Toekomstbeelden Nederlandse Telecommarkten Televisie Breedband Internet Vaste Telefonie

Transcriptie

1 Toekomstbeelden Nederlandse Telecommarkten 2014 Televisie Breedband Internet Vaste Telefonie Maart 2011

2 Inhoudsopgave Toekomstbeelden Nederlandse Telecommarkten 2014 Datum: Maart 2011 Status: Openbare definitieve versie Copyright 2011 A.T. Kearney en Telecompaper Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder verwijzing naar de auteursrechthebbenden. 1/136

3 Inhoudsopgave Inhoudsopgave Inhoudsopgave... 2 Inleiding... 4 Samenvatting... 6 Uitgangspunten onderzoek Gehanteerde onderzoeksmethodiek Ontwikkelingen in de Telecommarkt A. Ontwikkelingen op de gecombineerde communicatiemarkt Ontwikkelingen in vraag van Consumenten Verzadiging op de drie markten voor TV, internet en telefonie Bundeling van drie vaste diensten Bundelen van vaste met mobiele diensten SOHO klanten met consumentenproducten Ontwikkelingen in Technologie Uitrol van glasvezel Mogelijkheid voor kabel om snelheid te verhogen Mogelijkheid voor DSL om snelheid te verhogen Ontwikkeling van hoge snelheid / hoge capaciteit mobiele netwerken Wireless local loop / WIMAX als mogelijk alternatief voor last mile Over-the-top diensten Ontwikkelingen in beleid van marktpartijen Vrijwillige openstelling van de kabel Consolidatie van de markt Verbreding activiteiten door partijen (voor- en achterwaartse integratie) Gebruik van bel-, surf- en kijkgedrag door providers Verkoop van infrastructuren (aan pensioenfondsen) Vrijwillige scheiding van infrastructuur en diensten Additionele partijen op actieve laag Reggefiber Ontwikkelingen in Politiek en Maatschappij Overheidsinvesteringen in telecom EU agenda Transparantie in communicatie afgedwongen via politiek Ontwikkelingen in de macro omgeving Economische crisis en effect op bestedingen en investeringen /136

4 Inhoudsopgave 22 Vergrijzing Groei Nederlandse huishoudens B. Ontwikkelingen op de Televisiemarkt Real time kijkgedrag Verschoven kijkgedrag Interactief kijkgedrag Ontwikkeling van HD Belang / ontwikkeling van 3D Tweede / derde televisie eenvoudig kunnen voorzien van televisiedienst Integratie van televisie en internetcontent Ontwikkeling, belang, eigenaarschap van de gateway Over-the-top videodiensten Afschakeling analoge kabel Exclusieve content Reclame-inkomsten C. Ontwikkelingen op de Breedbandmarkt Toenemend belang van uploadsnelheid Vraag naar breedband internetsnelheid en QoS Mobiele apparaten die zowel WiFi als mobiele data gebruiken Markt voor mobile broadband only D. Ontwikkelingen op de Vaste Telefoniemarkt Over-the-top VoIP op vast Over-the-top VoIP op mobiel en groei van Mobile Only Videobellen Daling van de eindgebruikersprijs van vaste telefonie Prijsstructuur vaste telefonie Opkomst van social media Keuze van scenario s Televisiemarkt Breedbandmarkt Vaste Telefoniemarkt Beschrijving van scenario s in De gecombineerde communicatiemarkt Televisiemarkt Breedbandmarkt Vaste Telefoniemarkt Conclusie uit scenario s Indicatoren voor ontwikkeling markt per scenario Outlook naar Bijlagen /136

5 Inleiding Inleiding Achtergrond OPTA is onder andere belast met het toezicht op de markten voor vaste telefonie, breedbandinternettoegang en televisie. Op grond van de Telecommunicatiewet dient OPTA relevante markten af te bakenen, te analyseren en te bepalen of een partij op een markt aanmerkelijke marktmacht heeft of zal behouden of krijgt. OPTA bepaalt vervolgens welke mededingingsproblemen zich mogelijk voordoen en kan passende verplichtingen opleggen om deze tegen te gaan. De Telecommunicatiewet vereist dat OPTA verwachtingen over marktontwikkelingen, marktverhoudingen en de noodzaak van eventuele opgelegde verplichtingen expliciet motiveert. Die motivatie baseert OPTA onder andere op een prospectieve marktanalyse. Voor televisie, breedband en vaste telefonie geldt dat er een groot aantal ontwikkelingen is dat niet noodzakelijkerwijs in dezelfde richting wijst, wat vooruitkijken lastig maakt. OPTA heeft om deze reden vastgesteld behoefte te hebben aan uitgewerkte scenario s waarin marktontwikkelingen worden gewogen, als input voor besluitvorming over eventueel op te leggen verplichtingen. Voor de periode heeft OPTA de opdracht gegeven aan de combinatie A.T. Kearney / Telecompaper om deze prospectieve analyse op basis van scenarioplanningsmethodologie te maken. Waarom een scenariostudie Dit rapport is een scenariostudie, hetgeen een passende aanpak is, gezien het sterk veranderende karakter van de markten: een inschatting maken van de markten einde 2014 (vier jaar vooruit) is, gezien de toenemende veranderingen in het telecom landschap, niet eenvoudig. Vier jaar geleden zou een dergelijke studie bijvoorbeeld hebben moeten omvatten: De uitrol van Eurodocsis 3 door kabelpartijen, waardoor capaciteit van de kabelinfrastructuur fors is toegenomen De langzame uptake van IPTV tot aanvang 2010 en de versnelling in 2010 Het tot op heden nog niet actief zijn van over-the-top televisie partijen die tenminste de 10 meest bekeken zenders aanbieden De voortdurende consolidatie in de sector De sterke groei van digitale televisie De na een periode van langzame groei versnelling van de uptake van HDtelevisie De opkomst van ontwikkelingen als smartphones in combinatie met een applicatiemarkt met applicaties als Skype die mobiele telefonie een toenemende invloed laat hebben op de vaste en mobiele markten Ook voor de komende periode zijn grote veranderingen te verwachten. Er is een aantal ontwikkelingen waarvan het onzeker is of deze in de komende jaren in omvang sterk uitbreiden of terugzakken. 4/136

6 Inleiding Leeswijzer Dit rapport biedt OPTA een beschrijving van de meest relevante ontwikkelingen in eerder genoemde markten en uitgewerkte scenario s als resultante van deze ontwikkelingen. Toekomstige ontwikkelingen in de sector worden ook beïnvloed door regulering van OPTA: voor dit onderzoek is door OPTA aangegeven om uit te gaan van de bestaande regulering van de telecommarkten. Dit rapport doet geen uitspraken over eventueel additioneel op te leggen of te verminderen regulering door OPTA. Dit rapport start met een samenvatting van de resultaten en een uitleg van gehanteerde uitgangspunten en onderzoeksmethodiek. Hoofdstuk 1 geeft een overzicht van de meest relevante ontwikkelingen in de markten voor televisie, breedband internet en vaste telefonie en ontwikkelingen die van invloed zijn op één of meer van deze markten. Hoofdstuk 2 geeft weer op welke wijze de scenario s gekozen zijn die gehanteerd worden in dit rapport. Hoofdstuk 3 geeft een beschrijving (kwalitatief en kwantitatief) van de verschillende scenario s in 2014 en in hoofdstuk 4 wordt een beknopte outlook gegeven richting /136

7 Samenvatting Samenvatting Doel van deze scenariostudie is om OPTA te voorzien van inschattingen van marktaandelen van marktpartijen voor de periode De markten voor televisie, breedband internet en vaste telefonie zijn de afgelopen jaren dermate naar elkaar gegroeid dat ontwikkelingen in deze markten ook in samenhang dienen te worden bekeken. Hoe scenario s tot stand zijn gekomen Dit rapport schets de ontwikkelingen van marktaandelen voor de onderzoeksperiode op basis van verschillende mogelijke toekomstbeelden. Basis hiervoor zijn 45 ontwikkelingen die de markten voor televisie, breedband internet en vaste telefonie in sterke mate kunnen beïnvloeden richting Deze ontwikkelingen zijn gecategoriseerd aan de hand van twee criteria: De te verwachten impact van de ontwikkeling: o op het totale volume van de markt o op marktaandelen in de markt o op mogelijke nieuwe toetreders en toetredingsdrempels tot de markt De mate van onzekerheid dat de ontwikkeling plaats zal vinden De ontwikkelingen die naar mening van A.T. Kearney / Telecompaper de meeste impact en de grootste onzekerheid met zich meebrengen zijn de volgende: Bundels van vaste met mobiele diensten: worden vaste en mobiele producten door marktpartijen gebundeld aan eindgebruikers aangeboden en gaan deze in groten getale deze producten gebundeld afnemen? Over-the-top videodiensten: Komen er over-the-top televisiediensten die tenminste de tien meest bekeken zenders omvatten en gaan veel consumenten deze diensten afnemen? Over-the-top VoIP op mobiel en mobile-only: Dalen de kosten van mobiel bellen als gevolg van over-the-top voice diensten tot een zodanig laag niveau, dat op grote schaal vaste lijnen worden opgezegd door eindgebruikers? Vraag naar breedband internetsnelheid en naar Quality of Service : In welke mate worden breedband snelheid en Quality of Service een belangrijk koopcriterium? En als dat zo is, in welke mate zijn diverse marktpartijen in staat om hieraan te voldoen? Het totaalbeeld voor de sector voor vaste diensten volgt uit een logische combinatie van de scenario s van de afzonderlijke markten, doordat de assen (nagenoeg) consistent zijn: Bundelen van vaste met mobiele diensten is een grote onzekerheid met veel impact bij iedere markt Het bieden van over-the-top diensten (televisiemarkt en vaste telefoniemarkt) en de vraag naar breedband internetsnelheid en QoS (breedbandmarkt) zijn ontwikkelingen die sterk met elkaar gecorreleerd zijn o indien over-the-top televisiediensten veel uptake hebben, is het waarschijnlijk dat eindgebruikers ook meer bekend zijn met en gebruik maken van over-the-top telefonie diensten 6/136

8 Samenvatting o indien over-the-top televisiediensten veel uptake hebben, zullen snelheid en QoS van de breedbandverbindingen belangrijker worden om te kunnen voorzien in deze diensten Daarmee zijn de scenario s in alle drie de markten aan elkaar gerelateerd. Omdat dat zo is, hebben we de assen consistent gekozen: indien de markt zich in één van de markten naar een scenario rechtsboven beweegt, is het erg waarschijnlijk dat in de andere markten óók het scenario rechtsboven plaatsvindt. De combinatie van deze ontwikkelingen leidt tot vier scenario s voor de gecombineerde communicatiemarkt (zie figuur 1). Figuur 1: overzicht van de vier scenario s voor de gecombineerde communicatiemarkt Er ontstaan over-the-top televisie- en telefoniediensten Garanderen snelheid en QoS is van groot belang 11 Meer keuze binnen 22 de vaste markten Maximale keuzevrijheid voor consumenten Geringe uptake van bundels van vaste en mobiele diensten Grote uptake van bundels van vaste en mobiele diensten 44 Inerte consument 33 Maximale bundeling door partijen Geen opkomst van over-the-top televisie- en telefoniediensten Snelheid en Qos krijgen geen groter belang Marktomvang en marktaandelen 2014 Binnen ieder scenario ontwikkelen de omvang van de markt en de marktaandelen van de diverse marktpartijen zich anders. In figuur 2 is met groene pijlen weergegeven dat marktaandelen toenemen, met rode pijlen dat marktaandelen afnemen (indien beide staan vermeld, geeft dit weer dat er ontwikkelingen zijn die bijdragen aan daling en stijging, waardoor het netto effect een ongeveer gelijkblijvend marktaandeel is). Een tilde geeft aan dat de ontwikkelingen weinig invloed hebben en daardoor het marktaandeel ongeveer gelijk blijft. 7/136

9 Samenvatting Figuur 2: samenvatting van marktaandelen partijen per scenario 1 Ontwikkeling totale markt Partij KPN Maximale Meer keuze Maximale keuzevrijheid binnen bundeling Inerte consument voor de vaste markten door partijen consumenten TV BB VT TV BB VT TV BB VT TV BB VT ~ ~ ~ ~ Ontwikkeling marktaandelen Ziggo ~ UPC ~ CanalDigitaal Tele2 ~ T-Mobile / Online Vodafone ~ ~ ~ ~ ~ ~ Over-the-top partijen Overige partijen ~ ~ ~ ~ ~ De effecten op de marktaandelen variëren per mogelijk toekomstscenario. De bandbreedtes waarin marktaandelen van partijen te verwachten zijn, worden daardoor gevormd door de ondergrens van het scenario waarin het marktaandeel van een partij het laagste is en de bovengrens van het scenario waarin het marktaandeel van een partij het hoogste is. Dit resulteert in te verwachten marktaandelen per partij voor 2014 zoals weergegeven in figuur 3. 1 Zie hoofdstuk 3 voor toelichting van tot standkoming figuur 8/136

10 Samenvatting Figuur 3: bandbreedte marktaandelen partijen in Q en ultimo Marktaandelen Q Marktaandelen ultimo 2014 TV BB VT TV BB VT KPN 15%-20% 40%-45% 60%-65% 11%-28% 34%-51% 47%-64% Ziggo 40%-45% 20%-25% 15%-20% 29%-42% 14%-30% 11%-25% UPC 25%-30% 10%-15% 5%-10% 18%-27% 4%-16% 3%-14% CanalDigitaal 5%-10% 0%-5% 0%-5% 2%-12% 0%-5% 0%-5% Tele2 0%-5% 5%-10% 5%-10% 0%-6% 3%-15% 2%-12% T-Mobile / Online 0%-5% 0%-5% 0%-5% 0%-6% 2%-12% 1%-9% Vodafone 0% 0%-5% 0%-5% 0%-6% 0%-7% 0%-6% Over-the-top partijen 0% n/a n/a 0%-15% n/a n/a Overige partijen 5%-10% 5%-10% 0%-5% 2%-11% 3%-15% 1%-9% De marktaandelen van de onderliggende infrastructuren ontwikkelen zich eveneens verschillend per scenario. Figuur 4 geeft daar een overzicht van. Figuur 4: marktaandelen per infrastructuur Q en ultimo Marktaandelen Q Marktaandelen ultimo 2014 TV BB VT TV BB VT Kabel - Analoog 37% 4%-12% Kabel - Digitaal 36% 39% 20%-30% 44%-60% 23%-47% 18%-42% Koper - PSTN 51% 19%-37% 58% 2%-25% 43%-72% Koper - VoB 20%-30% 27%-45% 15-25% Fiber 3% 0%-5% 1%-8% 2%-15% 1%-13% Ether 4%-13% Satelliet 5%-10% 2%-12% Breedband (OTT) 0% 0%-15% Zoals figuur 3 en 4 illustreren, kunnen de marktaandelen van partijen aanzienlijk anders uitvallen, afhankelijk van de richting die de markt opgaat. Het is dan ook van belang om te monitoren in welke richting de markt zich de komende jaren ontwikkelt. 2 Zie hoofdstuk 3 voor toelichting van tot standkoming figuur 3 Zie hoofdstuk 3 voor toelichting van tot standkoming figuur 9/136

11 Uitgangspunten onderzoek Uitgangspunten onderzoek In dit hoofdstuk worden de belangrijkste uitgangspunten toegelicht die gebruikt zijn in dit rapport. Afbakening markten De markten voor televisie, breedband internet en vaste telefonie worden gedefinieerd op basis van een generieke opbouw van de waardeketens binnen deze markten. De markt wordt vervolgens gedefinieerd door te kiezen welke schakels van de keten relevant zijn en welke partijen deze schakels invullen. Figuur 5 geeft de generieke opbouw van de waardeketens weer. Figuur 5: schakels in de waardeketens voor televisie, breedband internet en vaste telefonie Schakels in de waardeketens S T AI PI PI AI T S Partijen die services bieden Partijen die toegang verlenen Partijen die actieve infrastructuur beheren en verhuren Partijen die passieve infrastructuur bezitten en verhuren Partijen in de waardeketens Voorbeelden van plek in de keten KPN, UPC Online, Tele2 Youtube, Reggefiber, Videoland, CIF RTLgemist Scarlet PI Partijen die passieve infrastructuur bezitten en verhuren AI Partijen die actieve infrastructuur beheren en verhuren Partij die de niet actieve componenten uit een COAX, DSL en glasvezel netwerk, zoals grondkabels, huisaansluitingen etc. exploiteert Partij die alle componenten die het mogelijk maken te communiceren over de passieve componenten (zoals belichtingsapparatuur op glas) bezit en exploiteert T Partijen die toegang verlenen S Partijen die services bieden Partij die gemachtigd is toegang te verlenen tot het communiceren over het actieve netwerk Partij die aan de eindgebruiker een service levert zoals televisie (een analoog of digitaal zenderpakket, VOD etc.), breedband internet of telefonie Diensten geleverd via door provider beheerde frequentieruimte versus over-the-top geleverde diensten In dit rapport wordt onderscheid gemaakt tussen over-the-top diensten en diensten die gebruik maken van gereserveerde bandbreedte. Figuur 6 geeft dit onderscheid aan met een voorbeeld. Over een frequentiespectrum kunnen diverse diensten aan een eindgebruiker worden geleverd. Voorbeelden hiervan zijn analoge of digitale televisie en vaste telefonie via VoB. Daarnaast kan over dit spectrum een breedband internetverbinding aan de consument worden geleverd. De diensten die over een toegewezen deel van het spectrum plaatsvinden, worden in dit rapport beschouwd als diensten die gebruik maken van gereserveerde, door een provider beheerde bandbreedte. Over-the-top diensten worden gedefinieerd als diensten die over de 10/136

12 Uitgangspunten onderzoek breedband internetverbinding aan de consument worden geleverd en dus geen gebruik maken van een vast, toegewezen en beheerd frequentiespectrum. Figuur 6: verdeling van diensten over frequentiespectrum Breedband internet Analoge televisie Vaste telefonie Digitale televisie MHz MHz Internet toegangsdienst creëert mogelijkheid voor over-the-top diensten Diensten waarvoor unieke frequentieruimte is toegewezen Diensten Voorbeelden van diensten Diensten over toegewezen frequentie Over-the-top diensten Breedband Breedband zelf kent een toegewezen frequentie en biedt toegang tot internet waarover over-the-top diensten aangeboden worden Televisie Telefonie Kabeltelevisie en VOD van UPC IPTV van KPN PSTN/ ISDN van KPN VoB van kabelaars VOD via Philips Net TV Televisie gemist dienst van RTL Vaste spraak dienst van Skype Vaste spraak dienst van Apple (Facetime) Niveau van afbakening Zoals figuur 5 illustreert, kan ieder van de markten op diverse niveaus worden afgebakend. In dit rapport hanteren wij het punt in de keten waar eindgebruikers klant zijn en op basis waarvan marktaandelen kunnen worden bepaald. In deze markten is dit de servicelaag, waar zich de partijen bevinden die met eindgebruikers contracten afsluiten voor het leveren van toegang en / of levering van diensten op gebied van televisie, breedband internet of vaste telefonie. OPTA refereert hier aan retailmarkten. Ontwikkelingen op de overige, onderliggende lagen hebben uiteraard invloed op marktaandelen op de servicelaag. Om deze reden kunnen de ontwikkelingen die worden weergegeven in dit rapport betrekking hebben op ieder van de verschillende lagen in figuur 5. Dit onderzoek richt zich primair op de markt voor consumentenproducten voor televisie, breedband internet en vaste telefonie. Aangezien in deze markten kleinzakelijke gebruikers eveneens consumentproducten afnemen en marktpartijen ook niet altijd zelf goed in staat zijn te bepalen of de klant een kleinzakelijke klant of consument is, wordt in dit onderzoek een definitie van de markten gehanteerd die aansluit bij de door OPTA in de marktmonitor bij partijen uitgevraagde definities. 11/136

