleden. Geef op dezelfde manier ook 3 en 4 miljard jaar geleden aan. Ga vervolgens weer terug naar vandaag en maak vanaf hier op iedere centimeter een markering. Doe dit tot 6 centimeter na de markering van 4 miljard jaar geleden. 4. Markeer het punt waar de aarde ontstaan is. Noem dit punt ontstaan van de aarde. 5. Gebruik je tekstboek om aan te geven wanneer ieder tijdperk begonnen is, geef dit aan in de onderstaande tabel. Geef daarnaast in de tabel aan hoeveel centimeter dit is vanaf vandaag op je tijdlijn. Geef tot slot op je tijdlijn aan wanneer dit tijdperk begonnen is. Tijdperk Aantal jaar voor vandaag Afstand terug vanaf vandaag op de tijdlijn Kenozoicum Mesozoicum Paleozoicum Precambrium 6. Gebruik je tekstboek en eventueel het internet (dit moet je dan thuis doen) om op te zoeken wanneer de onderstaande gebeurtenissen plaats hebben gevonden. Vul in de onderstaande tabel voor iedere gebeurtenis de datum in en de afstand vanaf vandaag op je tijdlijn. Gebeurtenis Aantal jaar voor vandaag Afstand terug vanaf

17 Verschijnen van eerste mensen Verschijnen van oudste fossielen Uitsterven van dinosauriërs Ontstaan van pangea Verschijnen van eerste dinosauriërs Verschijnen eerste trilobiet Verschijnen eerste mammoet vandaag op de tijdlijn 7. Als je nog tijd over hebt, vul dan de volgende gebeurtenissen toe aan je tijdlijn a. Eerste ammoniet b. Eerste bacterie c. Het eerste meercellige organisme d. Eerste bloeiende plant e. Eerste landdier Docenthandleiding Voor deze docenthandleiding wordt de volgende ontwerphypothese gebruikt: Ontwerphypothese en ontwerpregels: VWO 3 leerlingen hebben moeite met de concretisering van de geologische tijdsschaal. Door te werken met technieken voor concretisering wordt het geologisch tijdbesef van mijn leerlingen 3 VWO verbeterd. Ze kunnen na de interventie bijvoorbeeld belangrijke gebeurtenissen, als het uitsterven van dinosaurussen, plaatsen in de geologische geschiedenis. 1. Begrippen en concepten worden tot leven gebracht (concretisering) door te werken met de technieken voor concretisering van Van Den Berg volgens visualiseren 2. Begrippen en concepten worden tot leven gebracht (concretisering) door te werken met de technieken voor concretisering van Van Den Berg volgens kwantificeren 3. Met opdrachten van de lessen gaan leerlingen samenwerken, waarmee ze de mogelijkheid krijgen om van elkaar te leren en concretisering versterkt wordt. 4. Binnen de lessen worden verschillende werkvormen toegepast, zodat concretisering voor iedere leerling mogelijk wordt. Om de geologische voor leerlingen meer te laten leven werk ik met een (grote) opdracht, die over drie lessen uitgespreid wordt. De leerlingen werken deze drie lessen de laatste 20 minuten aan de opdracht. Het eerste deel van de lessen wordt gebruikt om de leerlingen te informeren over de geologische tijdschaal. Door te werken aan een eigen tijdlijn werken leerlingen aan het kwantificeren van de geologische geschiedenis (ontwerpregel 2). Om het voor leerlingen aantrekkelijk te maken