13 Uitgangspunten onderzoek Markt voor televisie De markt voor televisie wordt gedefinieerd als: de markt voor televisiediensten waarbij het aanbod minimaal de 10 meest bekeken televisiezenders bevat 4. In Nederland zijn dit de drie zenders van NPO (Nederland 1, 2 en 3), de vier zenders van RTL (RTL 4, 5, 7 en 8) en de drie zenders van SBS (SBS6, Net5 en Veronica), Deze definitie omvat televisiediensten van digitale en analoge kwaliteit evenals producten die via een beheerde frequentie als over-the-top worden geleverd. Om aan te sluiten bij door OPTA aan marktpartijen verstuurde marktmonitor wordt in dit rapport wanneer voor één abonnement of huishouden meerdere smartcards worden gebruikt, deze als één actieve aansluiting geteld. Het niet kunnen bieden van de tien meest bekeken zenders zal geen serieus alternatief bieden voor huidige televisiediensten, vandaar dat overige producten waarbij video wordt geleverd aan consumenten (bijv. Youtube, RTL gemist, Veamer, BlueshotsTV etc.) hierin niet worden meegenomen. Specifiek voor de markt van televisiediensten is naast de algemene waardeketen, zoals geschetst in figuur 5, eveneens de waardeketen van televisie in bredere zin van belang. Deze is gesimplificeerd weergegeven in figuur 7. Contentproducenten leveren series, films, sportbeelden en andere content aan omroepen en aggregatoren van content die deze via de service providers aan de eindgebruiker leveren: de kijker. Deze service providers zijn de partijen die daadwerkelijk de content bij de consument afleveren via een eigen netwerk of over-the-top via breedband internet en hun positie komt overeen met de services laag uit het model zoals geschetst in figuur 5. Naast deze partijen zijn adverteerders actief die via reclame een extra geldstroom in de waardeketen brengen. Producenten van consumentenelektronica leveren daarnaast consumentenelektronica aan de kijker. Figuur 7: gesimplificeerde weergave van de waardeketen van televisie in bredere zin Content producenten Omroepen/ aggregatoren Service Providers Kijker Adverteerder Consumenten elektronica verkopers Uiteraard is deze weergave sterk gesimplificeerd. In toenemende mate: vervullen verschillende partijen in deze keten meerdere rollen tegelijk; als voorbeeld: Ziggo, UPC en KPN zijn Netwerk operators / Service providers voor de doorgifte van analoge en digitale zenders. Daarnaast zijn zij aggregatoren van content geworden door video-on-demand selecties aan te bieden verschillen de verhoudingen tussen partijen; als voorbeeld: RTL en Ziggo hebben een leverancier afnemer relatie voor doorgifte van het zenderpakket en content voor het on demand platform. Tegelijk zijn ze concurrenten voor het verkrijgen van video-on-demand content van content producenten en voor advertentie-inkomsten van adverteerders en concurreren ze om de gunst van de kijker als het gaat om gebruik van hun on demand platform 4 Bron: SKO Jaarverslag /136

14 Uitgangspunten onderzoek proberen branchevreemde partijen in de keten actief te worden; als voorbeeld: partijen als Google proberen via Google TV de rol van omroep / aggregator van content in te vullen proberen partijen andere partijen in de keten over te slaan door over-the-top (OTT) aan de kijker content te leveren; als voorbeeld: content producenten (bijv. Southpark studios) en omroepen (bijv. RTL via RTL gemist) bieden OTT content aan de kijker De totale markt voor televisiediensten bestaat medio 2010 uit ~7,4 mln. Televisiediensten [De exacte marktverdeling is vertrouwelijk, uit openbare rapportages van OPTA volgt een weergave als in figuur 8, figuur is aangepast voor openbare versie rapport]. Figuur 8: marktaandelen van aanbieders in % van totale televisiemarkt (midden van range is weergegeven) 5 50% 40% 30% 20% 10% 0 KPN Ziggo UPC CanalDigitaal Tele2 Delta CAIW Overige partijen Q YE 2008 Q YE 2009 Q In het volgende hoofdstuk wordt dieper ingegaan op de ontwikkelingen die bijdragen aan mogelijke veranderingen en de effecten op partijen die televisiediensten aanbieden. Markt voor breedband internet Voor het onderzoek naar de markt voor breedband internetaansluitingen is gekeken naar de retailmarkt. Hierbij gaat het om een breedbandaansluiting, die ook weer de basis kan vormen van telefoniediensten (zie volgende alinea) of over-the-top videodiensten (zie vorige alinea en ontwikkeling 32 Over-the-top videodiensten. De waardeketen voor breedband internet is weliswaar eenvoudig (het bieden van toegang) en vandaar hier relatief beperkt beschreven, maar is wel de basis waarop andere producten kunnen worden geleverd. De totale markt voor breedband internetaansluitingen bestaat medio 2010 uit ~6,2 mln. diensten [De exacte 5 Bron: OPTA, dataset - omroep; OPTA schat in dat buiten deze televisieaantallen nog circa kabelaansluitingen bij kleine kabelmaatschappijen bestaan, die OPTA niet meet in de marktmonitor 13/136

15 Uitgangspunten onderzoek marktverdeling is vertrouwelijk, uit openbare rapportages van OPTA volgt een weergave als in figuur 9, figuur is aangepast voor openbare versie rapport]. Figuur 9: marktaandelen van aanbieders in % van totale breedbandmarkt (midden van range is weergegeven) 6 50% 40% 30% 20% 10% 0 KPN Ziggo UPC T-Mobile Tele2 Overige partijen Q YE 2008 Q YE 2009 Q Markt voor vaste telefonie Voor de markt voor telefonie definiëren we de markt als het totaal van vaste telefoonaansluitingen via toegewezen frequentieruimte. Het gaat hierbij om laagcapacitaire telefonieaansluitingen, zoals door OPTA in de vragenlijst structurele monitoring markten is gedefinieerd, waarbij twee mogelijkheden bestaan: POTS: alle traditionele telefonie, waaronder in ieder geval PSTN, ISDN en analoge aansluitingen VoB (Voice over Broadband), welke alleen kan worden geleverd indien de consument eveneens de beschikking heeft over een internetverbinding Laagcapacitaire aansluitingen omvatten hierdoor zowel consumenten als (klein)zakelijke klanten, waardoor het totaal aantal aansluitingen aanzienlijk hoger uitvalt dan sec de consumentenmarkt. Er zijn verschillende variaties in de markt mogelijk, op basis waarvan een telefoniedienst aan een eindgebruiker wordt geleverd. Figuur 10 geeft deze mogelijkheden weer. Deze mogelijkheden bepalen ook de wijze waarop wholesale in de waardeketen plaatsvindt (zie figuur 11). Volgens de door OPTA en in dit rapport gebruikte definitie vallen CPS only contracten onder KPN (de klant ontvangt twee facturen: één voor het gebruik en één voor de abonnementsfee van KPN). Bij de overige varianten wordt de aansluiting geteld onder de partij die de factuur aan de klant stuurt. 6 Bron: OPTA, dataset - breedband 14/136

16 Uitgangspunten onderzoek Figuur 10: variaties aanbod vaste telefoniedienst door providers 7 Variaties vaste telefonie PSTN via eigen netwerken ISDN via eigen netwerken PSTN/ISDN via CPS PSTN/ISDN via WLR VoB via eigen netwerken VoB via WBT en ULL Omschrijving Analoge telefoonaansluiting met de mogelijkheid voor één lijn. Digitale telefoonaansluiting met de mogelijkheid voor meerdere lijnen op één aansluiting, de consumentenmarkt wordt afgebakend op maximaal twee lijnen Wederverkoop van het gebruiksdeel van de vaste telefonieaansluiting waarbij de eindgebruiker de PSTN/ISDN aansluiting koopt van KPN en het gebruiksdeel van de CPS partij Wederverkoop van PSTN/ISDN welke wholesale door een partij wordt afgenomen van KPN (aansluiting- en gebruiksdeel) en waarbij de eindgebruiker zowel het aansluiting- als gebruiksdeel koopt van deze partij VoIP is spraakcommunicatie over een pakketgeschakeld netwerk waarbij twee telefoons direct, dat wil zeggen zonder tussenkomst van een telefoniecentrale, met elkaar communiceren. VoB is een subgroep van VoIP en wel als de eindgebruiker met een gewone telefoon en via een gewoon telefoonnummer kan bellen en gebeld kan worden waarbij er maximaal twee spraakkanalen beschikbaar worden gesteld (definitie OPTA uit Structurele marktmonitor) VoB over netwerkcapaciteit die via wederverkoop van toegewezen frequentieruimte verkregen wordt. Dit kan betrekking hebben op het laatste deel van het netwerk (ULL) of het gehele netwerk (WBT) Figuur 11: mogelijkheden voor wholesale van vaste telefonie S T AI PI Schakels in de waardeketens Partijen die services bieden Partijen die toegang verlenen Partijen die actieve infrastructuur beheren en verhuren Partijen die passieve infrastructuur bezitten en verhuren Wholesale van PSTN/ISDN CPS Reselling PSTN retail product (alleen gebruiksdeel); KPN levert de aansluiting Wholesale line rental (WLR) Reselling PSTN retail product (aansluiting & gebruiksdeel); KPN heeft geen klantrelatie meer Wholesale van kale capaciteit Wholesale breedband toegang (WBT) Huren van bandbreedte dat door een provider gebruikt kan worden voor services als breedband internet en telefonie Unbundled local loop (ULL) Huren van actieve infrastructuur (van wijkcentrale 1 tot meterkast) = schakel waar wholesale plaatsvindt 1: ODF voor glas, SDF voor VDSL en MDF voor DSL ISPs zonder eigen netwerk maken gebruik van verschillende vormen van wholesale De markt voor vaste telefoniediensten kan ook worden bekeken ongeacht of dit via toegewezen frequenties of over-the-top is, ongeacht of er voor wordt betaald en ongeacht of er een nummer wordt gebruikt (voor bepaalde versies van Skype en Apple Facetime wordt bijvoorbeeld een adres gebruikt als identificatiemiddel). In het scenario-onderzoek voor vaste telefonie zullen wij eveneens aandacht schenken aan het gebruik van telefoniediensten in ruimere zin. Bij de bepaling van marktaandelen sluiten wij echter bij eerdergenoemde definitie aan van vaste telefoonaansluitingen via toegewezen frequentieruimte, waardoor over-the-top voip geen deel uitmaakt van de te modelleren markt. De totale markt voor vaste telefonieaansluitingen bestaat medio 2010 uit ~7,1 mln. aansluitingen [De exacte marktverdeling is vertrouwelijk, uit openbare rapportages van OPTA volgt een weergave als in figuur 12, figuur is aangepast voor openbare versie rapport]. 7 PSTN via ULL is eveneens een mogelijkheid, al vind dit erg beperkt plaats 15/136

17 Uitgangspunten onderzoek Figuur 12: marktaandelen van aanbieders in % van totale vaste telefoniemarkt (midden van range is weergegeven) 8 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0 KPN Ziggo UPC T-Mobile Tele2 Overige partijen Q YE 2008 Q YE 2009 Q De gecombineerde communicatiemarkt De drie genoemde markten zijn de afgelopen jaren dermate naar elkaar gegroeid dat ontwikkelingen in deze markten ook in samenhang dienen te worden bekeken aangezien de onderlinge afhankelijkheden zijn toegenomen. Traditionele communicatiepartijen als KPN zijn gegroeid richting de televisiemarkt en traditionele televisiepartijen zijn gegroeid richting communicatieproducten als breedband internet en telefonie. Daarbij worden deze producten steeds meer gebundeld aangeboden en zijn, bijvoorbeeld als gevolg van de onlangs verworven mobiele frequentie door de UPC / Ziggo combinatie, ook in de consumentenmarkt bewegingen richting het kunnen aanbieden van mobiele diensten. Dat wordt wel beschreven als quadruple play, refererend aan de vier producten vaste telefonie, vast internet, televisie en mobiele telefonie. Wij spreken liever van een zestal producten, daar het naar alle waarschijnlijkheid voor de vaste operators niet alleen, of juist niet, gaat om mobiele spraak, maar ook of vooral om mobiele datadiensten. Bovendien geldt dat aanbieders van televisiediensten in toenemende mate geïnteresseerd zijn om meerdere schermen te bedienen en televisie (video) content niet alleen op de televisie in de woonkamer, maar ook op mobiele schermen aan te bieden. Aldus is een toekomst realistisch waarbij een sixpack met diensten wordt aangeboden, zoals weergegeven in figuur Bron: OPTA, dataset - vaste telefonie 16/136

18 Uitgangspunten onderzoek Figuur 13: ontwikkeling van vast, mobiel en geïntegreerde producten Richting van ontwikkeling kabel Productontwikkeling vast Televisie Convergentie vast mobiel Apparaat en locatie onafhankelijke televisie dienst Productontwikkeling mobiel Televisie Internet Apparaat en locatie onafhankelijk internet Internet Richting van ontwikkeling DSL Spraak Apparaat en locatie onafhankelijke spraak Spraak Gebruik van IP als protocol is een belangrijke driver achter convergentie van vast mobiel Richting van ontwikkeling Mobiel De concurrentie op deze markten startte met telefonie, waarbij andere partijen dan KPN vaste telefonie op het KPN netwerk aanboden en kabelbedrijven via managed IP telefonie in deze markt kwamen. De onderscheiding is de afgelopen jaren verschoven naar concurrentie op het breedbandinternetproduct. Telefonie en internet worden echter steeds meer commodities, dit in tegenstelling tot het televisieproduct. Een sterke verschuiving naar televisie als de volgende onderscheidende factor in een gebundelde propositie is reeds zichtbaar in marketinguitingen van partijen. Wij zullen daarom in dit onderzoek eveneens de totale gecombineerde markt van vaste communicatie beschouwen en hierbij de impact op de drie onderliggende markten bepalen van de diverse vormen van bundeling en de ontwikkeling van mobiele communicatie. Te onderzoeken termijn Het onderzoek richt zich primair en in detail op de ontwikkeling van waardeketens en marktaandelen tot en met Daarnaast zal een beknopte visie worden gegeven op ontwikkelingen tot en met Resultaat van dit onderzoek Het onderzoek levert toekomstbeelden en inzicht in de meest waarschijnlijke toekomstige ontwikkelingen van de waardeketen per markt. Op basis daarvan wordt een inschatting gemaakt van de marktaandelen van marktpartijen per markt. 17/136

19 Gehanteerde onderzoeksmethodiek Gehanteerde onderzoeksmethodiek Scenarioplanning Voor dit onderzoek wordt gebruik gemaakt van scenarioanalyse. Scenarioanalyse is een methodiek die goed past bij de door OPTA geschetste problematiek omdat de toekomst onzeker is: in plaats van één set aannamen te maken over de ontwikkelingen van de markt worden op basis van de grootste onzekerheden een viertal mogelijke toekomstscenario s per markt gecreëerd waarop beleid kan worden gemaakt, zoals weergegeven in figuur 14. Figuur 14: proces van scenarioplanning voor OPTA A. Marktontwikkelingen Opleggen verplichtingen OPTA indien noodzakelijk Waarschijnlijk heid en impact van krachten E. Monitoren van markten B. Drijvende krachten en onzekerheden Monitoring agenda D. Bepalen leading indicators C. Mogelijke toekomstbeelden Opleggen verplichtingen OPTA indien noodzakelijk 4 scenario s gebaseerd op drijvende krachten Uit de marktontwikkelingen (A) worden de meest belangrijke drijvende krachten en onzekerheden (B) gedestilleerd, die de basis vormen voor mogelijke toekomstbeelden / scenario s (C). Deze scenario s stellen OPTA in staat te bepalen welke leading indicators (D) er zijn indien een markt zich in deze richting begeeft. Deze indicators geven OPTA de mogelijkheid tijdig te zien wanneer de markt op weg is naar een bepaalde toekomst (E). Aangezien OPTA in principe voor de aankomende drie jaar beleid wenst vast te stellen, kan OPTA onder meer op basis van de bandbreedtes van kwantitatief doorgerekende marktaandelen: bepalen of het opleggen of afzwakken van verplichtingen noodzakelijk is gedurende de reguleringsperiode aan de hand van leading indicators volgen of de werkelijkheid de voorspelde ontwikkeling volgt en indien nodig opgelegde verplichtingen aanpassen Aangezien het monitoren en opleggen van eventuele verplichtingen een taak van OPTA zelf is, focust dit onderzoek zich op de donkerblauwe stappen van figuur 14. Dit rapport beschrijft de meest belangrijke ontwikkelingen in de markten voor televisiediensten, breedband internet en vaste telefonie. A.T. Kearney / Telecompaper 18/136

20 Gehanteerde onderzoeksmethodiek heeft voor ieder van deze ontwikkelingen een inschatting gemaakt van wat in iedere markt de grootste onzekerheden en / of drijvende krachten zijn 9 en op basis van de uitersten van deze drijvende krachten een viertal scenario s per markt geschetst. Om te komen tot een keuze voor deze drijvende krachten zijn de ontwikkelingen gescoord op een tweetal assen: impact van de kracht en de onzekerheid omtrent het zich voordoen van die kracht (zie illustratie in figuur 15 en verdere uitleg in hoofdstuk Ontwikkelingen in de Telecommarkt ). Figuur 15: keuze van de meest belangrijke krachten De toekomst is nooit met zekerheid te voorspellen; door over extremen na te denken kan er op geanticipeerd worden en kunnen voortekenen in de gaten worden gehouden Hoog Verzamelen van de langetermijnonzekerheden en deze indelen naar impact en waarschijnlijkheid geeft een eerste beeld van de mogelijke toekomst De ontwikkelingen met de hoogste impact en hoogste onzekerheid zijn de drivers waarop scenario s worden ontwikkeld (zie oranje vlak) Onzekerheid Laag Laag Impact Hoog De vier scenario s per markt (de toekomstbeelden) zijn bepaald door de uitersten van de twee meest belangrijke drivers per markt op een assenstelsel te plaatsen. Deze scenario s zijn zowel kwalitatief als kwantitatief uitgewerkt, waarbij OPTA met name geïnteresseerd is in de effecten op marktaandelen in de verschillende scenario s. De effecten op de marktaandelen variëren per mogelijk toekomstscenario. De bandbreedtes waarin marktaandelen van partijen te verwachten zijn, worden daardoor gevormd door de ondergrens van het scenario waarin het marktaandeel van een partij het laagste is en de bovengrens van het scenario waarin het marktaandeel van een partij het hoogste is. De bepaling van de per scenario te verwachten marktaandelen heeft plaatsgevonden op basis van de door OPTA uit de marktmonitor verzamelde dataset gecombineerd met kennis en cijfers van A.T. Kearney en Telecompaper. Gezien de vertrouwelijkheid van deze marktcijfers, zullen deze in dit rapport slechts in bandbreedtes worden gepresenteerd. 9 Zie voor uitleg van deze inschatting hoofdstuk Ontwikkelingen in de Telecommarkt 19/136

21 Gehanteerde onderzoeksmethodiek Betrokkenheid marktpartijen OPTA, A.T. Kearney en Telecompaper hechten waarde aan input van marktpartijen binnen dit onderzoek. Op verschillende momenten is marktpartijen daarom om input gevraagd op de ontwikkelingen binnen de verschillende markten (eind november 2010) en op een conceptversie van dit rapport (medio januari 2011). Marktpartijen zijn op de volgende wijze betrokken: Marktpartijen zijn in de gelegenheid gesteld via een gesloten vragenlijst een visie te geven op ontwikkeling van marktaandelen, prijsontwikkeling, substitutie etc. in de diverse markten. Bij deze vragenlijst hebben marktpartijen de mogelijkheid gekregen en benut om een additionele toelichting / extra achtergrondinformatie te geven bij de ingevulde vragenlijst. De vragenlijst is verstuurd naar 29 marktpartijen en 17 marktpartijen hebben input geleverd. De vragenlijst is breed uitgestuurd: naast de reguliere aanbieders zijn ook nieuwe spelers (in de waardeketen) gevraagd om de vragenlijst te beantwoorden 10 Na ontvangst van de vragenlijst en toelichting van marktpartijen hebben A.T. Kearney en Telecompaper van 15 partijen additionele schriftelijke en telefonische toelichting mogen ontvangen ter verduidelijking van de antwoorden op specifieke vragen of additionele door partijen naar voren gebrachte onderwerpen. De openbare versie van het concept eindrapport is naar 29 marktpartijen verstuurd met de mogelijkheid feedback te geven op de inhoud. 8 van de 29 marktpartijen hebben gebruik gemaakt van de mogelijkheid om feedback te leveren op het conceptrapport. Voor zowel de vragenlijst en bijbehorende additionele toelichting als de reacties op het eindrapport door marktpartijen geldt dat deze vertrouwelijk en daardoor niet openbaar zijn o A.T. Kearney en Telecompaper hebben deze garantie vooraf aan marktpartijen verstrekt o Diverse marktpartijen hebben deze beperking als voorwaarde gesteld medewerking te verlenen aan dit rapport Dit rapport is tot stand gekomen door een combinatie van openbare rapporten en onderzoeken, een vertrouwelijke dataset van OPTA, input van marktpartijen, discussies met OPTA en eigen kennis en ervaring van A.T. Kearney en Telecompaper. Als gevolg van bovenstaande vertrouwelijkheid zijn door A.T. Kearney en Telecompaper alle inputs en opmerkingen van marktpartijen meegewogen in de totstandkoming van dit rapport, maar wordt hier niet direct naar verwezen noch openbaar gemaakt, tenzij bijvoorbeeld in algemene zin kan worden geconcludeerd dat alle marktpartijen aangeven dat. Het commentaar van marktpartijen is ruwweg als volgt te categoriseren: o Opmerkingen met betrekking tot de gehanteerde methodiek (enkele partijen zijn voorstander van de gehanteerde aanpak, enkele partijen hadden op bepaalde delen een andere insteek gezien): dit heeft niet geleid tot een aanpassing van dit rapport 10 Zie bijlage van dit rapport voor een overzicht van aangeschreven partijen 20/136

22 Gehanteerde onderzoeksmethodiek o Opmerkingen direct gericht aan OPTA (bijvoorbeeld over de wijze waarop OPTA om dient te gaan met dit rapport): deze opmerkingen en suggesties zijn beschikbaar gesteld aan OPTA o Opmerkingen met betrekking tot de scope van dit onderzoek (bijv. suggestie om de zakelijke markt wel mee te nemen en de suggestie om de impact van veranderende regulering door OPTA te onderzoeken, etc.): deze suggesties vallen buiten de scope van dit onderzoek zoals gevraagd en overeengekomen met OPTA en zijn derhalve niet meegenomen o Opmerkingen met betrekking tot de inhoud die aanscherping vraagt: deze zijn verwerkt die verduidelijking vraagt: deze zijn verwerkt die de mening / duiding / kleuring van een marktpartij van feitelijkheden weergeeft (diverse marktpartijen geven aan inschattingen van A.T. Kearney en Telecompaper ofwel te ondersteunen, dan wel te betwijfelen): deze suggesties en opmerkingen zijn niet meegenomen bij het eindrapport 21/136

23 1. Ontwikkelingen in de Telecommarkt 1. Ontwikkelingen in de Telecommarkt 22/136

24 1. Ontwikkelingen in de Telecommarkt 1. Ontwikkelingen in de Telecommarkt In dit hoofdstuk worden voor ieder van de markten en de gecombineerde markt de belangrijkste ontwikkelingen beschreven en welke impact deze ontwikkelingen hebben op de omvang van de markt en de marktaandelen. Veel van deze ontwikkelingen lenen zich voor een studie op zichzelf en daarom is het onmogelijk in dit rapport uitputtend te zijn in de beschrijvingen van de ontwikkelingen. Voor dit onderzoek is het relevant een overzicht te geven van de belangrijkste ontwikkelingen en voor deze ontwikkelingen een inschatting te maken van: De te verwachten impact van de ontwikkeling: o op het totale volume van de markt o op marktaandelen in de markt o op mogelijke nieuwe toetreders en toetredingsdrempels tot de markt De mate van onzekerheid dat de ontwikkeling plaats zal vinden Deze inschatting leidt tot vier groepen ontwikkelingen: 1. Ontwikkelingen die een grote impact hebben en waarvan het onzeker is wat de effecten zullen zijn: deze ontwikkelingen bepalen de assen op basis waarvan toekomstscenario s worden gedefinieerd 2. Ontwikkelingen die een grote impact hebben en waarvan met redelijke zekerheid kan worden weergegeven wat de effecten zullen zijn: deze ontwikkelingen worden in ieder scenario voor de markt meegenomen 3. Ontwikkelingen die geen grote impact hebben en waarvan onzeker is wat de effecten zullen zijn: deze ontwikkelingen zijn van minder belang voor de scenario s in de markt 4. Ontwikkelingen die geen grote impact hebben en waarvan met redelijke zekerheid kan worden weergegeven wat de effecten zullen zijn: deze ontwikkelingen zijn van minder belang voor de scenario s in de markt Voor de gecombineerde communicatiemarkt en per afzonderlijke markt wordt per ontwikkeling de huidige situatie beschreven en wordt de mogelijke impact bepaald op marktomvang en marktaandelen in 2014 en de onzekerheid die daarover bestaat. Het doel hiervan is een inschatting te maken van de categorisatie van ieder van de initiatieven in één van deze vier groepen. Om te komen tot een overzicht van de meest belangrijke ontwikkelingen is rekening gehouden met alle mogelijke ontwikkelingen, waaronder ontwikkelingen op het vlak van wetgeving, politiek, maatschappij, andere industrieën en technologie. Het bepalen van de impact en onzekerheid is in de snel veranderende telecommarkt niet eenduidig of eenvoudig. Ter illustratie geeft figuur 16 voor enkele telecomproducten de penetratieontwikkeling weer (% van Nederlandse huishoudens / consumenten met het product of dienst). Voor bijna alle ontwikkelingen geldt dat deze zich als een S-curve ontwikkelen: indien een product of dienst wordt geïntroduceerd, komt penetratie langzaam op gang, waarna óf een versnelde groei optreedt óf juist een afnemende penetratie als het product niet aanslaat in de markt (denk terug aan bijvoorbeeld WAP). Aan het einde van de levenscyclus van een product neemt over het algemeen de penetratie af, waarna het product volledig uit de 23/136

25 1. Ontwikkelingen in de Telecommarkt markt kan verdwijnen (bijvoorbeeld telegrafie als voorloper van vaste telefonie (niet in figuur opgenomen)). Figuur 16: voorbeelden van penetratie telecomproducten % 80% 60% 40% heeft een mobiele telefoon heeft breedband heeft digitale televisie heeft mobiel internettoegang maakt gebruik van WAP services (EU-15) 20% A.T. Kearney en Telecompaper realiseren zich dat gemaakte inschattingen door individuele marktpartijen anders kunnen worden gewogen. Afhankelijk van de huidige positie van een marktpartij zijn er belangen om ontwikkelingen op een andere wijze te waarderen. De inschattingen die door A.T. Kearney / Telecompaper worden gemaakt zijn gebaseerd op ons professioneel oordeel op basis van diverse rapporten, inschattingen en input van marktpartijen gedurende de totstandkoming van dit rapport, door OPTA verschafte cijfermaterialen en A.T. Kearney / Telecompaper ervaring en expertise. A. Ontwikkelingen op de gecombineerde communicatiemarkt Dit hoofdstuk beschrijft de relevante en meest belangrijke ontwikkelingen die van invloed zijn op de gecombineerde communicatiemarkt voor vaste telecomdiensten of op in ieder geval meer dan één afzonderlijk vast product (televisie, breedband, vaste telefonie). Figuur 17 geeft een overzicht van de ontwikkelingen op de communicatiemarkt, waarin beknopt per ontwikkeling een samenvatting is weergegeven van: De impact op de markt en marktaandelen De mate van onzekerheid van het doorgang vinden van de ontwikkeling De belangrijkste redenering De ontwikkelingen zijn geclusterd in een vijftal groepen: Ontwikkelingen in vraag van Consumenten Ontwikkelingen in Technologie Ontwikkelingen in beleid van marktpartijen Ontwikkelingen in Politiek en Maatschappij Ontwikkelingen in de macro omgeving 11 Bron: diverse rapporten SKO, SPOT;,CBS, TNO, A.T. Kearney analyse 24/136

26 Vraag consument Technologie Beleid marktpartijen Politiek/ Maatschappij Macro omgeving Toekomstbeelden Nederlandse Telecommarkten Ontwikkelingen in de Telecommarkt Figuur 17: overzicht van ontwikkelingen op de totale communicatiemarkt Ontwikkeling totale communicatiemarkt Impact Onzekerheid Redenering 1 Verzadiging op de drie markten voor TV, internet en telefonie Marktgroei stagneert en concurrentie wordt sterker 2 Bundeling van drie vaste diensten Tweederde van huishoudens neemt reeds gebundelde producten af; trend zet door 3 Bundelen van vaste met mobiele diensten Mogelijke toetreding van mobiele partijen die snel marktaandeel kunnen winnen 4 SOHO klanten met consumentenproducten Gedrag wijkt niet significant af van dat van consumenten 5 Uitrol van glasvezel Markaandeel van glasvezel groeit tot 5 à 9% in Mogelijkheid voor kabel om snelheid te verhogen Bij toename gevraagde snelheid kan kabel beter dan DSL leveren 7 Mogelijkheid voor DSL om snelheid te verhogen Idem, waarbij DSL minder eenvoudig kan leveren dan kabel of glasvezel 8 Ontwikkeling hoge capaciteit / hoge snelheid mobiele netwerken Geen landelijk dekkend LTE netwerk met impact op de markt voor vaste producten 9 Wireless local loop / WIMAX als mogelijk alternatief voor last mile Geen uitrol verwacht voor Over-the-top diensten N/A N/A Impact en onzekerheid worden besproken per deelmarkt 11 Vrijwillige openstelling van de kabel Als impact groot is, zullen kabelaars geen vrijwillige openstelling overwegen 12 Consolidatie van de markt N/A N/A Consolidatie wordt voorgelegd aan NMA 13 Verbreding van activiteiten door partijen 14 Gebruik van bel-, surf- en kijkgedrag door providers 15 Verkoop van infrastructuren aan pensioenfondsen 16 Vrijwillige scheiding van infrastructuur en diensten 17 Additionele partijen op actieve laag Reggefiber 18 Overheidsinvesteringen in telecom 19 EU agenda Transparantie in communicatie afgedwongen via politiek 21 Economische crisis en effect op bestedingen en investeringen 22 Vergrijzing Markt wordt reeds gedomineerd door geïntegreerde bedrijven Strenge privacyregels voor gebruik op individueel klantniveau Door grote investeringen, redelijke zekerheid dat dit niet plaats vindt Vrijwillige scheiding voor 2014 niet te verwachten Niet te verwachten voor 2014 Hoge impact op beperkt lokaal niveau door gesubsidieerde uitrol glasvezel Nederland loopt qua ontwikkeling vooruit op Europese wetgeving In lijn met consumentenbescherming door politiek waarbij vooral DSL nadeel ervaart Telecomdiensten zijn basisbehoeften, wel prijsdruk door toenemend switchgedrag Voorspelbare ontwikkeling met langzame afname van aantal digibeten 23 Groei Nederlandse huishoudens Beperkte groei verwacht = Lage mate van impact of onzekerheid = Hoge mate van impact of onzekerheid 25/136

27 1. Ontwikkelingen in de Telecommarkt Ontwikkelingen in vraag van Consumenten 1 Verzadiging op de drie markten voor TV, internet en telefonie De drie markten hebben een lange historie, waarbij de adresseerbare markt alleen nog groeit door groei van de bevolking, de verkleining van het gemiddelde huishouden en de toename van het aantal tweede woningen. De ontwikkeling van de televisiemarkt is weergegeven in figuur 18 [de exacte marktverdeling is vertrouwelijk; figuur is aangepast voor openbare versie rapport]. De jaar-op-jaargroei van de televisiemarkt is circa 1% 12 bij een penetratie van 101%. Binnen de televisiemarkt heeft de overgang van analoge naar digitale televisie migratie tot gevolg. Dit kan zonder dat van aanbieder wordt gewisseld, maar maakt abonnees ook bewuster dat ze een nieuwe aanbieder kunnen zoeken en kunnen switchen. Bij dezelfde partij van analoog naar digitaal migreren kan alleen bij de kabelpartijen. Het aandeel televisiediensten dat wordt geleverd over de kabel neemt af en bedraagt ~73% medio Hierbij wordt circa de helft geleverd via analoge televisie en de andere helft via digitale + analoge televisie 13 (in dit geval blijft het analoge signaal geleverd aan de eindgebruiker). Digitale televisie via DSL en fiber (IPTV) heeft een marktaandeel bereikt van [VERTROUWELIJK]. DVB-T (Digitenne) is gegroeid naar een marktaandeel van [VERTROUWELIJK] medio 2010, met als grote voordeel voor de eindgebruiker dat hiervoor geen bekabeling hoeft te worden aangelegd in huis en ook buiten de woning kan worden gebruikt. DVB-S (Satelliet) heeft een marktaandeel van [5-10%] medio Figuur 18: verdeling televisiemarkt naar infrastructuur en totaal geleverde televisiediensten in de Nederlandse markt (x 1.000) 14 1,0% (100%) (27%) (36%) (37%) YE 07 Q2 08 YE 08 Q2 09 YE 09 Q2 10 Overige infrastructuren Kabel digitaal Kabel analoog Bron: OPTA, dataset - omroep M.u.v. CAIW en Rekam Bron: OPTA, dataset - omroep 26/136

28 1. Ontwikkelingen in de Telecommarkt Vaste telefonie is een krimpende markt op basis van gebruik, zie figuur 19. De totale markt inclusief over-the-top partijen is de afgelopen tweeënhalf jaar met ~4% afgenomen, de markt voor vaste telefonie over gereserveerde frequentieruimte daarbinnen nog meer (minus ~12%). Figuur 19: maandelijks aantal belminuten vaste telefonie op retailaansluitingen en Skype (x ) in de Nederlandse markt (100%) 60 (3%) -4% -12% (100%) 225 (11%) (97%) (89%) Skype (connected users) Vaste telefonie (exclusief smalband) YE 2007 Q2 10 Figuur 20: vaste telefonie retailaansluitingen via gereserveerde frequentieruimte (x 1.000) 16-1,8% (100%) (100%) (100%) (100%) (100%) (100%) (32%) (37%) (40%) (43%) (47%) (49%) (68%) (63%) (60%) (57%) (53%) (51%) YE 07 Q2 08 YE 08 Q2 09 YE 09 Q2 10 VoB Totaal PSTN/ISDN Het aantal aansluitingen voor vaste telefonie via gereserveerde frequentieruimte neemt licht af, zie figuur 20. Kabeltelefonie maakt hierin nog altijd een groei door wat ten koste lijkt te gaan van PSTN-abonnees. Een deel van de kabeltelefoonlijnen wordt inactief verondersteld, aangezien deze meegeleverd worden met een triple play, waarbij de klant bij aankoop niet primair geïnteresseerd was in de telefoonlijn, maar deze additioneel verkregen heeft bij een TV- of breedbandaansluiting. Dat is ten dele Bron: Skype IPOP prospectus, 30 juni 2010; OPTA, Openbare rapportage vaste telefonie Q Bron: OPTA, dataset - vast telefonie 27/136

29 1. Ontwikkelingen in de Telecommarkt een verklaring voor het feit dat het aantal belminuten sterker daalt dan het aantal aansluitingen (zie ook ontwikkeling 41 Over-the-top VoIP op mobiel en groei van Mobile Only). Breedband is de jongste van de drie markten en vertoont nog autonome groei van circa 5% jaar-op-jaar door de omzetting van dial-up abonnementen, een groeiende penetratie en een lichte groei van het aantal huishoudens, zie figuur 21. Breedband over kabel bleef de afgelopen jaren stabiel op 39%. Breedband over koper groeide in absolute zin tot medio 2009 en stabiliseerde het afgelopen jaar. Breedband over glas is nog beperkt in marktaandeel met ~3%. Binnen de breedbandmarkt viel de afgelopen jaren op dat de aangeboden snelheden voortdurend werden verhoogd, vaak zonder dat de prijs meesteeg. Figuur 21: breedband retailaansluitingen (x 1.000) 17 4,6% (100%) (100%) (100%) (100%) 104 (2%) (100%) 134 (2%) (100%) 157 (3%) (39%) (39%) (38%) (38%) (38%) (39%) (61%) (61%) (62%) (60%) (59%) (58%) YE 07 Q2 08 YE 08 Q2 09 YE 09 Q2 10 Breedband over glas Breedband over kabel Breedband over koper Concluderend kan gesteld worden dat alle drie de markten een zekere mate van verzadiging bereikt hebben. De penetratie gemeten in huishoudens is thans 100,6% 18 voor televisie, 97% 19 voor vaste telefonie over gereserveerde frequentieruimte en 84% 20 voor breedband. De onzekerheid dat de markt verzadigt schat A.T. Kearney / Telecompaper laag: het is duidelijk dat de markt verzadigd is en verdere groei van marktaandelen ten koste moet gaan van het marktaandeel van andere partijen. De impact op de totale markt schat A.T. Kearney / Telecompaper beperkt aangezien de verwachting is dat deze marginaal groeit. 17 Bron: OPTA, dataset - breedband 18 Bron: OPTA, Dataset Omroep 19 Bron: OPTA, Dataset Vast 20 Bron: OPTA, Dataset Breedband 28/136

30 1. Ontwikkelingen in de Telecommarkt 2 Bundeling van drie vaste diensten Het bundelen van diensten voor televisie, breedbandinternet en vaste telefonie in dual en triple play proposities is populair gebleken, waarbij aanbieders verschillende bundels samenstellen. Vooral de triple play heeft veel abonnees en neemt toe (medio 2010 ruim 2,2 miljoen, zie figuur 22) waarbij aanbieders het voordeel zoeken van een verhoogde ARPU en een lagere churn. Figuur 22: ontwikkeling van maximum dual en triple play bundels met vaste producten Triple play (rtv + vaste telefonie + breedband) Dual play (vaste telefonie + breedband) Dual play (rtv + breedband) YE 2008 H YE 2009 H Dual play (rtv + vaste telefonie) Diverse partijen voegen momenteel televisiediensten toe om een volledige triple play te kunnen aanbieden. Bijvoorbeeld: Online Breedband werkt hierbij samen met zowel KPN als met CanalDigitaal KPN biedt met het DVB-T platform inmiddels televisiediensten aan vijf wholesaleklanten: KPN Retail en Telfort (die de merknaam Digitenne hanteren), EDPnet, Scarlet en Online Breedband Glashart Media (onderdeel van Reggefiber) biedt televisiediensten aan om tot een triple play te komen De meeste (grote) partijen in de markt bieden reeds televisie, breedband internet en vaste telefonie gebundeld aan. Reeds 69% van de huishoudens neemt een combinatie van meerdere vaste producten bij dezelfde partij af en de consument is dus ook bereid deze af te nemen 22. Enkele partijen zijn minder goed in staat over het eigen netwerk een triple play aan consumenten aan te bieden (bijvoorbeeld CanalDigitaal als satellietpartij, hoewel ook CanalDigitaal heeft aangekondigd zelf een triple play aan te gaan bieden vanaf Q en ook voor satelliet inmiddels retourgeschikte STBs, schotels en satellieten zijn). De impact van voortzetting van bundeling op de markt schat A.T. Kearney / Telecompaper redelijk groot: Het aanbieden van alle vaste producten vindt reeds door bijna alle marktpartijen plaats en kan door combinatie van infrastructuren / wederverkoop door alle partijen gerealiseerd worden. Het is dus te verwachten dat de bundelingstrend van vaste producten toe zal nemen. De onzekerheid dat diensten gebundeld worden aangeboden schatten wij daarmee laag. 21 Bron: OPTA, Openbare rapportage multiplay Q Bron: OPTA, Openbare rapportage multiplay Q en CBS: aantal huishoudens per 12 augustus 2010: miljoen 23 Bron: Telecompaper, nieuwsbericht CanalDigitaal starts own triple-play package, 9 december /136