18 aan de tijdlijn te werken mag de tijdlijn bij het SO als spiekbrief gebruikt worden. Iedere leerling maakt zijn eigen tijdlijn, omdat deze als spiekbrief gebruikt mag worden. Om er toch voor te zorgen dat leerlingen samenwerken tijdens deze opdracht (ontwerpregel 3) werken de leerlingen samen, maar maken ze niet één maar twee tijdlijnen per tweetal. Ze tekenen op schaal de gehele geologische geschiedenis waarbij ze vervolgens enkele gebeurtenissen in de tijdlijn (op schaal) intekenen (zie bijlage voor de opdracht). Hieronder zal ik per les aangegeven wat er behandeld gaat worden en welke aanpak hierbij gehanteerd wordt. Voorafgaand aan de lessenserie kan, ter inleiding op hoofdstuk 2, aan paragraaf 1 gewerkt worden met de leerlingen. Les 1: Het doel van deze les is een eerste kennismaking met de geologische geschiedenis. De docent informeert de leerlingen over het ontstaan van de aarde, powerpoint les 1. Hierna lezen de leerlingen zelfstandig (of eventueel leest een leerling voor) de kopjes het zonnestelsel en de aarde in het begin van paragraaf 2 6. Opdracht 7 uit het werkboek kan door de leerlingen gemaakt worden, de leerlingen werken samen met de buur aan deze opdracht. Daarnaast werken de leerlingen zelfstandig aan het opstellen van een definitie van het zonnestel, die ze vervolgens vergelijken en bespreken met die van de buur. Aan het eind van de les wordt de definitie en opdracht 7 klassikaal besproken. Door de leerlingen niet zelfstandig, maar samen te laten werken aan de opdracht en de definitie te laten vergelijken worden leerlingen gedwongen om aan de slag te gaan en wordt er op verschillende gewerkt (ontwerpregel 3 en 4). Les 2: In de vorige les hebben de leerlingen geleerd dat de aarde 4,6 miljard jaar oud is. Aangezien het om een gigantisch lange geschiedenis gaat wordt de aardrijkskundige tijd in tijdperken ingedeeld. Hier gaan we deze les naar kijken. In deze les begint de docent met de uitleg van de geologische tijdtabel, hiervoor gebruik ik een powerpoint (powerpoint les 2). Als laatste sheet wordt het bewegen van contineten genoemd. Laat de leerlingen als huiswerk opzoeken hoeveel centimeter de contineten gemiddeld per jaar bewegen. Wat betekent dit dat voor de beweging van continenten de afgelopen 4,6 miljard jaar?! Deze les gaan de leerlingen aan de slag met het maken van hun eigen geologische tijdtabel. De leerlingen beginnen in tweetallen met hun tijdlijn, waarbij iedere leerling wel een eigen tijdlijn maakt. Vervolgens gaan ze halverwege (na 10 minuten) hun opzet van de tijdlijn vergelijken met de die van een ander tweetal (belangrijk om dit als docent te coördineren, zodat het niet te onrustig wordt in de klas). 6 Ik heb ervoor gekozen de rest van paragraaf 2 niet te behandelen, omdat ik de geologische tijdlijn goed wil neerzetten.

19 Les 3: Bespreken huiswerk bewegen continenten, door een fragment van Power of Planet Earth te laten zien 7 (ontwerpregel 1). Voor het filmfragment vraagt de docent de leerlingen hoeveel centimeter de continenten gemiddeld per jaar bewegen. De docent geeft hierbij aan dat dit per continent kan verschillen, het ene continent beweegt bijvoorbeeld maar 2 centimeter per jaar terwijl een ander wel 10 centimeter per jaar beweegt. Daarnaast is het van belang dat het filmfragment nabesproken wordt. De docent kan hiervoor de leerlingen de volgende vragen stellen: Waar speelt het zich af en waarom is het daar gefilmd? Waarom heeft het weinig zin om naar de beweging van continenten in een mensenleven te kijken? Hierna de uitleg over gesteenten en fossielen en opgestapelde tijd (paragraaf 4) met de powerpoint (powerpoint les 3). Het tweede deel van de les werken de leerlingen verder aan hun tijdlijn. Eventuele onduidelijkheden bij de opdracht kunnen vooraf klassikaal besproken worden. Het is belangrijk dat de docent dit goed in de gaten houdt. Doordat de opdracht door mij niet eerder is uitgevoerd is het lastig om aan te geven waar eventueel problemen kunnen ontstaan. Afhankelijk van de vorderingen bij het maken van de tijdlijn kan een deel van de opdracht opgegeven worden als huiswerk. Les 4: Deze les begint de docent met een uitleg over de evolutie van het leven (deel paragraaf 4) met de powerpoint (powerpoint les 3). In het tweede deel van de les werken de leerlingen aan het afronden van hun geologische tijdlijn. Hierna de uitleg over gesteenten en fossielen en opgestapelde tijd (paragraaf 4) met de powerpoint. Het tweede deel van de les werken de leerlingen verder aan hun tijdlijn. Eventuele onduidelijkheden bij de opdracht kunnen vooraf klassikaal besproken worden. Het is belangrijk dat de docent dit goed in de gaten houdt. Doordat de opdracht door mij niet eerder is uitgevoerd is het lastig om aan te geven waar eventueel problemen kunnen ontstaan. Afhankelijk van de vorderingen bij het maken van de tijdlijn kan een deel van de opdracht opgegeven worden als huiswerk. Les 5: In deze les besteedt de docent aandacht aan de relatieve tijd en absolute tijd. Met behulp van een powerpoint worden beide besproken (powerpoint les 5). Vervolgens gaan de leerlingen zelf met de begrippen aan de slag. Leerlingen schrijven in eigen woorden op wat absolute en relatieve tijd binnen aardrijkskunde is, (ze bedenken een definitie) waarbij ze voor beide een voorbeeld bedenken. De docent geeft aan dat in de vorige lessen stof is behandeld die gebruikt kan worden. De docent geeft vooraf aan dat iedere leerling gevraagd kan worden om zijn definitie en voorbeeld te geven. De opdracht wordt afgesloten door twee leerlingen die hun definitie en voorbeeld geven. De laatste 20 minuten van de les worden besteed aan het invullen van het learner report. Met dit learner report wordt de leerervaringen van leerlingen vastgesteld. 7 Power of the Planet dvd 1 vulcano minuut 15-21