31 1. Ontwikkelingen in de Telecommarkt 3 Bundelen van vaste met mobiele diensten Het gecombineerd afnemen van vaste en mobiele producten heeft nog slechts beperkt ingang gevonden. Partijen die in staat zijn via het eigen netwerk zowel de drie vaste producten als mobiele telefonie / mobiele data aan te bieden zijn KPN, T-Mobile (via Online) en Tele2 en door het verkrijgen van een mobiele frequentie is dit sinds kort eveneens eenvoudiger geworden voor de UPC / Ziggo combinatie, hoewel voor het bieden van een volledige mobiele propositie over eigen frequentie ook spectrum in een lagere frequentieband nodig zou zijn. Andere partijen in de markt kunnen dit eveneens door wholesale inkoop en / of het starten van een MVNO. De kansen van het gecombineerd afnemen van vaste en mobiele producten zijn vooralsnog onduidelijk: In Groot-Brittannië laat Virgin Media zien als kabelbedrijf annex MVNO een bescheiden en traag groeiende penetratie van de afname van vaste en mobiele producten te kunnen realiseren, die per 30 september ,5% van de klantenbasis betrof 24. Toch lijkt er op voorhand een behoorlijke addressable market voor het gecombineerd afnemen van vaste en mobiele producten te bestaan. Eén van de argumenten om deze gezamenlijke propositie niét te bieden, is het argument dat vaste producten worden verkocht aan huishoudens en mobiele producten aan individuen. Dit argument lijkt echter aan waarde in te boeten: er zijn verschillende groepen waarvoor dit onderscheid niet of marginaal geldt. Hierbij kan gedacht worden aan alleenstaanden (~36% van huishoudens 25 ), of bijvoorbeeld gezinnen met jonge kinderen (zie bijvoorbeeld de T-Mobile family propositie). Ondanks de vermeende potentie en de jarenlange discussie in de markt over dergelijke proposities, is de penetratie van het gecombineerd afnemen van mobiele en vaste producten niet significant toegenomen de afgelopen jaren en stabiliseert het nu op 10% 26. Overigens gaat het hierbij zelden om een commercieel aangeboden bundeling van producten, maar veelal een toevallige afname van mobiele en vaste producten bij dezelfde partij die op verschillende verkoopmomenten zijn afgenomen. 24 Bron: Virgin Media, persbericht Third quarter 2010 results, 27 oktober Bron: CBS, Statline 26 Bron: OPTA, Openbare rapportage multiplay Q /136

32 1. Ontwikkelingen in de Telecommarkt Figuur 23: eindgebruikers met mobiele en vaste producten bij één partij Totaal aantal bundels inclusief mobiel Triple play (vaste & mobiele telefonie + breedband) YE 2008 H YE 2009 H Dual play (vaste & mobiele telefonie) Quadruple play (rtv + vaste & mobiele telefonie + breedband) Dual play (rtv + mobiele telefonie) Dual play (breedband + mobiele telefonie) Triple play (rtv + vaste & mobiele telefonie) Het technisch combineren van vast en mobiel is in de zakelijke markt een bekend fenomeen. In de consumentenmarkt is deze koppeling nog niet gemaakt voor telefoniediensten. Deze koppeling is wel zichtbaar bij mobiel datagebruik van smartphones 28 waarbij dataverkeer van een smartphone (via WiFi) via een vast netwerk en via een mobiel netwerk wordt verwerkt. Directieleden van de grotere in de Nederlandse markt actieve marktpartijen hebben reeds gehint in 2011 met gecombineerde proposities te komen 29 ; enkele partijen bieden deze reeds aan. Daar staat tegenover dat de onzekerheid van de uptake door consumenten hoog is: de uptake is er, maar nog relatief beperkt. Daarnaast zijn de business modellen anders: bij verkoop van vaste producten geldt het model van een korting bij het afnemen van meerdere producten. Bij verkoop van mobiele telefonie speelt de subsidie op handsets een belangrijke rol. A.T. Kearney / Telecompaper schat de potentiële impact van toenemende bundeling van vaste met mobiele producten als groot: de mobiele operators Vodafone en T- Mobile zouden op basis hiervan kunnen besluiten verdergaand te investeren in vaste netwerken / proposities en in het geval van Vodafone de grote mobiele klantenbase te bewegen in het afnemen van vaste producten. Omgekeerd hebben Ziggo en UPC zich met de gezamenlijk verworven mobiele frequentie een mogelijkheid gecreëerd tot het kunnen bieden van een vaste met mobiele propositie op basis van een eigen netwerk. Onduidelijk is of marktpartijen met dergelijke gecombineerde aanbiedingen succesvol zullen zijn en de consument bereid is op een gecombineerde wijze vaste en mobiele producten af te nemen. 4 SOHO klanten met consumentenproducten Aangenomen mag worden dat in het SOHO-segment (Small Office / Home Office zakelijke klant) veel consumentenproducten worden verkocht. Het groeiende 27 Bron: OPTA, Openbare rapportage multiplay Q Zie ontwikkeling 38: Mobiele apparaten die zowel WIFI als mobiele data gebruiken 29 Bron: Telecom Time Congres 14 december /136

33 1. Ontwikkelingen in de Telecommarkt subsegment van ZZP-ers neemt vermoedelijk in de meeste gevallen een consumentenproduct af, zoals een triple play, waarbij de televisiedienst privé wordt gebruikt. Volgens het CBS waren er in 2008 ~ bedrijven met 1 tot 5 werknemers. SOHO klanten onderscheiden zich vooral van reguliere consumenten door afname van relatief zwaardere breedband internet en telefonie abonnementen. Daarnaast hebben zij een aanvullende vraag naar producten als service levels, pinbetaling lokaal, beveiliging, hosting services, data storage etc. Met de marktpartijen 30 schatten wij echter in dat het gedrag van deze partijen niet wezenlijk afwijkt van consumenten en derhalve verwachten wij geen additionele impact op de marktaandelen van deze groep. 30 Bron: enquête marktpartijen als onderdeel van dit onderzoek 32/136

34 1. Ontwikkelingen in de Telecommarkt Ontwikkelingen in Technologie 5 Uitrol van glasvezel Reggefiber, de joint venture van Reggeborgh en KPN, is de belangrijkste partij op de markt voor uitrol van Fiber to the Home (FttH glasvezel) met een aandeel van circa 93% op de passieve infrastructuur laag 31,32. Reggefiber is door OPTA in 2008 aanmerkelijke marktmacht (AMM) toegekend 33. Onderdeel van de regulering is een strikte scheiding van drie lagen: passieve componenten (ducts, vezels, huisjes), actieve apparatuur (zowel in de centrale als bij de eindgebruiker thuis) en de toegangs- en dienstenlaag. Deze structuur heeft geresulteerd in enkele partijen als OONO, Teleplaza en GlasOperator welke ODFdiensten afnemen bij onder meer Reggefiber en uitsluitend actief zijn op de actieve laag. Daarnaast is het aantal dienstverleners (met en zonder eigen actieve apparatuur) sinds 2008 gegroeid. Nieuwkomers in 2010 waren Tweak, Plinq en KinkXL. Passieve infrastructuur De doelstelling van de Reggefiberpartners is in 2012 een totaal van 1,1 à 1,3 miljoen connected te bereiken. Reggefiber heeft daarnaast de lange-termijndoelstelling kenbaar gemaakt om in 2020 een verglazing van 80% van Nederland te bereiken. Naast Reggefiber is nog een aantal andere partijen actief op de FttH-markt die passieve infrastructuur aanleggen of hier plannen toe hebben: CIF, het fonds dat door Bouwfonds wordt beheerd en tevens middelen bevat van een aantal pensioenfondsen, heeft als doel kabelnetwerken te verglazen en heeft de netwerken verworven van CAIW, Krimpen aan den IJssel en Loenen aan de Vecht. CIF volgt een vergelijkbare strategie als Reggefiber: het legt FttH-netwerken aan en stelt deze open voor diverse huurders. Universiteiten leggen fiber to the dormitory aansluitingen aan, welke gefaciliteerd worden door SURFnet voor backhauldiensten. Kabel Noord, CAI Harderwijk en SKV Veendam hebben FttH in hun roadmap opgenomen, maar leggen vooralsnog eerst een Docsis3 netwerk aan 34. Jelcer is een nieuwkomer die vanaf 2011 FttH wil aanleggen, waarbij het rioolsysteem als drager gebruikt zal worden. Doel hiervan is tot forse besparingen te komen op de kosten van graafwerk, immers de grootste post bij de aanleg van FttH. De Britse i3 Group heeft een vergelijkbare technologie (bestemd voor toepassing in waterleidingsystemen) en is actief in onder meer Bournemouth, wat met het oog op de haalbaarheid een belangrijke ontwikkeling is voor Jelcer Bron: Telecompaper, Rapport FttH NL 2010, Tim Poulus, april 2010 Hierin worden andere aansluitvormen als FttC met VDSL over de koperen aansluitlijn niet meegeteld; dit onderscheid is van belang omdat KPN in publicaties de aantallen in bepaalde gevallen bij elkaar voegt tot Fttx ; Ook andere partijen, zoals Lijbrandt (Hillegom), Lomboxnet (Utrecht) en Kabeltex zijn actief met FttC Bron: OPTA, Ontwerp Beleidsregels tariefregulering ontbundelde glastoegang, 24 november 2008 Bron: Telecompaper, nieuwsbericht SKV Veendam: Docsis 3 in februari, maar ook EttH en FttH 33/136

35 1. Ontwikkelingen in de Telecommarkt Actieve apparatuur De gebruikelijke keuze voor actieve apparatuur is actief ethernet over point-to-point netwerken, waarbij het uitgangspunt is dat voor de directe verbinding naar de abonnee een maximale toekomstvastheid wordt gegarandeerd (en eventuele meerkosten ten opzichte van een PON-netwerk voor lief worden genomen). Andere keuzes zijn ook mogelijk: GPON: waarbij eindgebruikers een bandbreedteaanbod delen (shared) en waarbij deze asymmetrisch is (keuze van bijvoorbeeld OONO) WDM-PON: een nieuwe generatie PON-technologie en waarschijnlijk de opvolger van GPON; WDM-PON leidt tot een grotere snelheid, alsmede tot symmetrie en een dedicated (in plaats van shared) verbinding 35, hetgeen de nadelen van GPON moet wegnemen. Marktschattingen indiceren dat WDM- PON pas op een termijn van drie tot vijf jaar kostenefficiënt toegepast kan worden 36 Verdere uitrol van glasvezel in Nederland is erg waarschijnlijk en nieuwe technieken kunnen eraan bijdragen dat de kosten per aansluiting dalen. De doorgezette huidige trend van uitrol komt ruwweg overeen met de inschatting van marktpartijen en komt uit op ~1,5 37 miljoen huishoudens connected in 2014 (zie figuur 24). De ambitie van Reggefiber is 1,1 tot 1,3 mln. connected huishoudens in Het aantal FttH connected huishoudens wordt geschat tussen de 1,2 en 1,8 mln. in Figuur 24: ontwikkeling connected FttH aansluitingen (aantal connected huishoudens x ) 2,0 1,5 1, Maximum Inschatting marktpartijen Minimum 0,5 0,0 YE 2008 YE 2009 Schatting ontwikkeling richting 2014 YE 2010 YE 2011 YE 2012 YE 2013 YE 2014 Het aantal breedbandabonnees dat overstapt van DSL of Kabel naar Fiber ten opzichte van homes connected bij de aanleg van Fiber is stabiel op 35% De verwachting van A.T. Kearney / Telecompaper is dat deze ratio ongeveer stabiel blijft in de periode tot 2014, een aanname die ondersteund wordt door input van marktpartijen die deze inschatten op ~30% 40. Een combinatie van uitrol van glasvezel uit figuur 24 en 30 tot 35% van de huishoudens die overstappen op die infrastructuur, leidt tot een groei tot 2014 van breedband glasvezelabonnees tussen de 370k (~5% van de markt) Bron: Telecompaper, Research Brief FttH networking: Active Ethernet versus Passive Optical Networking and point-to-point vs. point-to-multipoint, Tim Poulus, 17 november 2010 Bron: Huawei, whitepaper Next-Generation PON Evolution, anon., 2010 Bron: enquête marktpartijen als onderdeel van dit onderzoek Bron: OPTA openbare rapportage breedband KPN rapporteert een lagere verhouding in de toelichting op de Q cijfers gebaseerd op homes passed Bron: enquête marktpartijen als onderdeel van dit onderzoek 34/136

36 1. Ontwikkelingen in de Telecommarkt en 650k (~9% van de markt), op basis waarvan A.T. Kearney / Telecompaper de impact op de markt en marktaandelen als middelmatig kwalificeert. Figuur 25: combinatie van minimum en maximum ontwikkeling aantal FttH abonnees (x huishoudens) Maximum Minimum YE 2008 YE 2009 Schatting ontwikkeling richting 2014 YE 2010 YE 2011 YE 2012 YE 2013 YE Mogelijkheid voor kabel om snelheid te verhogen De kabel biedt momenteel bijna landelijk de mogelijkheid van 120 Mbps asymmetrisch met 10 Mbps in de uplink aan, zie figuur 26 voor de historische ontwikkeling van de downloadsnelheid. Mogelijkheden voor opwaardering van de downlink zijn er in ruime mate door toepassing van diverse technieken, zoals: Upgraden van het netwerk door bijvoorbeeld node splitting Uitschakelen van analoge kanalen waardoor spectrum vrijvalt dat hergebruikt kan worden voor breedband. Kanalen kunnen door gebruik te maken van Docsis3 technologie worden gebundeld. Een voorbeeld hiervan is het Portugese Zon Multimedia dat door het bundelen van acht kanalen, een maximum bereikt van 360 Mbps in de downlink 41. Overschakelen op SDV (switched digital video) of IPTV; toepassing hiervan is nog niet aangekondigd, maar zal een grote efficiencyslag betekenen. Op dit moment wordt het grootste deel van de kabel benut om alle TV-kanalen af te leveren in de huiskamer, met SDV en IPTV is dit niet meer nodig: alleen het kanaal dat geselecteerd wordt, behoeft dan nog te worden afgeleverd. Verder is DVB-C2 een ontwikkeling die zorgt voor efficiënter spectrumgebruik, wat een winst van ~60% zou kunnen opleveren 42. Een radicale oplossing voor de kabel is om een aantal van deze mogelijkheden over te slaan: Kabeltex heeft besloten Docsis3 over te slaan en in plaats daarvan gefaseerd FttC uit te rollen. Door de gekozen netwerktopologie (evenveel vezels per straatkast als er huishoudens op aangesloten zijn) kan in de toekomst FttH uitgerold worden Bron: Telecompaper, Zon launches new Zon Fibre 360 Mbps service, 23 november Bron: Telecompaper, Kabel Deutschland completes DVB-C2 field test, 8 september Bron: Telecompaper, Kabeltex slaat Docsis 3 over en legt FTTC aan, 19 november /136

37 1. Ontwikkelingen in de Telecommarkt Figuur 26: ontwikkeling maximum downloadsnelheid (Mbps) kabel Uitrol DOCSIS Q12004 Q12005 Q12006 Q12007 Q12008 Q12009 Q12010 Ook de uplink kan opgewaardeerd worden, met een symmetrisch aanbod als mogelijkheid: SKV Veendam en Solcon komen in 2011 met een aanbod van 100/100 Mbps over het netwerk van CAI Harderwijk: Solcon voert momenteel reeds een test uit (Nov.-Dec ), waarbij de uplink vertrouwt op een hoge overboekingsfactor 46 SKV Veendam komt met een symmetrisch aanbod van 100 Mbps over Docsis3 47 Als het in de markt nodig is om de snelheid op te voeren is hier door de kabel relatief eenvoudig aan te voldoen, hetgeen in lijn is met de verwachting van marktpartijen dat in de periode tot 2014 de maximum downloadsnelheid zal oplopen tot ~175 Mbps 48. Dit wordt ondersteund door de diverse eerder genoemde methoden die voorhanden zijn om snelheden van de kabelinfrastructuur verder te vergroten. A.T. Kearney / Telecompaper verwacht daarom dat met redelijke zekerheid kan worden gesteld dat de kabelinfrastructuur in toenemende mate additionele snelheid kan bieden. De impact hiervan schat A.T. Kearney / Telecompaper in als medium: ten opzichte van DSL 49 bieden de mogelijkheden voor opwaardering een voordeel, ten opzichte van fiber is het voordeel niet aanwezig aangezien A.T. Kearney / Telecompaper verwacht dat hogere snelheden op fiber eenvoudiger kunnen worden gerealiseerd. 7 Mogelijkheid voor DSL om snelheid te verhogen Koperlijnen kunnen meer bandbreedte bieden door xdsl-technologie toe te passen. ADSL2+, goed voor maximaal 24 Mbps, heeft een dekking van ~60% van de bevolking 50 en wordt in verstedelijkte gebieden vervangen door VDSL2-technologie. KPN heeft op dit moment een VDSL2-netwerk in straatkasten, met een dekking van woningen. Dit netwerk wordt uitgebreid met VDSL2-technologie vanuit buitenringlocaties, met een verwachte dekking van minimaal huishoudens, 44 Bron: Telecompaper, rapporten voor OPTA, 2008 en Bron: Telecompaper, CAI Harderwijk test 100/100 Mbps over kabel, 5 november Bron: Telecompaper, CAI Harderwijk test 100/100 Mbps over kabel, 5 november Bron: Telecompaper, SKV Veendam: Docsis 3 in februari, maar ook EttH en FttH, 2 december Bron: enquête marktpartijen als onderdeel van dit onderzoek 49 Zie ontwikkeling 7: Mogelijkheden voor DSL om snelheid te verhogen 50 Bron: KPN rapportage Q4 2009, 26 januari /136