20 Lesformulieren Ontwerponderzoek: Les 1 Docent: Datum: Tijd: 45 min Klas: 3v Aantal lln: 18 Lesonderwerp Beginsituatie Leskern De aarde in het begin, het ontstaan van de aarde Voorkennis ophalen Het ontstaan van de aarde A: De leerlingen weten dat de aarde 4,6 miljard jaar oud is. Leerdoelen B: de leerlingen kunnen beschrijven hoe we weten dat de aarde 4,6 miljard jaar oud is. Docentdoelen Boek (+ blz.) Buitenland 3V blz. 37 Media, spullen, hulp Powerpoint presentatie, theorieboek, werkboek. Leeractiviteit Tijd Lesfase Leerdoel Wat ik doe en zeg Wat zij doen (werkvorm) Noem de specifieke! 5 Orienteren, voorkennis A, B Vraag de leerlingen wat zij al weten over de geschiedenis van de aarde. Hoe oud is de aarde? Wanneer verschijnt de eerste mens op aarde? Denken na en geven antwoorden op de vragen? 10 Informeren A, B Uitleg over ouderdom van de aarde mbv powerpoint (powerpoint les 1) Luisteren en maken aantekeningen Onthouden, luisteren (naar de uitleg) 5 Verwerking instrueren Leg uit wat er moet gebeuren Luisteren Onthouden, luisteren (naar de uitleg) 15 Verwerking begeleiding A, B Begeleid waar nodig Leerlingen lezen zelfstandig een stuk tekst uit het werkboek. Overleggen daarna met de buur over de aanpak voor de opdracht Toepassen, onthouden, creëren. 10 Afronden Vraag een leerling om de antwoorden op de opdracht te Leerlingen geven als ik ze de beurt geef antwoord

21 geven. Waar nodig vul ik het antwoord aan of vraag ik een leerling het antwoord aan te vullen. op de opdracht. Waar ze elkaar kunnen aanvullen doen ze dat.

22 Ontwerponderzoek: Les 2 Docent: Datum: Tijd: 45 min Klas: 3v Aantal lln: 18 Lesonderwerp Beginsituatie Leskern Geologische tijdperken Leerlingen hebben de vorige les gewerkt aan het ontstaan van de aarde. Kort informeren over geologische tijdperken waarna de leerlingen zelf aan de slag gaan met de geologische tijdperken A: De leerlingen kunnen de vier (hoofd) geologische tijdperken benoemen. Leerdoelen B: Leerlingen kunnen de belangrijkste gebeurtenissen in de geologische geschiedenis plaatsen Docentdoelen Boek (+ blz.) Buitenland 3v blz Media, spullen, hulp Powerpoint, theorieboek, opdrachten tijdlijn Tijd Lesfase Leerdoel Wat ik doe en zeg Wat zij doen (werkvorm) Leeractiviteit Noem de specifieke! 5 Oriënteren / voorkennis Ik vraag de leerlingen hoe oud de aarde is. En hoe kan je met deze gigantische periode van tijd omgaan? Luisteren en beantwoorden vragen Reproductie 10 Informeren A, B Ik geef mbv de powerpoint uitleg (powerpoint les 3). Luisteren, aantekeningen maken Onthouden, luisteren (naar de uitleg) 5 Instrueren verwerking Ik leg uit dat de opdracht gemaakt moet worden en deel het opdrachtvel uit en het stuk papier waar de opdracht op gemaakt moet worden Luisteren Verkennen, oriënteren 15 Begeleiden verwerking A, B Begeleid waar nodig de leerlingen Werken zelfstandig aan de opdracht Toepassen, onthouden, creëren. 5 Afsluiting Ik geef het huiswerk op en schrijf en noteer dit in magister Noteren het huiswerk

23 Ontwerponderzoek: Les 3 Docent: Datum: Tijd: 45 min Klas: 3v Aantal lln: 18 Lesonderwerp Fossielen en sedimentgesteente Beginsituatie Leskern A: Het begrip fossiel kunnen beschrijven B: Het begrip sedimentgesteente kunnen beschrijven Leerdoelen C: Verklaren hoe fossielen en sedimentgesteente de geologische tijd kunnen verklaren D: Leerlingen kunnen de belangrijkste gebeurtenissen in de geologische geschiedenis plaatsen Docentdoelen Boek (+ blz.) Buitenland 3v blz Media, spullen, hulp Powerpoint, theorieboek, opdrachten tijdlijn Tijd Lesfase Leerdoel Wat ik doe en zeg 5 Activeren voorkennis Wat zij doen (werkvorm) Leeractiviteit Noem de specifieke! Uitleg met powerpoint presentatie (powerpoint les 3) 15 Informeren A, B, C, D Samen met leerlingen bron 24 bekijken. Ik vraag de leerlingen om voor zichzelf te bedenken wat hier gebeurt. En vraag dit vervolgens aan een leerling Luisteren en aantekenen maken. Bedenken wat er gebeurt in bron 24. Onthouden, luisteren (naar de uitleg) 5 Verwerking instrueren Ik geef nog een korte uitleg bij de opdracht, waar de leerlingen al aan begonnen zijn. Eventueel behandel ik problemen waarmee alle leerlingen mee te maken hebben De leerlingen luisteren. Verkennen, oriënteren 15 Begeleiden C, D Ik help waar nodig de Werken zelfstandig aan de opdracht. Vergelijken Toepassen,

24 verwerking leerlingen halverwege hun tijdschaal met die van de buur en bespreken eventuele verschillen. onthouden, creëren. 5 Afsluiting Ik geef het huiswerk op en noteer dit in magister Noteren het huiswerk

25 Ontwerponderzoek: Les 4 Docent: Datum: Tijd: 45 min Klas: 3v Aantal lln: 18 Lesonderwerp Beginsituatie Leskern 8 Leerdoelen Leerlingen hebben de geschiedenis van de aarde leren kennen en kunnen de vier belangrijkste geologische tijdperken benoemen en kunnen daarnaast beschrijven hoe fossielen en sedimentgesteente het verleden kunnen beschrijven De evolutie van het leven A: Leerlingen kunnen beschrijven hoe het ontstaan van het eerste leven op aarde heeft gezorgd voor het ontstaan van de mens en al het andere leven op aarde. B. Leerlingen kunnen het begrip evolutie van het leven beschrijven. C: Leerlingen kunnen de belangrijkste gebeurtenissen in de geologische geschiedenis plaatsen Docentdoelen Boek (+ blz.) Buitenland 3v blz. 37 Media, spullen, hulp Powerpoint, theorieboek, opdrachten tijdlijn Tijd Lesfase Leerdoel Wat ik doe en zeg Wat zij doen (werkvorm) Leeractiviteit Noem de specifieke! 5 Ophalen voorkennis Vraag de leerlingen wat zij al weten over de evolutie van het leven, in de context van aardrijkskunde Geef antwoord op de vragen Reproductie 10 Informeren A, B, C Uitleg evolutie van het leven Hiervoor gebruik ik een powerpoint (powerpoint les 4) Luisteren en aantekenen maken. Onthouden, luisteren (naar de uitleg) 5 Instrueren verwerking Ik geef nog een korte uitleg bij de opdracht, waar de leerlingen al aan begonnen zijn. Eventueel behandel ik problemen waarmee alle leerlingen mee te De leerlingen luisteren. Verkennen, oriënteren 8 Zie Ebbens Effectief leren p. 36.

26 maken hebben 20 Begeleiden verwerking A, C Ik help waar nodig de leerlingen Werken zelfstandig aan de opdracht. Vergelijken halverwege hun tijdschaal met die van de buur en bespreken eventuele verschillen. Toepassen, onthouden, creëren. 5 Afsluiting Ik geef het huiswerk op en noteer dit in magister Noteren het huiswerk

27 Ontwerponderzoek: Les 5 Docent: Datum: Tijd: 45 min Klas: 3v Aantal lln: 18 Lesonderwerp Beginsituatie Leskern 9 Absolute en relatieve tijd Absolute tijd is behandeld bij het ontstaan van de aarde (les 1). Fossielen en sedimentgesteente is in les 4 behandeld, waarmee relatieve tijd beschreven kan worden. Absolute en relatieve tijd. A: De leerlingen kunnen beschrijven hoe fossielen en gesteenten relatieve tijd aangeven. Leerdoelen B: Leerlingen kunnen beschrijven hoe met behulp van radioactiviteit absolute ouderdom bepaald kan worden. C: Leerlingen kunnen de begrippen absolute en relatieve tijd beschrijven. Docentdoelen Boek (+ blz.) Buitenland 3v blz. 37 Media, spullen, hulp Powerpoint, theorieboek, learner report Tijd Lesfase Leerdoel Wat ik doe en zeg Wat zij doen (werkvorm) Leeractiviteit Noem de specifieke! 5 Ophalen voorkennis Weet iemand nog wat absolute tijd is? Kan met gesteente en fossielen tijd bepaald worden? Geven antwoord op de vragen Reproductie 10 Informeren A, B, C. Geef over relatieve en absolute tijd. Hiervoor gebruik ik een powerpoint (powerpoint les 5). Luisteren en aantekenen maken. Onthouden, luisteren (naar de uitleg) 3 Instrueren verwerking Geef uitleg bij de opdracht. Er moet een definitie opgesteld worden, deze wordt vergeleken met die van de buur. Waarna samen twee voorbeelden gegeven worden. De leerlingen luisteren. Verkennen, oriënteren 7 Begeleiden A, B, C. Ik help waar nodig de Werken zelfstandig aan de opdracht. Toepassen, 9 Zie Ebbens Effectief leren p. 36.