38 1. Ontwikkelingen in de Telecommarkt dat in Q2 van 2011 klaar moet zijn 51. Met VDSL2 zijn hogere snelheden haalbaar (30 tot 50 Mbps), maar het verval met toenemende afstand tot de centrale is groter dan bij ADSL2+ zoals geïllustreerd in figuur 27. Reële downloadsnelheden van 30 to 50 Mbps zijn daardoor beperkt tot slechts een deel van de bevolking. Overigens zullen technologieën als vectoring, pair bonding, phantom mode etc. (zie onder) het bereik de komende jaren kunnen vergroten. Zo kondigde Adtran aan te verwachten de performance van VDSL2 met deze technologie te kunnen verbeteren tot 50 Mbps down en 20 Mbps up over een enkel koperpaar over een afstand tot voet (610 meter) 52. Figuur 27: huidig maximaal theoretisch haalbare Mbps infrastructuren t.o.v. afstand tot de wijkcentrale 53 Mbps VDSL2 Vectored VDSL2 Bonded VDSL2 150 ADSL2+ Bonded ADSL2+ PON (10G split 128/2.5G split 32) PON (1G split 32) ,0 0,5 1,0 1,5 2,0 2,5 3,0 3,5 Kilometer vanaf de wijkcentrale Welke snelheden DSL in staat is te bieden in de komende jaren wordt beïnvloed door toenemende technologische vooruitgang: In de loop van 2010 zijn diverse hardwareleveranciers erin geslaagd met DSL meer dan de bovengenoemde snelheden te realiseren. Zij passen hierbij een aantal technieken toe om DSL op te waarderen: Pair bonding waarbij twee of vier koperparen worden gebruikt Vectoring: ruisonderdrukking door interferentie 'Phantom DSL' waarbij bij pair bonding een virtueel derde koperpaar wordt gecreëerd Dynamic spectrum management waarbij cross-talk wordt geëlimineerd De snelheden die hiermee gerealiseerd zijn in proefopstellingen lopen op tot meer dan 800 Mbps 54. Een voorloper op het gebied van hoge-snelheids-dsl lijkt Bezeq (de Israëlische incumbent) te zijn. Samen met Nokia Siemens Networks wordt een VDSL-netwerk gebouwd, dat tot doel heeft snelheden tot 200 Mbps in de downlink aan te bieden 55. KPN geeft dan ook aan in de toelichting op de tweede kwartaal Bron: additionele toelichting perswoordvoerder KPN bij kwartaalcijfers 52 Bron: Connected Planet, nieuwsbericht Adtran planning to boost FTTN bandwidth using vectoring, 2 december Bron: Ikanos Broadband 2.0: How technology and economics make copper ideal for the next wave of advanced services, Bron: Nokia Siemens Networks, persbericht Nokia Siemens Networks world record copper DSL speeds, 25 oktober Bron: NSN persbericht Bezeq now ultra-fast with its broadband in Israel, 11 oktober /136

39 1. Ontwikkelingen in de Telecommarkt cijfers dat bandbreedtes die geboden worden over de koperinfrastructuur nog genoeg zullen zijn voor de meeste klanten op de middellange termijn 56. Uiteraard is de vraag in hoeverre de behaalde testresultaten repliceerbaar zijn onder marktcondities: prestaties die worden behaald zijn niet direct te vertalen naar de Nederlandse situatie in het KPN netwerk. Een techniek als vectoring is bijvoorbeeld minder eenvoudig toepasbaar bij een ontbundelde locatie. Daarnaast blijkt nu reeds dat daadwerkelijk gerealiseerde DSL snelheden gemiddeld ~50% zijn van de maximaal verkochte snelheid (zie ontwikkeling 20). Daarbij komt dat DSLtechnologie een verval laat zien met toenemende afstand tot de centrale (zie ook ontwikkeling 27: Ontwikkeling van HD) en dat de aangeboden snelheden asymmetrisch zijn. Eveneens zullen investeringen in het DSL netwerk door andere partijen dan KPN worden beïnvloed door de investeringsbereidheid van KPN (indien KPN (aankondigt) minder te investeren in het DSL netwerk, zal dit voor andere DSL partijen eveneens remmend werken en vice versa). Voor de periode tot 2014 schat A.T. Kearney / Telecompaper in dat het vrij zeker is dat DSL in geen enkele vorm (xdsl), commercieel geëxploiteerd, hogere snelheden zal halen dan 40 à 50 Mbps in Nederland. De impact op marktaandelen schatten wij redelijk hoog, aangezien dit voor DSL aanbieders een duidelijk nadeel kan zijn ten opzichte van glasvezel en kabel. 8 Ontwikkeling van hoge snelheid / hoge capaciteit mobiele netwerken Op dit moment zijn in Nederland tweede en derde generatie mobiele netwerken in gebruik. De basis van beide (GSM voor 2G, UMTS voor 3G) is onderhevig aan doorontwikkeling, met GPRS en EDGE als technologieën voor 2G en HSPA en LTE voor 3G. HSPA is nog niet aan het einde van zijn levenscyclus en biedt in Nederland thans maximale snelheden van 14 Mbps. Internationale ontwikkelingen wijzen echter al vooruit naar 28, 42 en 84 Mbps 57. LTE dient zich aan met een commerciële lancering van een aantal netwerken in onder andere Zweden, Finland en Uzbekistan 58. Ook in de VS is LTE gelanceerd per 5 december In Nederland deed Tele2 in juli 2010 een LTE-test en KPN heeft bekendgemaakt in februari 2011 LTE te gaan testen 60. De 4G-standaard als opvolger van 3G is in november 2010 geratificeerd door de ITU onder de naam IMT-Advanced 61. Twee technologieën mogen zich sindsdien afficheren als 4G: LTE-Advanced en WiMax 2 (door de IEEE gestandaardiseerd als m). De doelstelling is downloadsnelheden te bewerkstelligen tot 100 Mbps in beweging en tot 1 Gbps voor stationaire gebruikers Bron: Toelichting KPN op Q cijfers, 27 juli 2010, presentatie pagina 39 en verder 57 Bron: Telecompaper bericht Turkcell to offer 3G speeds of 42.2 Mbps later this year, 12 maart Bron: o.a. Ericsson, persbericht Nationwide 4G/LTE rollout for TeliaSonera in Norway and Sweden, 13 jan Bron: Telecompaper, Verizon to launch LTE network on 5 December, 2 december Bron: Tele2, persbericht, Eerste 4G mobiel netwerk in Nederland, 15 juli 2010; KPN, persbericht, KPN test LTE, 1 december Bron: 4G Americas, persbericht 4G Americas Applauds 3GPP and ITU, 23 november Bron: ITU-R, Requirements related to technical performance for IMT-Advanced radio interface(s), report M.2134, november /136

40 1. Ontwikkelingen in de Telecommarkt Commercieel gebruik van LTE mag in Nederland niet verwacht worden op korte termijn. Tele2 heeft weliswaar een test gedaan en spectrum in de 2,6 GHz band verworven, maar van een eigen netwerk is voorlopig geen sprake. Eerst wil de onderneming spectrum in lagere banden verwerven (800, 900 MHz) 63. De visie die nu ter besluitvorming voorligt aan de Tweede Kamer zou bij deze veiling de 800 Mhzband (het digitale dividend) toevoegen aan de veiling van de 900 en 1800 Mhzbanden begin Een derde van die band is daarbij gereserveerd voor nieuwkomers in de markt. Bij een veiling in 2012 is een uitrol van LTE op zijn vroegst in 2013 / 2014 te verwachten. De andere operators maken evenmin aanstalten voor commerciële uitrol en een enkeling start met testen (zoals KPN aankondigde voor 2011). Een reden is dat HSDPA eerst in stappen opgewaardeerd kan worden tot het maximum van 84 Mbps. A.T. Kearney / Telecompaper schat daarom dat er eind 2014 geen landelijk dekkend LTE netwerk beschikbaar is met serieuze proposities die impact hebben op de gecombineerde markt voor vaste producten. 9 Wireless local loop / WIMAX als mogelijk alternatief voor last mile Nederland lijkt, in tegenstelling tot andere landen weinig behoefte te hebben aan vaste draadloze verbindingen. De redenen hiervoor zijn de hoge bevolkingsdichtheid en het feit dat zowel de koperinfrastructuur als de kabel vrijwel landelijke dekking hebben. In het buitenland worden vaste draadloze verbindingen ingezet waar traditionele infrastructuur niet of nauwelijks aanwezig is: opkomende markten en buitengebieden. KPN heeft de bevolkingsdekking van het UMTS / HSDPA-netwerk in het tweede kwartaal van 2010 naar 100% gebracht, van 99% eind Daardoor heeft een vast draadloos netwerk op de Nederlandse markt de facto weinig kans van slagen in de slag met vast en mobiel. Vaste draadloze verbindingen hebben wel een positie verworven op de zakelijke markt, waar bijvoorbeeld Tele2 een landelijk dekkend netwerk heeft, gebaseerd op punt-puntverbindingen naar een 25-tal zendmasten die uitzenden in hoge frequentiebanden. Daarmee kan tot 800 Mbps worden aangeboden 65. Voor de consumentenmarkt lijkt een dergelijke oplossing, bijvoorbeeld WiMax (802.16d), een gepasseerd station, nu mobiele netwerken (vrijwel) landelijke dekking aanbieden en aangeboden downloadsnelheden verder verhogen. ~90% van de marktpartijen schat de kans op het ontstaan van een partij die een wireless local loop (WLL) netwerk met een significante geografische schaal (dekking >5% van de bevolking) aanbiedt in 2014 onwaarschijnlijk tot erg onwaarschijnlijk 66. A.T. Kearney / Telecompaper deelt deze inschatting. 10 Over-the-top diensten De komst van internet heeft een overvloed aan applicaties mogelijk gemaakt die via een breedbandinternetaansluiting kunnen worden aangeboden (zowel vast als mobiel). Aangezien deze niet van speciale infrastructuur gebruikmaken, maar over iedere Bron: Telecompaper, artikel Tele2 Nederland laat verslechterende performance zien, 20 oktober 2010 Bron: kwartaalrapportages KPN Bron: Telecompaper, Company Profile Tele2 Bron: enquête marktpartijen als onderdeel van dit onderzoek 39/136

41 1. Ontwikkelingen in de Telecommarkt willekeurige always-on breedbandinternetaansluiting beschikbaar zijn, worden deze diensten omschreven als over-the-top (OTT) diensten. De term is waarschijnlijk een verwijzing naar de Eerste Wereldoorlog, waar tegenover het vechten in de loopgraven een andere strategie ontstond om terrein te winnen: over the top. OTT diensten kunnen bestaan uit voice-over-ip (VoIP) en televisie-over-ip, die kunnen concurreren met telefonieaansluitingen en televisiediensten die gebruik maken van gereserveerde frequentieruimte (zoals kabeltelevisie). Impact van OTT partijen op de markten voor televisie en vaste telefonie worden besproken als aparte ontwikkelingen bij ieder van die markten. 40/136

42 1. Ontwikkelingen in de Telecommarkt Ontwikkelingen in beleid van marktpartijen 11 Vrijwillige openstelling van de kabel In 2010 werd WLR-C (wholesale line rental cable) regulering van kracht 67 die kort na de start van commerciële toepassing door het CBb werd verworpen 68. OPTA werkt aan een nieuwe marktanalyse om te beoordelen of WLR-C alsnog opgelegd kan en moet worden 69. De doelstelling van WLR-C was en is de concurrentie op de televisiemarkt te vergroten en nieuwkomers door middel van analoge televisie een opstap in de markt te verlenen. WLR-C was voorts beperkt tot de kabeloperators Ziggo en UPC. Naast deze verplichting omtrent analoge televisie heeft OPTA eveneens aangegeven te wensen dat alternatieve aanbieders hun eigen digitale televisiepakket moeten kunnen aanbieden over de kabel 70. Gegeven het feit dat één aanbieder (Tele2) enige tijd commercieel actief is geweest met de wederverkoop van analoge televisie ( kabeltelevisie ), is voor een groep klanten (enkele duizenden) een potentieel onduidelijke situatie ontstaan. Dat is voor Tele2 en Ziggo reden om voor deze klanten, en mogelijk ook in ruimere zin voor alle partijen, een aanvaardbare oplossing te kiezen. Mogelijk leidt dit ertoe dat kabeltelevisie, vooralsnog zonder regulering, op afzienbare termijn opengesteld wordt voor derden. Het standpunt van Ziggo en UPC is dat infrastructuurconcurrentie de voorkeur heeft. Dat impliceert een keuze tegen open access. In beginsel is een heroverweging niet uitgesloten, gelet op bovenstaande en het succes dat KPN boekt met het toelaten van concurrenten op het netwerk. Niet alleen het PSTN en het DSL-netwerk kennen een fors aantal wholesaleklanten, ook voor de televisiediensten (zowel DTT als IPTV) heeft KPN een wholesale-aanbod. Mogelijk besluiten Ziggo en / of UPC tot partnering om het huidige verlies van analoge abonnees op te vangen, waardoor deze indirect, als abonnees van wholesale-afnemers, behouden kunnen worden voor de kabel. De inschatting van A.T. Kearney / Telecompaper is dat het vrijwillig openstellen van de kabel geen grote impact heeft op de marktaandelen, aangezien kabelpartijen de kabel niet zullen openstellen indien dit een grote impact heeft op hun positie. A.T. Kearney / Telecompaper schat de onzekerheid van vrijwillige openstelling als hoog, aangezien er diverse argumenten voor en tegen zijn voor de kabelpartijen tot het nemen van dit besluit. 12 Consolidatie van de markt In ontwikkeling 12 wordt consolidatie van de markt beschreven (overnames van spelers van dezelfde soort (bijv. tal van ISP s door KPN). In ontwikkeling 13 wordt uitbreiding in verticale (bijvoorbeeld een infrastructuurpartij die een dienstverlener 67 Bron: OPTA, persbericht OPTA stelt definitieve maatregelen en tarieven voor de kabelmarkt vast, 10 maart Bron: OPTA, persbericht Rechter vernietigt kabelbesluiten OPTA, 18 augustus Bron: OPTA, persbericht OPTA start per direct nieuw onderzoek televisiemarkt, 31 augustus Bron: OPTA, persbericht OPTA wil keuze op de kabel voor de consument, 5 augustus /136

43 1. Ontwikkelingen in de Telecommarkt overneemt) of horizontale zin (bijvoorbeeld een satelliet partij wordt overgenomen door een kabelpartij) beschreven. De Nederlandse telecommarkt heeft een fase van consolidatie doorgemaakt: Het aantal onafhankelijke (ontbundelende) ISP s is sterk teruggelopen, met name door de overname van ISP s door KPN Na consolidatie van de kabelmarkt (Ziggo heeft en Casema samengevoegd), is het aantal televisieaanbieders juist toegenomen (Tele2, KPN, Online etc.) en kan door mogelijke opkomst van over-the-top partijen mogelijk weer meer versnippering optreden De markt voor vaste telefonie is geconsolideerd In de mobiele markt: o is het aantal MNO s gereduceerd van vijf naar drie spelers (T-Mobile, Vodafone, KPN), maar lijkt dit aantal nu weer te kunnen toenemen door partijen als Tele2 en de Ziggo / UPC combinatie o is een groot aantal MVNO s overgenomen door MNO s en ontstaan er eveneens nieuwe spelers Figuur 28: voorbeelden van overnames door telecompartijen en consolidatie Moederorganisatie KPN Vodafone T-Mobile Ziggo UPC Tele2 Voorbeelden van gepleegde overnames en consolidatie Vast Mobiel Hotspots Broadcast services XS4All Telfort Attingo Nozema Demon Internet Mobile Vikings HubHop Cistron Ortel Mobile hcc!net Debitel NL Freeler Yes Telecom Trefpunt Speedlinq Enertel (exclusief Enertel Wireless) Tiscali NL Reggefiber (41% plus call opties) Diensten E-Zorg IPT Medical Services eyedisplay NN Solutions Winkels Kral t for telecom ICT Getronics, ApplicationNet, Talk & Vision (51% met call optie) TNF (thans Vodafone Enterprise Solutions) Orange (inclusief het huidige Online) Casema A2000 (Amsterdam) Eneco K&T CAI Alkmaar Versatel BBned In totaliteit bezien wordt de Nederlandse telecommarkt in hoofdzaak beheerst door een zestal spelers, met een gezamenlijk aandeel van ongeveer 90% 71. Een selectie van de overnames door hen gepleegd, wordt gegeven in figuur 28. Dit beeld is overigens door de dynamiek in de markt voortdurend (ook gedurende het schrijven van dit document) aan wijziging onderhevig: KPN heeft bijvoorbeeld recent Atlantic Telecom toegevoegd aan de lijst met overnames Bron: Telecompaper, Research Brief Financial comparison Q of the big six Dutch telecom providers, Tim Poulus, 2 december Bron: KPN persbericht KPN neemt Atlantic Telecom over, 21 december /136

44 1. Ontwikkelingen in de Telecommarkt Opvallend is daarnaast dat een aantal buitenlandse partijen de Nederlandse consumentenmarkt de rug heeft toegekeerd: France Télécom (door de verkoop van Casema, Orange en Wanadoo), BT (verkocht Telfort), Telecom Italië (door de verkoop van BBned aan Tele2) en BSkyB (verkoop van Easynet). Vooralsnog zijn de tekenen van verdere consolidatie onduidelijk, maar het ligt voor de hand dat een aantal multinationaal actieve aanbieders in het kader van portfoliomanagement een keuze wil maken voor de Nederlandse markt: ofwel de Nederlandse activiteit van de hand doen, ofwel via een overname de huidige positie verstevigen. Dit geldt bijvoorbeeld voor Tele2, Vodafone en Liberty Global. Consolidatie treedt logischerwijze op bij een hoge mate van versnippering. Op de breedbandmarkt is dat proces al achter de rug, waarbij KPN de meeste partijen heeft ingelijfd. Deze versnippering is nu zichtbaar bij de open glasvezelnetwerken van Reggefiber, waar inmiddels circa tien aanbieders op actief zijn. Een aantal landelijke brands is vooralsnog afwezig op glasvezel (Tele2, Online Breedband, Telfort, XS4All etc.) waardoor het aantal aanbieders nog verder zou kunnen groeien. Consolidatie ligt ook op glasvezel voor de hand. Daarnaast bestaat de mogelijkheid dat KPN het belang in Reggefiber uitbreidt naar 100%. In dat geval kan een extra inspanning worden verwacht van KPN om deze infrastructuur succesvoller te maken. Op de markt voor TV-aanbieders is op korte termijn een uitbreiding van het aantal aanbieders mogelijk op basis van OTT aanbod of op basis van wholesale van TVdiensten. Dit zou vervolgens kunnen worden gevolgd door een periode van consolidatie, zoals ook te zien was bij breedbandaanbieders. Verdere consolidatie van de telecommarkt hangt af van keuzes van individuele partijen en toetsing door de NMa. Consolidatie is een ontwikkeling die op het moment dat deze zich aandient, vraagt om een update van dit prospectief onderzoek en is daarom geen onderdeel van de scenariostudie. 13 Verbreding activiteiten door partijen (voor- en achterwaartse integratie) De markt wordt vooralsnog beheerst door verticaal geïntegreerde partijen ondanks dat er op fiber en koper eveneens wholesale plaatsvindt. Dat is niet alleen een consequentie van regelgeving, maar ook van commerciële interesse van eigenaren van netwerkassets. Op de telefoniemarkt heeft carrier (pre)select (CS en CPS) geleid tot de opkomst van diverse resellers. Voor Tele2 betekende dat een succesvolle marktentree, waarbij vervolgens de ladder of investment betreden is. De onderneming breidt zijn infrastructuurpositie uit met actieve apparatuur, zowel op de mobiele markt, waar Tele2 als MVNO is gestart en frequentierumte heeft verworven, als op de breedbandmarkt. Ook voor andere MVNO s en aanbieders van CS en CPS-diensten betekent dit een mogelijke route naar concurrentie die steeds meer op eigen infrastructuur gebaseerd is. Vooralsnog echter wijst niets er op dat één of meer bestaande aanbieders een dergelijke strategie hebben voor DSL. In tegendeel: het 43/136