28 verwerking leerlingen Vergelijken halverwege hun tijdschaal met die van de buur en bespreken eventuele verschillen. onthouden, creëren. 20 Invullen learner report Leg de learner reporter uit. Leerlignen luisteren en vullen deze daarna in 5 Afsluiting Ik geef het huiswerk op en noteer dit in magister Noteren het huiswerk

29 Presentaties Les 1: Tijd in de aardrijkskunde: Ouderdom van de aarde Les 2: Geologische tijd Verandering op aarde

30 Les 3: Geologische tijd Fossielen en gesteenten Les 4: Geologische tijd Evolutie van het leven

31 Les 5: Geologische tijd Absolute en relatieve tijd

32 Paper 3 onderzoek en instrumenten Samenvatting paper 1: ontwerpplan Ontwerphypothese: VWO 3 leerlingen hebben moeite met de concretisering van de geologische tijdsschaal. Door te werken met technieken voor concretisering wordt het geologisch tijdbesef van mijn leerlingen 3 VWO verbeterd. De lesstof wordt op een andere manier aangeboden, hierdoor ontstaat er meer ruimte voor opdrachten en werkvormen. Ze kunnen na de interventie bijvoorbeeld belangrijke gebeurtenissen, als het uitsterven van dinosaurussen, plaatsen in de geologische geschiedenis. Ontwerpregels: 1. Begrippen en concepten worden tot leven gebracht (concretisering) door te werken met de technieken voor concretisering van Van Den Berg volgens visualiseren 2. Begrippen en concepten worden tot leven gebracht (concretisering) door te werken met de technieken voor concretisering van Van Den Berg volgens kwantificeren 3. Bij opdrachten in de lessen gaan leerlingen samenwerken, waarmee ze de mogelijkheid krijgen om van elkaar te leren en de concretisering versterkt wordt. 4. Door te variëren met werkvormen probeer ik tegemoet te komen aan verschillende voorkeuren van leerlingen. Onderzoeksopzet: Als resultaatmeting wordt een SO afgenomen bij mijn klas. De paralelklas, die volgens de reguliere methode het onderwerp behandelt, maakt hetzelfde SO als mijn klas. De resultaten van het SO van mijn klas worden vergeleken met de resultaten van het SO van de paralelklas. Daarnaast wordt bij mijn klas een learner report afgenomen, waarmee de leerervaringen van de leerlingen gemeten worden. Onderzoeksontwerp Het doel van mijn lessenserie is het verbeteren van het geologisch tijdbesef van de leerlingen. Om te bepalen of dit na de lessenserie ook daadwerkelijk gelukt is worden twee meetinstrumenten gebruikt. Het SO-resultaat van mijn klas wordt vergeleken met het SO-resultaat van de paralelklas. Het SO bestaat uit kennis-, toepassings- en inzichtvragen (zie voor het SO de bijlage II). In het kader op de volgende bladzijde zijn twee toets vragen opgenomen, de eerste vraag is een kennisvraag en de tweede vraag is een inzichtvraag. De eerste vraag meet of leerlingen begrijpen dat geologische tijd over miljoenen jaren gaat, dit is een belangrijk onderdeel van geologisch tijdbesef. De tweede vraagt wordt naar enkele gebeurtenissen in de geologische geschiedenis. Van leerlingen die de verschillende gebeurtenissen juist kunnen plaatsen in de geologische geschiedenis, kan verwacht worden dat hun geologisch tijdsbesef goed is. De paralelklas maakt hetzelfde SO als mijn klas, maar volgt reguliere lessen. Mijn klas bestaat uit achttien leerlingen en de paralelklas bestaat uit twintig leerlingen. Mijn klas krijgt van mijzelf de lessen, de paralelklas krijgt de lessen van een andere docent. De paralelklas behandelt in vijf lessen dezelfde leerstof als mijn klas. Tijdens drie mijn lessen wordt aan één opdracht gewerkt, de laatste