45 1. Ontwikkelingen in de Telecommarkt recente verleden, met overnames door KPN 73, laat zien dat er al sprake is van een zekere shake-out. De FttH-markt kent bijna een volledige scheiding van infrastructuur en diensten. Partijen die als dienstverlener actief zijn, kunnen op enig moment besluiten achterwaarts te integreren door de rol van actieve operator op zich te nemen. En voor operators geldt: zij kunnen voorwaarts integreren door een dienstverlenend bedrijf te starten. De ontwikkelingen op dit vlak schat A.T. Kearney / Telecompaper als onzeker, maar deze hebben een middelmatige impact op de markt indien ze zich voordoen. Dit met uitzondering van het intensief samenwerken of consolideren van broadcasters en TVdistributeurs, hetgeen beschreven wordt in het deel over de Televisiemarkt. 14 Gebruik van bel-, surf- en kijkgedrag door providers Operators beschikken in potentie over waardevolle databases met gebruiksgegevens van hun klanten. Zij kunnen daarmee gericht aanbiedingen doen en gericht adverteren ( targeted advertising ). Het gebruik van deze data voor commerciële doeleinden is echter aan strenge privacy-regels gebonden. Gegevens over bel- en surfgedrag zijn daardoor vrijwel onbruikbaar in commerciële zin. Gegevens over de locatie en de presence (beschikbaarheid) van de abonnee zijn eventueel wel bruikbaar, bijvoorbeeld bij het routeren van een inkomend telefoongesprek naar een toestel dat aan staat. Op geaggregeerd (geanonimiseerd) niveau zijn deze gegevens wel bruikbaar, maar verdwijnt een groot deel van het commerciële nut. Immers, de data lenen zich in beginsel juist voor gepersonaliseerd benaderen van klanten. Wat kijkgedrag betreft ligt er wel een mogelijkheid deze te benutten voor het benaderen van klanten. Recommendations engines, zoals uiteenlopende partijen als Apple (itunes) en Amino Communications (de TV Genius, geïnstalleerd op set-top boxen) in de markt zetten, doen aanbevelingen op basis van persoonlijke content en videoconsumptie. Dat hierdoor de privacy niet geschonden wordt, hangt samen met het feit dat het hier om volledig geautomatiseerde systemen gaat (zonder menselijke, redactionele tussenkomst) en dat de data niet in een centrale database terechtkomt. Mobiele telefonie, het internet en de combinatie van beide geeft zicht op een nieuwe generatie van diensten die klantgedrag in ruime zin exploiteren. Location-based services maken gebruik van netwerkgegevens, waardoor de locatie van de gebruiker, zowel bij vaste als mobiele verbindingen, vastgesteld kan worden. Google Latitude is hiervan een voorbeeld. De privacy wordt beschermd door het feit dat de dienst een opt-in karakter heeft, wat op zichzelf overigens een onvoldoende waarborg is. Zoveel werd duidelijk door klachten over Facebook, dat weliswaar de mogelijkheid bood tot opt-in en opt-out, maar dit onvoldoende gebruiksvriendelijk maakte Zie ontwikkeling 12 Consolidatie van de markt 74 Bron: Telecompaper, nieuwsbericht Facebook CEO announces new privacy settings, 24 mei /136

46 1. Ontwikkelingen in de Telecommarkt A.T. Kearney / Telecompaper schat dat het succesvol uitnutten van deze informatie geen directe invloed heeft op marktaandelen, grootte van de markt of drempels om de markt te betreden. A.T. Kearney / Telecompaper schat derhalve zowel de impact als de onzekerheid relatief laag in: er zullen partijen zijn die deze functionaliteit proberen te bieden, maar de impact zal naar onze verwachting beperkt zijn. 15 Verkoop van infrastructuren (aan pensioenfondsen) In andere industrieën is verkoop of het niet (volledig) in eigendom hebben van infrastructuur, bijvoorbeeld in de vorm van een sale and lease-back constructie, gebruikelijk. Denk bijvoorbeeld aan gebouwen of fabrieksterreinen bij industriële ondernemingen, vliegtuigen voor vliegtuigmaatschappijen, masten en torens voor mobiele operators. Voor vaste telecominfrastructuren geldt dat deze in eigendom zijn van verticaal geïntegreerde bedrijven: KPN heeft eigendom over het kopernet en DTT, kabelaars over de HFC (Hybrid, Fiber Coax) infrastructuur etc. Ook in de vaste telecommarkt zou een splitsing van eigenaarschap en gebruik van de infrastructuur een rol kunnen gaan spelen. Met de koop van CAIW is op dit gebied een eerste stap gezet door het Communication Infrastructure Fund (CIF): CIF is een relatieve nieuwkomer op de Nederlandse telecommarkt en richt zich uitsluitend op de exploitatie van infrastructuur, zowel voor vaste als mobiele netwerken. Het fonds omvat middelen van Bouwfonds (Rabobank) en een drietal grote pensioenfondsen (APG, PGGM, PfV) van in totaal ~1 miljard euro 75. Doel van CIF is netwerken te acquireren om die vervolgens te verglazen. Daarbij worden de technologische en topologische keuzes die Reggefiber heeft gemaakt eveneens gebruikt: actief ethernet over point-to-point verbindingen. Inmiddels heeft CIF een aantal kabelbedrijven overgenomen: CAIW en de kabelbedrijven van Krimpen a/d IJssel en Loenen a/d Vecht. Centraal in de visie van CIF staan: focus op passieve infrastructuur scheiding van passieve infrastructuur, actieve apparatuur en diensten een rol voor pensioenfondsen als aangewezen potentiële eigenaars van de passieve infrastructuur Gebaseerd op het beschikbare vermogen mag aangenomen worden dat CIF interesse heeft in verdergaande acquisities. 8% van de kabelmarkt in Nederland wordt bediend door relatief kleine operators, de rest door UPC en Ziggo. Het is niet uitgesloten dat CIF mogelijkheden zal onderzoeken om niet alleen de genoemde 8%, maar ook infrastructuur van de andere netwerkoperators als KPN, Reggefiber, Ziggo en UPC te acquireren. Daarvoor is de fondsomvang vooralsnog ontoereikend 76. Er zijn echter ook mogelijkheden denkbaar waar CIF in combinatie met partners een gezamenlijk bod uitbrengt. Echter in dat geval moet én de bereidheid zijn bij huidige netwerkeigenaren om te verkopen, én het benodigde kapitaal aangetrokken kunnen worden. 75 Bron: Telecompaper achtergrondartikel CIF: eerst goed verglazen, dan verder groeien, 8 oktober Bron: Telecompaper Research Brief Ziggo IPO could target a EUR 7.3 billion valuation 45/136

47 1. Ontwikkelingen in de Telecommarkt A.T. Kearney / Telecompaper schat de impact op marktaandelen en de totale markt als hoog, maar de onzekerheid laag in: voor de periode tot 2014 achten wij deze ontwikkeling op grote schaal onwaarschijnlijk. 16 Vrijwillige scheiding van infrastructuur en diensten Energiebedrijven zijn in Nederland gesplitst in netwerkbedrijven en retailbedrijven en zoals uit voorgaande ontwikkeling blijkt, is scheiding van infrastructuur en diensten ook een belangrijk thema op de internationale telecommarkten. Er zijn echter maar weinig operators die openlijk een beleid voeren dat hiervan uitgaat. Toch zijn er voorbeelden zichtbaar: Reggefiber, hoewel om praktische redenen verticaal geïntegreerd, is een voorbeeld van een partij die dit model nastreeft Het Canadese Axia NetMedia dat in diverse landen FttH-projecten leidt eveneens In Nieuw-Zeeland is een voorbeeld zichtbaar van een semi-vrijwillige scheiding: het nationale breedbandplan ( Ultra-Fast Broadband Initiative ) van de overheid eist van potentiële uitvoerders dat zij structureel gescheiden zijn, wat voor Telecom New Zealand reden was om vrijwillig deze scheiding in de organisatie door te voeren 77 Bij KPN is functionele scheiding doorgevoerd, terwijl elders in de wereld de stap naar structurele scheiding van infrastructuur en diensten gezet wordt (o.a. Australië, Nieuw-Zeeland, Singapore), zodat een dergelijk scenario voor KPN niet uitgesloten is: KPN heeft de afgelopen jaren een belangrijke omslag gemaakt. Waar Ad Scheepbouwer in 2003 zijn wholesaleklanten omschreef als parasieten 78, worden nu netwerken vrijwillig opengesteld voor wholesale (bijv. DVB-T en IPTV). Voor Reggefiber geldt hetzelfde, waarbij de drie lagen (passief, actief, diensten) door verschillende bedrijfsonderdelen beheerd worden. Voor kabelpartijen lijkt structurele scheiding verder weg, tenzij een overname van het netwerk van Ziggo en / of UPC door CIF zou plaatsvinden (zie ontwikkeling 15: Verkoop van infrastructuren aan pensioenfondsen ). De impact op de markt van scheiding van infrastructuur en diensten schat A.T. Kearney / Telecompaper groot, maar A.T. Kearney / Telecompaper schat de kans klein dat deze ontwikkeling zich voor 2014 voordoet. 17 Additionele partijen op actieve laag Reggefiber De afgelopen jaren zijn diverse nieuwkomers actief geworden op de actieve laag van glasvezelnetwerken: met name OONO, Teleplaza en GlasOperator. Zij voegen zich bij de bestaande operators van de actieve laag: KPN, Reggefiber, Solcon en BBned (inmiddels overgenomen door Tele2). Solcon en BBned treden slechts op kleine schaal op als operator. In beginsel zou de komst van de nieuwe operators, niet gelieerd aan KPN of Reggefiber, de concurrentie 77 Bron: Telecompaper nieuwsbericht Telecom NZ outlines demerger, fibre proposal, 2 augustus Bron: Volkskrant KPN, Opta en 'gekke Henkie', 9 augustus /136

48 1. Ontwikkelingen in de Telecommarkt kunnen vergroten. Bepalend voor hun succes zijn prijsstelling, de breedte en kwaliteit van de serviceportfolio en het geografische bereik. Bij de nieuwkomers is het onwaarschijnlijk dat zij de financiële slagkracht hebben om het op deze punten voor ISP s aantrekkelijker te maken de FttH-markt te betreden ten opzichte van het afnemen van diensten (WBA) bij KPN of Reggefiber. Indien ISP s menen hun business case voor het aanbieden van FttH-diensten niet rond te krijgen, bestaat er in theorie nog een andere route: Door het creëren van een samenwerkingsverband zouden enkele grotere partijen (Tele2, Vodafone, T-Mobile / Online) de schaalgrootte kunnen behalen die nodig is om de business case wel rond te krijgen. Zij zouden daardoor gezamenlijk ODF-toegang kunnen inkopen bij Reggefiber tegen gunstiger tarieven en vervolgens ook de WBA-tarieven voor elkaar kunnen verlagen. Door de beperkte omvang van de nieuwkomers en de ogenschijnlijk geringe kans voor een industriebrede samenwerking van partijen als Tele2, Vodafone en T-Mobile / Online schat A.T. Kearney / Telecompaper dat de waarschijnlijkheid van deze ontwikkeling klein is, al zou de impact groot kunnen zijn. 47/136

49 1. Ontwikkelingen in de Telecommarkt Ontwikkelingen in Politiek en Maatschappij 18 Overheidsinvesteringen in telecom Privatisering en liberalisering hebben ervoor gezorgd dat de telecommarkt volledig in handen is van private ondernemingen. De overheid heeft zijn laatste belang in KPN in 2006 verkocht. Vanuit diverse invalshoeken is echter een hernieuwde roep om overheidsbemoeienis ontstaan met als leidend thema: de aanleg van next-generation access (NGA) netwerken (waarbij de keuze van technologie (glasvezel, HFC met Docsis3, koper met VDSL2 of mogelijk zelfs draadloos of mobiel) nog ingevuld moet worden). De vragen die daarbij gesteld worden zijn o.a.: Is het aanleggen van NGA-netwerken nodig? Wordt er voldoende geïnvesteerd in NGA? Is het investeringstempo voldoende? Is de keuze voor bestaande infrastructuur (bijvoorbeeld VDSL, HFC) voldoende, of is een overgang naar FttH gewenst? Hoe moet omgegaan worden met de legacy infrastructuur van KPN en de kabel? Ontstaat er een digital divide tussen verschillende inkomensgroepen of tussen verschillende geografische gebieden? Moet de overheid bijspringen door breedband in buitengebieden mede te financieren? Moet de overheid zich bemoeien met de ontwikkeling van nieuwe diensten om de aanleg van NGA te rechtvaardigen? Moet het netwerk opengesteld worden voor onafhankelijke dienstenaanbieders? Zo ja, op welk netwerkniveau? Hoe moet één en ander gereguleerd worden? Is het effect van NGA op het BNP voldoende om overheidsbemoeienis te rechtvaardigen? Is het spill-over effect op andere sectoren van dien aard, dat overheidsbemoeienis te rechtvaardigen is (dergelijke voordelen vallen immers buiten de telecomsector)? Is het groene karakter van NGA-netwerken voldoende reden voor de overheid om zich ermee te bemoeien? Moet voorkomen worden dat buitenlandse partijen kritieke infrastructuur bezitten? Etc. Tot beantwoording van deze vragen zijn de afgelopen jaren door tal van instanties (zoals TNO en PWC) 79 rapporten geschreven. Een unaniem antwoord op deze vragen is niet te geven en meningen zijn afhankelijk van de politieke bril waarmee naar dit vraagstuk wordt gekeken. Alleen als het gaat om buitengebieden lijkt er consensus te bestaan over het gewenst zijn van een rol van de overheid. Overigens moeten hierbij Europese regels in acht worden genomen om staatssteun uit te sluiten. De afkeuring van het glasvezelnetwerk in Appingedam en de goedkeuring in Amsterdam geven richting in deze kwestie, waarbij het MEIP (market economy investment principle, zie 79 Bron: Ministerie van Economische Zaken, Breed aan het net, gemeenten aan zet!, 16 maart /136

50 1. Ontwikkelingen in de Telecommarkt Europese Commissie, Mededeling van de Commissie aan de Lid-Staten, 13 november 1993) leidend is. In Nederland is een aantal mogelijke trajecten te verwachten waarvan het vooralsnog onzeker is of deze doorgang zullen vinden: Op 17 november 2010 vergaderde de provincie Overijssel over een statenvoorstel om alle huishoudens aan te sluiten op breedband, met als randvoorwaarden dat het netwerk open, toekomstvast en provinciedekkend zou moeten zijn. Besloten is drie pilots nader uit te werken: Zwolle, Steenwijkerland en Hardenberg-Twente 81 De provincie Limburg, die net als Overijssel middelen ontvangen heeft door de verkoop van haar belang in energiemaatschappij Essent, heeft vergelijkbare plannen 82 voor de particuliere huishoudens A.T. Kearney / Telecompaper schat de impact als medium: voor de genoemde specifieke regio s kunnen marktaandelen significant gaan verschuiven, maar ten opzichte van de gehele Nederlandse markt is de impact aanzienlijk beperkter, zeker voor de periode tot EU agenda 2020 In maart 2010 presenteerde de Europese Commissie zijn Europe 2020 programma op basis van de volgende doelstellingen: verhoog de werkgelegenheid en de investeringen in R&D, beperk de klimaatverandering en het gebruik van energie, verbeter het onderwijs en beëindig de armoede. Daarbij werden drie prioriteiten gesteld: slimme groei (kennis en innovatie), duurzame groei (groen en efficiënt) en inclusieve groei (werkgelegenheid en cohesie). Dit leidde tot zeven initiatieven, waarvan de Digital Agenda er één was 84. De Digital Agenda heeft als meest belangrijke onderwerpen: Breedband (minimaal 5 Mbps) moet in 2013 universeel beschikbaar zijn Breedband met minimaal 30 Mbps moet universeel beschikbaar zijn in 2020, waarbij minimaal 50% van de bevolking toegang moet kunnen hebben tot 100 Mbps Overheidssteun voor achterstandgebieden om bovenstaande te realiseren De Digital Agenda is nader ingevuld met een zestal actiegebieden: supersnel internet; één digitale markt voor heel Europa, een duurzame digitale maatschappij, vertrouwen en veiligheid, onderzoek en innovatie, open standaarden en interoperabiliteit. In mei 2010 werd nog aan de Digital Agenda toegevoegd dat in 2015 de prijs van data roaming teruggebracht moet zijn tot nationale niveaus Bron: CBS 81 Bron: provincie Overijssel, persbericht Overijssel verkent mogelijkheden snel internet voor iedereen, 19 november Bron: Telecompaper, nieuwsbericht Provincie Limburg gaat voor glasvezel, 28 januari Bron: CBS 84 Bron: EU. Mededeling van de Commissie Europa 2020, Een strategie voor slimme, duurzame en inclusieve groei, 3 maart 2010; toespraak Neelie Kroes, Een digitale agenda voor Europa, 18 maart 2010; rapport On a new Digital Agenda for Europe: 2015.eu, 25 maart Bron: EU, persbericht Digital Agenda for Europe: what would it do for me?, 19 mei /136

51 1. Ontwikkelingen in de Telecommarkt In september 2010 werden aanbevelingen aan NRA s (national regulatory agencies, zoals OPTA) toegevoegd. De belangrijkste zijn 86 : NGA-netwerken moeten uitgesloten worden van regulatory holiday s, maar light-touch regulation verdient de voorkeur waar de concurrentie sterk is De financiële bijdrage via PPP s (private public partnerships) dient te worden gestimuleerd en gestreefd moet worden naar spectrumharmonisatie Nederland voldoet nu al (grotendeels) aan de doelstellingen die de Europese Commissie voorstelt voor Mbps is al in grote delen van het land beschikbaar. De impact en onzekerheid schat A.T. Kearney / Telecompaper daarom in als laag. 20 Transparantie in communicatie afgedwongen via politiek Service providers hebben een lange historie van complexe tarifering, waarbij het voor de consument vaak lastig is door de bomen het bos te zien. Enerzijds profiteren de aanbieders hiervan, omdat het gebrek aan transparantie tot hogere tarieven kan leiden en tot de verkoop van meer minuten of MB s dan de consument nodig heeft. Anderzijds hangt de complexiteit ook samen met het grote aantal variabelen in het aanbod waarmee aanbieders trachten zich te onderscheiden door voor een bepaalde doelgroep een optimaal aanbod te creëren. Enkele van deze variabelen zijn: prijs per seconde of per minuut al of niet gratis onderling bellen al of niet een set-up fee al of niet een eenmalige fee prijs per MB of flat rate differentiatie naar snelheid wel of geen promotionele prijs voor een aanvangsperiode gratis of tegen een verhuurtarief beschikbaar stellen van hardware hoogte van subsidie afhankelijk van tariefplan Op het gebied van breedband speelt naast prijszetting het verschil tussen de geadverteerde snelheid en de werkelijke snelheid en de snelheid zoals die door de abonnee ervaren worden een rol. Meestal wordt de theoretische maximumsnelheid aangeboden, maar in het xdsl-segment kiezen aanbieders er bijvoorbeeld voor ADSL aan te prijzen met een snelheid tot 20 Mbps. Als er, bijvoorbeeld door nieuwe richtlijnen geïnstigeerd door de politiek of als gevolg van concurrentie, een beweging ontstaat naar het adverteren van werkelijke in plaats van theoretisch maximale snelheden, kan dit een impact hebben op de markt. Uit onderzoek 88 blijkt dat het verschil tussen werkelijke en verkochte snelheden bij de xdsl aanbieders het grootst is, ondanks het feit dat dikwijls een snelheid wordt geadverteerd die onder het theoretische maximum ligt. ADSL-aanbieders behalen tussen de 45 en 50% van de verkochte snelheid en VDSL-aanbieders (KPN, 86 Bron: EU, persbericht Broadband: Commission sets out common EU approach on ultra-fast broadband networks, 20 september Bron: Research brief Telecompaper Netherlands still top in Europe with most homes passed by 50+ Mbps, 16 november Bron: Telecompaper, rapport Broadband Speeds Netherlands, 19 november /136