33 helft van iedere les. De paralelklas maakt deze opdracht niet, waardoor deze klas meer tijd heeft om opdrachten uit het werkboek te maken. In mijn klas is de opdracht een belangrijk onderdeel voor de verwerking van de leerstof en wordt het werkboek minder gebruikt. Door de resultaten van de twee klassen te vergelijken kan aannemelijk worden gemaakt dat het gevonden effect door mijn lessenserie ontstaan is. Naast dat de klassen op een verschillende manier de leerstof behandelen, zou het kunnen dat de docent een effect op de klas heeft of dat de ene klas sterker is dan de ander. Hoewel niet geheel uit te sluiten valt dat docent of klas geen effect heeft, kan aangenomen worden dat een verschil in SOresultaat niet zal ontstaan door een verschil in docent of klas. Eerdere toets resultaten van de twee klassen zijn bijvoorbeeld vergelijkbaar. Als tweede meetinstrument maak ik gebruik van een learner report (zie bijlage I voor het learner report). Een learner report is een zelfrapportage instrument dat vaak wordt gebruikt om leereffecten te achterhalen die objectief lastig toetsbaar zijn. Hierbij moet gedacht worden aan leerervaringen, attitudes, zelfkennis en zelfinzicht. 1: Het uitsterven van de dinosaurussen heeft de evolutie beïnvloed. Welke zinnen zijn juist? 1 Er leven tegenwoordig geen reptielen meer. 2 Zoogdieren konden zich pas ontwikkelen na het uitsterven van de grote reptielen. 3 Tijdens het reptielentijdperk leefden geen zoogdieren. 4 Sinds 65 miljoen jaar zijn er mensen op aarde. 5 Mensen zouden nooit kunnen overleven als er dino s zouden zijn. 2: Continentbeweging heet eigenlijk platentektoniek. Maar geen mens op aarde heeft ooit meegemaakt dat de continenten anders lagen. A Hoe komt het dat geen mens dat heeft meegemaakt? B Hoe heeft men met behulp van het archief van de aarde kunnen bewijzen dat continenten ergens anders op aarde hebben gelegen? Met het learner report worden leerervaringen van mijn lessenserie gemeten. De leerlingen gaan leerervaringen benoemen die ze tijdens het werken met de geologische tijdschaal hebben opgedaan. Het gaat hier om attitudes en het zelfinzicht dat leerlingen hebben over het verbeteren van hun geologisch tijdbesef. Daarnaast wordt ook getoetst of zij zelf het idee hebben dat de gekozen aanpak hier aan bijgedragen heeft. De ontwerpregels worden als uitganspunt gebruikt (zie onderstaand schema). Vraag learner report Ontwerpregel In de lessen over de geologische tijd heb ik geleerd dat... 1,2,3,4 Door de lessen over geologische tijd heb ik geleerd dat het niet zo is dat 1,2,3,4 Wat ik prettig vond aan het maken van mijn eigen tijdlijn is dat 2, 3, 4 Een nadeel aan het maken van een eigen tijdlijn vond ik dat.. 2, 3, 4 Door tijdens de lessen over geologische tijd samen te werken aan opdrachten 2, 3, 4 heb ik beter kunnen leren (eens / oneens) Het filmfragment over het bewegen van de continenten heeft ervoor gezorgd 3 dat ik het bewegen van continenten beter begrijp (eens / oneens) Het filmfragment over het bewegen van de continenten heeft ervoor gezorgd 4 dat ik het bewegen van continenten beter begrijp (eens / oneens)

34 Door te werken aan de mijn eigen geologische tijdlijn begrijp ik de lesstof beter 3 (eens / oneens) Ik leer beter door alleen aan een opdracht te werken (eens / oneens) 3 Ik had liever volgens de reguliere manier les gehad over de geologische tijd 1,2,3,4 (eens / oneens) Het learner report bestaat uit halfopen vragen en gesloten vragen. Het voordeel van open vragen is dat leerlingen meer vrijheid hebben bij het geven van antwoorden dan bij gesloten vragen. Ik heb echter ook gekozen om een aantal gesloten vragen te gebruiken. Deze gesloten vragen worden gebruikt voor het beantwoorden van stellingen, waarbij er vier antwoord categorieën zijn.

35 Paper 5: Evaluatie lessenserie geologische geschiedenis Inleiding In dit paper wordt de door mij ontwerpen en gegeven lessenserie geëvalueerd. De lessen zijn ontworpen voor een vwo 3 klas op het Haarlemmermeer Lyceum in Hoofddorp. Allereerst wordt een korte samenvatting gegeven van het ontwerpplan van mijn lessenserie. Vervolgens worden de resultaten van het SO en het Learner Report gepresenteerd, geanalyseerd en kan er een conclusie getrokken worden. Tot slot worden suggesties gegeven om de lessenserie, waar nodig, te verbeteren en vindt er een terugblik plaats op het proces. Samenvatting Paper 1: ontwerpplan Ontwerphypothese: 3VWO-leerlingen hebben moeite met de concretisering van de geologische tijdsschaal. Door te werken met technieken voor concretisering wordt het geologisch tijdbesef van mijn leerlingen 3VWO verbeterd. De lesstof wordt op een andere manier aangeboden, hierdoor ontstaat er meer ruimte voor opdrachten en werkvormen. Ze kunnen na de interventie bijvoorbeeld belangrijke gebeurtenissen, als het uitsterven van dinosaurussen, plaatsen in de geologische geschiedenis. Ontwerpregels: 1. Begrippen en concepten worden tot leven gebracht (concretisering) door te werken met de technieken voor concretisering van Van den Berg volgens visualiseren 2. Begrippen en concepten worden tot leven gebracht (concretisering) door te werken met de technieken voor concretisering van Van den Berg volgens kwantificeren 3. Met opdrachten van de lessen gaan leerlingen samenwerken, waarmee ze de mogelijkheid krijgen om van elkaar te leren en concretisering versterkt wordt. 4. Door te variëren met werkvormen probeer ik tegemoet te komen aan verschillende voorkeuren van leerlingen. Onderzoeksopzet: Als resultaatmeting wordt een SO afgenomen bij mijn klas. De parallelklas, die volgens de reguliere methode het onderwerp behandelt, maakt hetzelfde SO als mijn klas. De resultaten van het SO van mijn klas worden vergeleken met de resultaten van het SO van de parallelklas. Daarnaast wordt bij mijn klas een Learner Report afgenomen, waarmee de leerervaringen van de leerlingen in kaart gebracht worden. Onderzoeksresultaten SO eigen klas en parallelklas Zowel door mijn klas als door de parallelklas is een SO gemaakt over de eerste vijf paragrafen van hoofdstuk 3. Het SO bestaat uit vijftien vragen (inclusief subvragen), waarbij totaal 27 punten te halen zijn. Het SO bestaat uit kennisvragen, inzichtvragen en toepassingsvragen 10. Mijn klas heeft het SO een week na de lessenserie gemaakt. De parallelklas heeft ditzelfde SO twee weken na hun lessen over de vijf paragrafen gemaakt. In paper 3 is gesteld dat mijn klas en de controleklas een 10 Zie bijlage 1 voor het SO en het antwoordmodel

36 vergelijkbaar niveau hebben. Op verschillende SO s en toetsen scoren de twee klassen ongeveer gelijk. Hierdoor kan aangenomen worden dat de klassen gemiddeld een vergelijkbaar niveau hebben. Het SO is door mijn klas iets beter gemaakt dan door de parallelklas, respectievelijk een gemiddelde van 6,6 en 6,5 (figuur 1). Op basis van het gemiddelde van de twee klassen valt er weinig te zeggen over de toetsresultaten. Daarom is er per klas en per vraag gekeken hoeveel leerlingen de vraag goed, half goed of fout hebben (figuur 2). Hoewel er geen grote verschillen zitten tussen de twee klassen vallen er wel een aantal zaken op wanneer gekeken wordt naar het resultaat per klas per vraag 11. Figuur 2. Resultaat SO per klas Figuur 3. Resultaten per vraag per klas in percentages Eigen klas Parallelklas Vraag Goed Half goed Fout Goed Half goed Fout a b c a b a b c De vragen 1, 3, en 7A zijn door mijn klas beter gemaakt 12. Vraag 1 en 3 zijn beide gesloten kennisvragen over kenmerken van de geologische geschiedenis. Leerlingen die hier onder half goed vallen hebben een deel van de kenmerken verkeerd of niet genoemd. Vraag 7A is een inzichtvraag die het geologisch tijdbesef van leerlingen toetst. Deze vraag is gemiddeld door mijn klas beter gemaakt. Van de parallelklas heeft een groot deel deze vraag half goed beantwoord. Een groot deel 11 Hier heb ik minimaal een verschil van 3 in de score van goed, half goed of fout aangehouden. 12 Het SO met antwoordmodel is terug te vinden als bijlage I, de dataset is terug te vinden als bijlage III.