52 1. Ontwikkelingen in de Telecommarkt XS4ALL) 35 à 40%. Bij kabel- en glasaanbieders is dit verschil kleiner en is de te verwachten commerciële impact van adverteren met werkelijke snelheden daarom ook minder: UPC realiseerde gemiddeld een verhouding van werkelijk en geadverteerde snelheid van ~70% en Ziggo realiseerde in de lagere pakketten 86% van de geadverteerde snelheid. Het is niet uitgesloten dat de politiek de komende jaren druk zal uitoefenen op meer transparantie in prijzen en adverteren van daadwerkelijke performance, waarbij DSL partijen meer nadeel ondervinden dan kabelpartijen en glasvezelpartijen. A.T. Kearney / Telecompaper schat daarom zowel kans als impact als medium. 51/136

53 1. Ontwikkelingen in de Telecommarkt Ontwikkelingen in de macro omgeving 21 Economische crisis en effect op bestedingen en investeringen De economische crisis heeft de telecomsector niet onberoerd gelaten. Telecom is tot op zekere hoogte a-cyclisch ( communiceren doen we altijd ), maar op de zakelijke markt zijn wel degelijk de effecten voelbaar van een stagnerende economie 89. KPN merkte bij de derdekwartaalcijfers onder meer op: Getronics revenues showed an improving trend, but economic conditions and competition remained challenging in a challenging competitive environment, Q revenues and other income for the Business Segment were down 4.2% y-on-y.. Zowel Getronics als KPN s Business divisie behaalde voor het laatst in Q een positieve omzetgroei. KPN neemt in het laatste kwartaalbericht dan ook de volgende paragraaf op: Following the economic downturn in 2009, which mainly affected the business markets in which KPN operates, no signs of economic recovery were visible in the Netherlands in The Business Segment and Getronics experienced continued pressure on prices and a lower order intake, due to customers postponing investment decisions. There are at present no signs of further deterioration. However, if circumstances worsen, future operating results could be adversely affected, particularly relative to current expectations, and jeopardize KPN s objective of achieving sound financial performance. Op de consumentenmarkt is het effect van de economische crisis kleiner. Bellen en breedband zijn essentieel geworden. Crisis of niet, de iphone en andere (dure) smartphones zijn juist de afgelopen jaren uiterst populair geworden. De markt voor mobiel breedband vertoont een hoge groei en het aantal beschikbare applicaties loopt in de vele duizenden, zo niet honderdduizenden. Tegelijkertijd echter biedt nieuwe technologie mogelijkheden aan de abonnee om te bezuinigen op de totale besteding aan communicatiediensten. Over-the-top VoIP zoals Skype is een voorbeeld, maar ook de migratie van analoge naar digitale televisie. Eindgebruikers waarderen hun kabelabonnement op, maar een niet onaanzienlijk deel maakt gebruik van de gelegenheid om over te stappen naar een goedkoper alternatief bij met name KPN (Digitenne, IPTV) of Tele2 (IPTV). Medio 2010 hadden de nieuwkomers op de televisiemarkt (aanbieders van ethertelevisie en IPTV, inclusief FttH-providers) gezamenlijk [VERTROUWELIJK] miljoen abonnees, ofwel [VERTROUWELIJK]% 90 van de markt. Ten opzichte van andere ontwikkelingen schat A.T. Kearney / Telecompaper deze ontwikkeling relatief laag in qua impact en onzekerheid. 22 Vergrijzing De huidige bevolkingsopbouw 91 (zie figuur 29) laat pieken zien bij de leeftijden 40, 45 en 63. Globaal gezien laten de leeftijden 35 tot en met 63 een duidelijke 89 Bron: KPN, bericht Q3 results 2010, 26 oktober Bron: OPTA, dataset - omroep 91 Bron: CBS 52/136

54 1. Ontwikkelingen in de Telecommarkt oververtegenwoordiging zien. Dat geldt specifiek voor de groep van 63-jarigen ( mensen), die het aantal 64-jarigen opvallend sterk overtreffen ( ). Dit betekent dat vanaf 2012 het aantal 65-plussers sneller zal gaan toenemen dan we de afgelopen jaren gewend waren. Tegelijk vertoont de levensverwachting nog altijd een opgaande tendens 92 : Had een 65-jarige in 2000 nog een levensverwachting van 13,7 jaar, in 2009 was dat inmiddels toegenomen tot 17,0 jaar. Figuur 29: bevolkingsopbouw in Nederlanders Leeftijd Mannen x Vrouwen x Vergrijzing kan op zichzelf verschillende effecten hebben op de telecommarkt: een toenemend aantal vrije uren, dus meer tijd voor communicatie en mediaconsumptie een groeiende behoefte aan zorg dat de vraag naar toepassingen als e-health doet toenemen een groeiende behoefte aan eenvoudig bedienbare toestellen etc. Hierbij zal, naarmate de tijd verstrijkt, de groep 65+ers naar verhouding steeds minder digibeten bevatten doordat de in deze groep instromende individuen in toenemende mate met technologie hebben leren omgaan. Deze ontwikkeling kan leiden tot een toename van het gebruik van telecomproducten, maar ten opzichte van andere ontwikkelingen schat A.T. Kearney / Telecompaper deze ontwikkeling relatief laag in qua impact en onzekerheid. 23 Groei Nederlandse huishoudens Volgens gegevens van het CBS telt Nederland 16,57 miljoen inwoners en 7,39 miljoen huishoudens (augustus 2010). Extrapolatie van deze gegevens met de aanname van een licht terugvallende bevolkingsgroei en een lichte daling van de 92 Bron: CBS 53/136

55 1. Ontwikkelingen in de Telecommarkt grootte van het gemiddelde huishouden leidt tot een voorspelling van 16,64 miljoen inwoners en 7,43 miljoen huishoudens eind 2010 en 16,78 miljoen inwoners en 7,55 miljoen huishoudens eind De groei van inwoners en huishoudens zorgt ervoor dat de markten licht blijven groeien, zij het met minder dan 0,5% per jaar. De onzekerheid en impact zijn daarom laag. 54/136

56 Vraag consument Technologie Beleid marktpartijen Macroomgeving Toekomstbeelden Nederlandse Telecommarkten Ontwikkelingen in de Telecommarkt B. Ontwikkelingen op de Televisiemarkt Dit hoofdstuk beschrijft de ontwikkelingen die van invloed zijn op de televisiemarkt. Figuur 30 geeft een overzicht van de ontwikkelingen op de markt voor televisiediensten, waarin beknopt per ontwikkeling een samenvatting is weergegeven van: De impact op de markt en marktaandelen De mate van onzekerheid van het doorgang vinden van de ontwikkeling De belangrijkste redenering Figuur 30: overzicht van ontwikkelingen op de markt voor televisiediensten Ontwikkeling televisiemarkt Impact Onzeker -heid Redenering 24 Real time kijkgedrag Afname van real time kijktijd leidt niet direct tot stopzetten van televisiedienst 25 Verschoven kijkgedrag Geen reden om televisiedienst op te zeggen en is door alle partijen in te vullen 26 Interactief kijkgedrag Nieuwe en infrastructuurspecifieke dienst die marktaandelen kan doen verschuiven 27 Ontwikkeling van HD HD is voor alle partijen beschikbaar en over alle infrastructuren leverbaar 28 Belang / ontwikkeling van 3D In periode tot 2014 beperkte invloed, momenteel in early adopters fase 29 Eenvoudig kunnen voorzien van 2 e en 3 e televisie van televisiedienst Oplossingen voor andere partijen dan kabelaars worden relatief goedkoper 30 Integratie van televisie en internetcontent Invloed met name op apparatuur en minder op de televisiedienst zelf 31 Ontwikkeling, belang, eigenaarschap van de gateway N/A N/A Technologische basis voor ontwikkeling 32 Over-the-top videodiensten 32 Over-the-top videodiensten Rol van contentpartijen maakt ontstaan nieuwe televisiepartijen onvoorspelbaar 33 Afschakeling analoge kabel Indien impact groot is, zullen kabelaars geen afschakeling overwegen 34 Exclusieve content Exclusieve content biedt concurrentievoordeel maar is onwaarschijnlijk 35 Reclame-inkomsten Minder invloed op aanbieders van televisiediensten, wel op broadcasters = Lage mate van impact of onzekerheid = Hoge mate van impact of onzekerheid 24 Real time kijkgedrag Er zijn ruwweg drie vormen van televisiekijken mogelijk, die we hier achtereenvolgens zullen bespreken: Real time kijken naar een broadcast signaal Verschoven kijkgedrag (time-shifted of opgenomen en later afgespeelde broadcast content) Interactief kijkgedrag (zoals on-demand content) 55/136

57 1. Ontwikkelingen in de Telecommarkt Broadcast televisie bepaalt nog altijd het overgrote deel van de kijktijd op het televisiescherm. Stichting Kijkonderzoek geeft aan dat in 2009 de gemiddelde kijktijd 184 minuten per dag bedraagt voor personen van zes jaar en ouder 93. Deze vorm van lineair TV-kijken dankt zijn populariteit aan een aantal zaken: een sterke traditie de inactieve houding van de gemiddelde kijker ( couch potato ), versus de meer actieve houding die nodig is voor internet- en on demand-content het sociale aspect van broadcast televisie, hetgeen kijken tot een shared experience maakt, niet alleen voor gezinsleden of huisgenoten, maar ook voor collega s die de dag erna hun ervaringen uitwisselen het feit dat broadcast televisie zich uitstekend leent voor live televisie (sportwedstrijden, verkiezingen, evenementen, etc.) en de toenemende aandacht voor live televisie, met de NOS als aanjager door veel liveuitzendingen 94 innovatie in de vorm van programmaformats die zich goed lenen voor lineair kijken (reality TV, talentenjachten etc.) etc. Wanneer echter gekeken wordt naar de consumptie per leeftijdsgroep (zie figuur 31) wordt duidelijk dat er twee andere factoren spelen: Jongere kijkers kijken significant minder lineaire televisie dan kijkers boven de 50 jaar Jongere kijkers gaan daarnaast jaar-op-jaar ook in toenemende mate minder lineair kijken Indien deze trend zich voortzet, mag dus op termijn een overall daling van de lineaire kijktijd worden verwacht. Figuur 31: overzicht lineaire videoconsumptie per dag per leeftijdscategorie (minuten) 95 0,2% 0,4% -4,6% -2,2% -2,2% -7,8% Bron: SKO, jaarverslag Bron: immovator, NOS: kleine stap van live tv naar realtime web, 10 juni Bron: Jaarverslagen SKO 2007, 2008, /136

58 1. Ontwikkelingen in de Telecommarkt Het is lastig te kwantificeren welke impact andere wijze van videoconsumptie heeft op het real-time kijken naar broadcast-televisie. Een afname ligt voor de hand, maar A.T. Kearney / Telecompaper verwacht niet dat een eventuele afname in kijktijd voldoende is om te leiden tot een significante afname van het aantal consumenten met een televisiedienst in Verschoven kijkgedrag Uitgesteld kijken (bijna-live door gebruik van de pauzefunctie in interactieve TV; het bekijken van opgenomen programma s binnen zes dagen na opname) bepaalde in 2009 maximaal 1,6 % van de kijktijd. Voor bezitters van een harddiskrecorder maakte uitgesteld kijken maximaal 4,9 % van de kijktijd uit 96 ( maximaal, omdat een deel van de hier genoemde tijd besteed wordt aan VOD of eigen video-opnames). Niettegenstaande de belangrijke rol van broadcasttelevisie wordt de consument door operators steeds beter in de gelegenheid gesteld zelf te bepalen wat en wanneer hij kijkt. Het is vooral de beschikbaarheid van een opnamemogelijkheid die hieraan bijdraagt, inclusief de mogelijkheid live televisie te pauzeren (gebaseerd op de opnamemogelijkheid van de met een harddisk uitgeruste STB / DVR). Alle operators zijn in staat dit aan te bieden, omdat een DVR ongeacht de technologie aangesloten kan worden. Voor adverteerders is dit in beginsel geen goed nieuws. Bij het kijken van opgenomen of gepauzeerde content ligt ad skipping (reclames doorspoelen ) voor de hand. Voor omroepen, operators en content aggregatoren ontstaat hierdoor een prikkel om betaalde diensten zoals VOD onder de aandacht te brengen. Indien verschoven kijkgedrag van toenemend belang wordt voor eindgebruikers verwacht A.T. Kearney / Telecompaper dat dit een beperkte impact heeft op de marktaandelen of de totale televisiemarkt aangezien dit geen reden is minder gebruik te maken van televisiediensten en alle infrastructuren en partijen in staat zijn deze behoefte in te vullen. 26 Interactief kijkgedrag De vrijheid van de kijker om zelf te bepalen wat en wanneer (en waar) hij kijkt, wordt vergroot door interactieve televisie. Het percentage huishoudens met interactieve televisiediensten bedraagt op dit moment ~27% 97 van het totaal. Kabeloperators en aanbieders van IPTV kunnen hun abonnees hierin potentieel faciliteren, maar digitale ethertelevisie (DVB-T) en satelliet-televisie (DVB-S) aanbieders zijn vooralsnog niet in staat om op basis van tweewegverkeer interactieve TV en VOD aan te bieden over hun eigen infrastructuur. Indien interactief kijken in toenemende mate populair wordt, kan eveneens verwacht worden dat de kijktijd van broadcast-televisie onder druk komt te staan: Uit onderzoek van het Ericsson ConsumerLab blijkt dat in de wereldwijde TV-markt 70% van de eindgebruikers minimaal eens per week opgenomen content bekijkt (inclusief Bron: SKO, jaarverslag 2009 Bron: SPOT TV jaarrapport /136

59 1. Ontwikkelingen in de Telecommarkt materiaal op een PC) en 50% bekijkt minimaal eenmaal per week webcontent op een ander scherm dan de computer 98. A.T. Kearney / Telecompaper schat in dat eindgebruikers in toenemende mate interactief kijken zullen kiezen ten opzichte van real live kijkgedrag en verschoven kijkgedrag. Marktpartijen verwachten eveneens een toename van de penetratie van interactieve televisiediensten in De mate waarin is echter de grote onzekerheid: indien eindgebruikers in toenemende mate interactiviteit vragen in hun televisiedienst zijn infrastructuren die dit niet (kunnen) ondersteunen in het nadeel. Op dit moment betreft dat DVB-T en DVB-S. Ditzelfde nadeel ondervinden kabelpartijen bij hun analoge abonnees of in het geval de huidige STB niet tweeweggeschikt is. A.T. Kearney / Telecompaper schat daarom de impact op marktaandelen als medium en de onzekerheid als relatief hoog. 27 Ontwikkeling van HD Het aanbieden van HD wordt door enkele marktpartijen als belangrijke onderscheidende factor gezien op de televisiemarkt. Een zekere wedloop is ontstaan in de omvang van het pakket HD-kanalen. DVB-T blijft hierin vooralsnog achter, maar met DVB-T2 zullen ook Digitenne en zijn resellers (EDPnet, Scarlet, Online Breedband) in staat zijn HD-content aan te bieden (DVB-T2 is ~50% efficiënter 100, waardoor het aanbieden van een pakket van bijvoorbeeld 10 HD en diverse SD zenders mogelijk wordt). De meeste HD-zenders worden aangeboden door CanalDigitaal die al enkele tientallen zenders in HD-kwaliteit aanbiedt (zie figuur 32). Drijvende krachten achter deze overgang van SD naar HD is de voortschrijdende technologie. Deze komt tot uiting in het aanbod van HD televisies (full HD en HD ready) en beschikbaarheid van HD content. Schattingen over de penetratie van HDtelevisies medio 2010 variëren tussen de ~45 en 70% van de Nederlandse huishoudens afhankelijk van de meetmethode 101. Het aantal HD abonnementen ligt vermoedelijk een stuk lager, zo heeft circa 6% van de Ziggo klanten momenteel een HD-pakket 102. Het aanbieden van een HD-stream over IP vereist een downloadsnelheid van ongeveer 8 Mbps 103. Om een huishouden te kunnen voorzien in het tegelijkertijd kijken naar televisie in HD kwaliteit op één scherm, het kijken (of opnemen) van televisie in SD kwaliteit op één of twee andere toestellen, bellen over een vaste lijn en gebruik van internet, wordt geschat dat een gerealiseerde (is over het algemeen minder dan de verkochte snelheid) verbinding van ~16 Mbps noodzakelijk is Bron: Ericsson ConsumerLab, Consumer study shows changing TV behavior, 25 augustus 2010 Bron: enquête marktpartijen als onderdeel van dit onderzoek Bron: South African broadcasters announce trials of DVB-T2; eed:+digitaltvnews+(digital+tv+news), 16 September 2010 Bron: SPOT, Televisierapport 2010 en Telecompaper consumentenpanel H Bron: SPOT, Televisierapport 2010 Bron: Sony, bij de lancering van Google TV, 12 oktober 2010 en ITU Bron: ITU website 58/136

60 1. Ontwikkelingen in de Telecommarkt Figuur 32: selectie van marktpartijen die HD aanbieden en aantal HD-zenders Selectie van partijen die televisiediensten aanbieden CanalDigitaal UPC KPN (interactieve TV) Ziggo Tele2 # Aangeboden HD zenders Zenders NPO (3) RTL (4) SBS (3) België 1-2 Film 1 Sport 1 Overige internationale zenders (16) NPO (3) RTL (4) SBS (3) België 1-2 Film 1 Sport 1 Eredivisie Live Overige internationale zenders (6) NPO (3) RTL (4) SBS (3) België 1-2 Overige internationale zenders (2) NPO (3) SBS (3) Film 1 Sport 1 Eredivisie Live Overige internationale zenders (4) NPO (3) De overgang naar HD stelt de nodige eisen aan kabel- en DSL-netwerken. Kabel Kabelpartijen verminderen het aantal analoge kanalen om ruimte te creëren voor meer breedbandig internet en digitale doorgifte van kanalen (voor SD, HD en potentieel 3D). Deze HD-kanalen kunnen in het volledige verzorgingsgebied gelijktijdig geleverd worden. DSL De eerder genoemde te garanderen minimale capaciteit kan in technische zin in 2014 naar verwachting door DSL aan minimaal 85% van de Nederlandse huishoudens geleverd worden: Indien de actuele geleverde snelheid van DSL circa 50% van de verkochte snelheid / theoretisch maximum snelheid bedraagt 105 en de totaal benodigde minimale capaciteit ~16 Mbps is, zal een verkochte snelheid in 2014 rond de 32 Mbps moeten liggen. Inschatting is dat ~85% 106 van de huishoudens dicht genoeg bij de MDF locatie ligt om voldoende bandbreedte te ontvangen om de gevraagde minimale capaciteit te ontvangen op basis van de huidige verwachting van Bron: Telecompaper, Dutch Broadband Speeds Q Indien huishoudens gelijkelijk verdeeld zijn over Nederland wordt 30 Mbps bij minimaal ~87% van de huishoudens gerealiseerd (indien 60% binnen 2,5 kilometer ligt, ligt ~85% binnen 3,0 kilometer (Oppervlakte van cirkel met diameter 2,5 kilometer is ~19,6 km 2 (pi x RR); Oppervlakte van cirkel met diameter 3,0 kilometer is ~28,3 km 2 ; Verhouding is 1,44; 1,44 * 60% = 87%) 59/136