37 van de leerlingen die deze vraag half goed heeft, heeft moeite gehad met de formulering van het antwoord, bijvoorbeeld: continenten bewegen erg langzaam, dus zien mensen ze nooit bewegen. Naast dat mijn klas een aantal vragen beter heeft gemaakt dan de parallelklas, geldt ook het omgekeerde. De vragen 5 en 6A zijn door de parallelklas beter zijn gemaakt dan door mijn klas. Vraag 5 en is een gesloten kennisvraag over de rol van fossielen in de geologische geschiedenis. Vraag 6A is een inzichtvraag over het verband tussen het ontwikkelen van soorten en fossielen. Leerlingen hebben op deze vraag vaak half goed gescoord, omdat ze slechts een gedeelte van het antwoord gegeven hebben of hun antwoord onvolledig geformuleerd hebben, bijvoorbeeld: door te kijken naar fossielen van amfibieën en vissen weten ze dat vissen naar amfibieën zijn veranderd. Tot slot is er onderzocht of er tussen de twee klassen verschillen zijn in het behaalde resultaat per beheersingsniveau (kennis, inzicht en toepassing) 13. Voor alle drie de typen vragen geldt dat er nauwelijks verschillen zijn. Zo scoort bijvoorbeeld op enkele toepassingsvragen mijn klas beter, terwijl op andere toepassingsvragen de controleklas weer beter scoort. Dit geldt ook voor de beheersingsniveaus inzicht en kennis. Learner Report Het Learner report is door 17 van de 18 leerlingen ingevuld tijdens de laatste les van de lessenserie 14. Leerlingen waren met de negen vragen van het Learner Report ongeveer vijftien minuten bezig. De antwoorden op de open vragen zijn in categorieën ingedeeld, zodat deze geanalyseerd kunnen worden 15. Wanneer gegeven antwoorden duidelijk niet bij een categorie passen is er gekozen om een categorie overig aan te maken. Op de eerste vraag In de lessen over de geologische tijd heb ik geleerd dat... antwoorden leerlingen vooral dat ze geleerd hebben hoe oud de aarde is en wanneer verschillende soorten op aarde geleefd hebben. Het onderwerp absolute en relatieve tijd wordt slechts door enkele leerlingen genoemd. De vraag Door de lessen over geologische tijd heb ik geleerd dat het niet zo is dat... is door veel leerlingen niet beantwoord (tien leerlingen totaal). Een enkele leerling noemt dat hij of zij dacht dat dinosauriërs langer geleden geleefd hebben op aarde of dat mensen korter bestaan dan gedacht. De meeste leerlingen echter hebben op deze vraag geen antwoord gegeven. Wat ik prettig vond aan het maken van mijn eigen tijdlijn is dat is door de meeste leerlingen beantwoord met een antwoord dat duidt op een toegenomen begrip van het leven op aarde tijdens de gehele geologische geschiedenis. Een leerling heeft dit als volgt verwoord: na het maken van de tijdlijn weet ik wanneer verschillende dieren op aarde geleefd hebben. Op de laatste open vraag Een nadeel aan het maken van een eigen tijdlijn vond ik dat. hebben veel leerlingen geen antwoord gegeven (elf leerlingen totaal). Leerlingen die wel een antwoord op deze vraag gegeven hebben zeggen dat ze liever meer met het werkboek hadden willen werken of liever op de normale manier les zouden hebben. Naast de open vragen bestaat het Learner Report uit een aantal gesloten vragen (figuur 3). 13 Zie bijlage III voor de dataset 14 Een leerling die ziek was tijdens deze les heeft het Learner Report niet ingevuld. 15 Het Learner Report is te vinden als bijlage II, de datasets zijn terug te vinden als bijlage IV.

38 Figuur 4 Antwoorden gesloten vragen Learner Report Op de vraag 5, of leerlingen door samenwerken meer geleerd hebben, komt geen eenduidig antwoord. Een krappe meerderheid denk dat het samenwerken er niet voor gezorgd heeft dat er meer geleerd is. Ook op vraag 6, filmfragment bewegen continenten, is geen eenduidig antwoord gegeven. Een krappe meerderheid is echter wel van mening dat het filmpje heeft bijgedragen aan het begrijpen van het bewegen van continenten. Wel denkt de meerderheid van de klas dat het maken van de eigen tijdlijn (vraag 7) ervoor gezorgd heeft dat de lesstof beter begrepen is. Echter, ook een deel van de klas is het hier niet mee eens (vijf van de zeventien leerlingen). Hoewel de meerderheid van de klas aangegeven heeft niet meer geleerd te hebben door samen te werken, geeft een kleine meerderheid van de klas aan liever niet alleen te werken (negen van de zeventien leerlingen). Tot slot heeft de meerderheid van de klas aan liever niet volgens de reguliere methode les te krijgen (elf van de zeventien leerlingen). Conclusie en discussie Wanneer gekeken wordt naar de resultaten van het SO kan niet met zekerheid gesteld worden dat mijn lessenserie heeft bijgedragen aan een beter begrip van de geologische geschiedenis, ontwerpregel 1 en 2. De resultaten van mijn klas en de parallelklas, die reguliere lessen heeft gevolgd, verschillen nauwelijks. Op enkele vragen, die gebeurtenissen in de geologische geschiedenis toetsen, scoort mijn klas duidelijk beter dan de parallelklas, dit komt echter omgekeerd ook voor. Ook geldt dit voor vragen van de verschillende beheersingsniveaus (kennis, inzicht en toepassen). Verschillen tussen mijn klas en de parallelklas zijn er nauwelijks. De meerderheid van de leerlingen heeft niet het idee dat samenwerking ervoor gezorgd heeft dat zij beter hebben kunnen leren, ontwerpregel 4. In de literatuur wordt aangenomen dat samenwerken het leren van leerlingen versterkt (Ebbens en Ettekoven 2005). Het zou echter kunnen dat het samenwerken in mijn lessenserie onvoldoende nuttig was of dat mijn meetinstrument niet valide is. Het is bijvoorbeeld denkbaar dat leerlingen van zichzelf niet weten dat samenwerking ervoor gezorgd heeft dat ze de leerstof beter beheersen. Hierdoor zou het kunnen dat leerlingen zelf niet kunnen aangeven dat samenwerken ervoor gezorgd heeft dat ze de stof beter beheersen. Gesteld kan worden dat het grootste deel van mijn klas het leuk vond om met verschillende werkvormen bezig te zijn en hiermee aan hun leervoorkeuren tegemoet is gekomen, ontwerpregel 4.