61 1. Ontwikkelingen in de Telecommarkt VDSL2 vectored 107 (toename van technologische mogelijkheden laat deze curve hoger uitvallen, beperkingen van het Nederlandse kopernetwerk juist weer lager) Op basis van VDSL2 vectored kan tot 2,5 kilometer van de MDF locatie ~50 Mbps geleverd worden; op 3,0 kilometer is dit ~30 Mbps, zie figuur 27 ~60% van de huishoudens ligt binnen 2,5 kilometer van de MDF locatie 108 Op dit moment is dit nog niet de standaard en additionele upgrades van het netwerk zullen hiervoor nodig zijn. Overigens is het te verwachten dat hierbij een combinatie van oplossingen (vectoring, pair bonding etc.) zal worden gehanteerd. Daar staat tegenover dat te verwachten ontwikkelingen in compressietechnologie niet zijn meegenomen. Belgacom heeft aangegeven als gevolg van ontwikkelingen in compressietechnologie voor HD vanaf 2011 een reductie van ~8 naar ~5,3 Mbps te verwachten 109. Recente publicaties van KPN ondersteunen dat het bieden van HD via DSL op korte termijn haalbaar is: KPN geeft in de toelichting op de halfjaarcijfers 2010 aan door VDSL uitrol tot de MDF locatie een IPTV dekking van 80% te realiseren met HDTV coverage van 70%, welke toe zal nemen tot 88% IPTV dekking na Q Dat het behalve technisch ook commercieel en in de praktijk mogelijk is om televisie (ook in HD kwaliteit) over DSL te leveren, is zichtbaar in België: Belgacom heeft in België met IPTV een marktaandeel van ~20% gerealiseerd en kan via DSL ~87% van de huishoudens van een televisiesignaal voorzien waarvan ~73% in HD kwaliteit 111. Belgacom heeft hierbij een uitrol tot de straatkast (in plaats van de MDF) als uitgangspunt genomen. Het all-ip plan van KPN uit 2005 voorzag ook in een soortgelijk idee om DSL uit te rollen naar de straatkast 112. In die vorm is het plan vooralsnog niet uitgevoerd. Full-HD kwaliteit staat voor een resolutie van lijnen en bij een 16:9 beeldverhouding komt dat neer op 2,1 megapixels (vergelijkbaar met de resolutie van Blu-ray discs). Voor de toekomst dient een mogelijke opvolger qua resolutie zich aan in de vorm van 4K, maar deze is waarschijnlijk alleen relevant voor bioscopen en professionele toepassingen. Deze nieuwe standaard beschrijft lijnen, wat tot 13 megapixels leidt. Het aanbieden van 4K stream vraagt aanzienlijk meer: in ongecomprimeerde vorm is daarvoor een connectie nodig van 8 Gbps 113. Compressietechnologie is echter ook onderhavig aan voortdurende verbetering, waardoor deze eisen mogelijk beperkter kunnen zijn. De verwachting is dat met Jpg2000 de benodigde connectie omlaag kan worden gebracht tot net onder de 1 Gbps. Duidelijk is wel dat een grotere beeldkwaliteit zal leiden tot zwaardere netwerkeisen Ontwikkeling 7 beschrijft de te verwachten technische toename van snelheden en bijbehorende beperkingen in de praktijk Bron: OPTA, Besluit wholesale omroepmarkt UPC Bron: Presentatie Scott Alcott, EVP Belgacom Belgacom Network Strategy, 5 juli 2010 Bron: Toelichting KPN op Q cijfers, 27 juli 2010, presentatie pagina 41 en verder Bron: Belgacom, Kwartaalverslag Q3 2010, 29 oktober 2010; Telenet, persbericht en presentatie derdekwartaalresultaten, 28 oktober 2010; Brutele jaarverslag 2009, pagina 24, Interview Didier Bellens in 'Ondernemers' ( Bron: KPN persbriefing Op weg naar Alle IP, de klant maakt de dienst uit, 18 november 2005 Bron: CineGrid, presentatie Mediapark Jaarcongres, Frank Kresin, 9 juni /136

62 1. Ontwikkelingen in de Telecommarkt A.T. Kearney / Telecompaper verwacht dat de 4K standaard de komende jaren nog geen gemeengoed zal worden in de huiskamer en HD (in ieder geval op één scherm) via iedere infrastructuur geleverd kan worden. Impact op marktaandelen en onzekerheid zijn daarmee relatief laag. 28 Belang / ontwikkeling van 3D De ontwikkeling van 3D is vooral door de film Avatar van James Cameron in een stroomversnelling terecht gekomen. Momenteel is een 3D-versie leidend die het gebruik van een actieve bril veronderstelt, maar een brilloze versie is bij diverse producenten in ontwikkeling 114. Dit alles heeft ertoe geleid dat de grote TV-merken met 3D-televisies en -spelers op de markt zijn gekomen, maar de vraag is nog hoe groot de adresseerbare markt werkelijk is. Op dit moment heeft 2% van de Nederlandse huishoudens een 3D-TV. De meest optimistische inschatting voorspelt een marktaandeel van 36% in Mogelijk kan gaming een aanjager zijn voor 3D, maar dat heeft alleen een indirecte impact op de televisiemarkt, doordat dit de penetratie van 3D-toestellen zou kunnen verhogen. A.T. Kearney / Telecompaper verwacht dat 3D de komende jaren geen significante differentiator zal zijn in de markt: de kosten van het maken van content nemen significant toe de kosten van doorgifte nemen eveneens significant toe (door extra noodzakelijke bandbreedte) de consument ervaart het moeten gebruiken van actieve brillen en relatief dure 3D televisies nog als een bezwaar, al werken partijen in de markt aan een opzet met passieve brillen 116 het is onduidelijk wie er gaat betalen voor deze additionele kosten o het is onduidelijk of de consument wil betalen voor doorgifte van een 3D-signaal t.o.v. SD of HD content o het is onduidelijk of service providers extra willen betalen voor 3Dcontent (bijvoorbeeld als differentiërende factor) A.T. Kearney / Telecompaper verwacht dat het doorbreken van het kip-ei probleem een te belangrijke belemmering voor de komende drie jaar is (zoals dat ook lange tijd gegolden heeft voor de doorbraak van HD): de consument wil pas voor 3D betalen (als hij dat al wil) zodra hij voldoende goede programma s in 3D ontvangt en de contentproducenten zullen 3D pas maken indien ervoor wordt betaald door een voldoende grote groep consumenten. Daarmee schat A.T. Kearney / Telecompaper de impact en onzekerheid voor de periode tot 2014 als laag Bron: Toshiba, Toshiba Mobile Display develops 21-inch autostereoscopic high-definition display, 27 april 2010 Bron: SPOT, Televisierapport 2010 Bron: Vizio, persbericht, Vizio 65 inch Theater 3D Razor LED HDTV and battery-free eyewear,20 dec /136

63 1. Ontwikkelingen in de Telecommarkt 29 Tweede / derde televisie eenvoudig kunnen voorzien van televisiedienst Het kunnen voorzien van een tweede of derde signaal aan een eindgebruiker is belangrijk voor aanbieders van televisiediensten, doordat in een huishouden op meerdere schermen parallel televisie kan worden gekeken naar verschillende zenders. Voor kabelbedrijven (met uitzondering van CAIW en Rekam) is dit relatief eenvoudig, aangezien het analoge signaal ook bij afname van digitale televisie wordt geleverd en hierdoor andere televisies kunnen worden voorzien van een signaal waarvoor geen additionele hardware nodig is. Aanbieders werkend via andere infrastructuren moeten de 2 e en 3 e televisie ook van additionele hardware (digitale ontvanger, set-top box) voorzien. Eenvoudige digitale ontvangers en set-top boxen worden steeds goedkoper. De trend is echter meer uitgebreide apparatuur aan de consument te leveren (zie ook ontwikkeling 31 Ontwikkeling, belang, eigenaarschap van de gateway ), waardoor de kostprijs van de geleverde apparatuur ongeveer gelijk blijft. Het kunnen voorzien van meerdere televisies van een televisiesignaal wordt hierdoor voor andere spelers dan kabelpartijen toenemend eenvoudiger: hardware die nodig is om een signaal binnenshuis draadloos te streamen naar andere televisies, het combineren van verschillende infrastructuren (bijv. IPTV en DVB-T in één stuk hardware) of het leveren van een eenvoudige digitale ontvanger of recorder wordt toenemend eenvoudiger en goedkoper, waardoor de natuurlijke voorsprong die kabelpartijen op dit vlak hadden langzamerhand verdwijnt. A.T. Kearney / Telecompaper schat de impact van deze ontwikkeling op de markt als medium en schat het voortzetten van deze ontwikkeling als vrij zeker. 30 Integratie van televisie en internetcontent De next-generation STBs en connected televisies zijn in staat content uit diverse bronnen (broadcast, VOD, internet, hard-disk, computer etc.) naar de televisie te brengen. Dat is echter niet wat we hier verstaan onder integratie: wij doelen hier op het gezamenlijk gebruiken van content of functionaliteiten van televisie en internet als: de rode knop: druk nu op de rode knop om bijvoorbeeld te stemmen in een spelshow een companion website bij een TV-programma, waarbij beide split-screen of picture-in-picture zichtbaar zijn (bijvoorbeeld bij sportuitzendingen waarbij via een gesynchroniseerde website achtergronden getoond kunnen worden) etc. Aangenomen mag worden dat op dit terrein de nodige innovatie kan worden verwacht. In tegenstelling tot interactief kijkgedrag schat A.T. Kearney / Telecompaper echter dat de onzekerheid hoog is, maar dat de impact op marktaandelen, indien deze ontwikkeling zich sterk doorzet, relatief gering is. 62/136

64 1. Ontwikkelingen in de Telecommarkt 31 Ontwikkeling, belang, eigenaarschap van de gateway De set-top box (STB) is sterk in ontwikkeling, waarbij de functionaliteit steeds verder wordt uitgebreid. Het oorspronkelijke doel, het omzetten van een digitaal in een analoog signaal, is allang voorbijgestreefd. Uitbreidingen op de traditionele STB betreffen onder meer: Toevoeging van een hard-disk, waardoor een PVR ( personal video recorder) of DVR (digital video recorder) ontstaat (zie bijvoorbeeld UPC of KPN met IPTV) Toevoeging van een USB-ingang om content van een extern apparaat zoals computer of fototoestel naar de TV te brengen Toevoeging van een breedbandingang (Ethernet, WiFi) om ook internetcontent naar de TV te brengen Toevoeging van place-shifting technologie (zoals Sling aanbiedt) om de content, via een breedbandverbinding, op ieder willekeurig connected device te kunnen consumeren Toevoeging van een femtocell, waarvan de Neufbox Evolution van SFR (Franse operator) een voorbeeld is 117 Diverse mogelijkheden ontstaan voor de toekomst: alle functionaliteit in de televisie (zoals CI+) alle functionaliteit in het netwerk functies worden van een service provider afgenomen over het internet het kabelbedrijf Cablevision (New-York) is een vroege pionier van de RS-DVR (RS = remote storage), waarbij de harddisk vervalt en de opslag plaatsvindt in het netwerk 118 alle functionaliteit in een mediaserver thuis het is mogelijk dat de STB dermate intelligent wordt, dat inbouw in de TV onwenselijk wordt vanwege de meerkosten in dit geval is een omgekeerde beweging mogelijk: centralisering van de STB in de meterkast, waardoor de box de functie van media server krijgt alle functionaliteit gecombineerd in een spelcomputer Er is dus een strijd van diverse typen partijen die een eigen gateway willen plaatsen: partijen die videocontent leveren partijen die eveneens de infrastructuur leveren (UPC, Ziggo, KPN etc.) niet aan infrastructuur gebonden partijen die losse verkoop van deze gateways willen realiseren: o Service Providers die ook diensten (OTT) aanbieden, zoals Google of Apple o Fabrikanten die hardware willen verkopen (bijv. Logitech) en daar mogelijk pre-installed software en widgets bij leveren Indien netwerkgebonden service providers succesvol zullen worden met het plaatsen van hun STBs in de markt, vermindert dit de kansen van Over-the-Top partijen en 117 Bron: Light Reading, SFR to bolt femtos on home gateways, 17 november Bron: Light Reading, Cablevision trademarks mobile, RS-DVR brands, 30 november /136

65 1. Ontwikkelingen in de Telecommarkt vergroot dat de overstapdrempels van klanten naar andere partijen. Indien niet aan infrastructuur gebonden partijen succesvol zullen worden, vergroot dit de kans van Over-The-Top Video providers. Deze ontwikkeling beïnvloedt direct ontwikkeling 32 Over-the-top Videodiensten en wordt daarom niet afzonderlijk gescoord. 32 Over-the-top videodiensten Op de televisiemarkt is nog geen OTT-partij actief die de tien meest bekeken kanalen aan de consument levert. Wel hebben eindklanten in toenemende mate de mogelijkheid videocontent van het internet op de televisie te bekijken. De software (besturingssysteem), ingebouwd in televisies, set-top boxen en Blu-ray spelers, maakt dit mogelijk. Een videodienst als YouTube is daarom op het televisiescherm te bekijken en de komst van Google TV wordt erdoor mogelijk. Op dit moment geldt over-the-top video als een aanvulling op lineaire televisie en de twee bestaan naast elkaar. Iedere minuut die besteedt wordt aan bijvoorbeeld Google TV, kan echter niet besteed worden aan broadcast TV. Mogelijk neemt de kijktijd van lineaire televisie daardoor af. Eindklanten zullen hun televisiedienst hierdoor naar verwachting niet opzeggen: Om als substituut gezien te worden is het ter beschikking hebben van de tien meest bekeken zenders essentieel, evenals de kwaliteit waarin de video wordt aangeboden. Het succes van over-the-top video en het effect ervan op televisiediensten hangt sterk af van de vraag of over-the-top partijen deze content kunnen acquireren en of breedbanddiensten voldoende kwaliteit bieden. Beschikbaarheid content In Nederland is er een scheiding tussen broadcaster en bezitters van infrastructuren. Eveneens is de meest populaire lineaire content van verschillende partijen (NPO, RTL en SBS) beschikbaar op meerdere infrastructuren (bijv. KPN en Tele2 leveren televisiediensten over DSL en DVB-T, UPC en Ziggo en kleinere kabelpartijen leveren deze diensten over de kabel en CanalDigitaal levert via satelliet). Bijvoorbeeld in de VS is de situatie anders en zijn er combinaties van partijen die zowel kabel- en/of satellietinfrastructuur bezitten evenals een populaire broadcaster en content. Mede hierdoor is het voor Google lastig gebleken om de contentindustrie te overtuigen van doorgifte via Google TV 119. De eerste tekenen dat het mogelijk is de contentrechten te verwerven zijn er in Nederland echter wel: Iphion heeft voor een test in de regio Eindhoven de rechten verworven om een televisiedienst inclusief de tien meest bekeken kanalen aan de eindgebruiker over-the-top te kunnen leveren 120. Ondanks de ogenschijnlijk onafhankelijke positie van contentpartijen in Nederland is het onzeker of zij hun content de komende jaren ter beschikking zullen stellen aan over-the-top partijen. Indien één van deze drie contentpartijen zijn content niet beschikbaar wil stellen, is het potentiële succes van een over-the-top partij gering. De opkomst van meerdere partijen die televisiediensten willen leveren, zou de positie van broadcasters als SBS en RTL versterken Bron: Telecompaper, nieuwsbericht Ook Viacom blokkeert toegang Google TV, 23 november 2010 Bron: Telecompaper, nieuwsbericht Iphion biedt begin 2011 TV-over-IP aan in Eindhoven, 3 december /136

66 1. Ontwikkelingen in de Telecommarkt Kwaliteit breedbanddienst Over-the-top televisiediensten vragen breedbandverbindingen die in staat zijn zonder hapering videosignalen door te geven. Door de huidige opzet van netwerken, waarbij sprake is van overboeking binnen het netwerk (aansluitlijn bij kabel en backbone bij alle infrastructuren) kan dit mogelijk een probleem worden. Tot op heden bestaat het internetverkeer grotendeels uit downloads (internetpagina, bestand, muziek, film), gevolgd door een periode waarin de content geconsumeerd wordt en de consument gedurende de feitelijke weergave off-line is. Hierdoor kunnen shared netwerken de vraag goed aan en kunnen hoge overboekingsfactoren worden toegepast. Het internetgebruik migreert echter meer en meer naar het consumeren van streaming video, zoals dat ook bij een over-the-top televisiedienst het geval zou zijn. De verbinding moet daarbij volcontinu data aanleveren, waarbij een HD stream circa 8 Mbps vraagt 121 en overboeking steeds verder beperkt zal moeten worden. De verwachting van A.T. Kearney / Telecompaper is dat dit voor glas geen probleem op zal leveren. Voor zowel kabel als DSL kan dit echter in de aansluitlijn en de backbone problemen geven. Gebrek aan netwerkcapaciteit kan hierbij het potentiële succes van over-the-top verkleinen. Kabel- en DSL-partijen hebben hierbij een drietal mogelijkheden: 1. Accepteren dat de algehele prestaties van het netwerk afnemen 2. Verrichten van additionele investeringen in het netwerk: o voor kabel zowel in de last mile als in de backbone o voor DSL in de last mile van huishoudens die meer dan ~1,2 kilometer van de wijkcentrale gelokaliseerd zijn 122 alsmede in de backbone 3. Negeren van het principe van netneutraliteit: o door deze verkeersstromen lagere prioriteit te geven 123 o door afspraken te maken met de over-the-top partijen over het ter beschikking stellen van gereserveerde bandbreedte Een over-the-top videodienst die de tien meest bekeken kanalen aan de consument levert, kan potentieel door verschillende partijen worden geboden: o Wereldwijde spelers (Google, Apple) o Lokale partijen die nog geen positie hebben in de markt o Broadcasters die hiermee direct een relatie met de consument opbouwen o Huidige televisie providers die hierdoor via de eigen of juist via de infrastructuur van een andere partij hun OTT dienst aanbieden o Etc. A.T. Kearney / Telecompaper schat de impact, evenals de onzekerheid van de opkomst van over-the-top partijen op de marktaandelen in de televisiemarkt groot. A.T. Kearney / Telecompaper is van mening dat contentpartijen die de top tien zenders bezitten hier een sleutelrol in spelen: op het moment dat zij content leveren Bron: Sony, persbericht Sony redefines home entertainment with the world s first HDTV powered by Google TV, 12 oktober 2010 Zie ontwikkeling 7 Mogelijkheid voor DSL om snelheid te verhogen Op dit moment is er geen regelgeving omtrent netneutraliteit waarop een beroep kan worden gedaan; het lijkt echter niet ondenkbaar dat overheden / toezichthouders additionele wet- en regelgeving opnemen zodra er partijen zijn die structureel dit principe negeren 65/136

67 1. Ontwikkelingen in de Telecommarkt aan een over-the-top partij kan deze partij een televisiedienst leveren aan eindklanten via een breedbanddienst. Bij toenemend succes kan dit voor aanbieders van breedbanddiensten capaciteitsproblemen opleveren in het netwerk. Zij moeten er op dat moment voor kiezen om de capaciteit te verhogen of om tot een andere werkbare oplossing te komen met over-the-top partijen. 33 Afschakeling analoge kabel Analoge televisie via de kabel biedt voor consumenten het voordeel dat een kastje in welke vorm of soort bij de televisie niet nodig is (een splitter en versterker zijn voldoende om op meerdere televisies te kunnen kijken). Kabelpartijen (m.u.v. CAIW en Rekam) zijn de enige partijen die analoge televisie aanbieden, waarbij kabelpartijen trachten een zo groot mogelijk deel van de eindgebruikers te migreren naar digitale televisie. De belangrijkste redenen voor kabelpartijen om afschakeling van analoge televisie te overwegen zijn: Digitale televisie maakt efficiënter gebruik van spectrum, zodat meer kanalen kunnen worden aangeboden. Door afschakeling van analoge televisie valt spectrum vrij dat gebruikt kan worden voor meerdere kanalen, meerdere HDof 3D-kanalen of breedband internet Digitale televisie biedt mogelijkheden voor nieuwe inkomstenbronnen, zoals VOD en interactieve applicaties Storing als gevolg de komende ingebruikname van het digitale dividend leidt er mogelijk toe dat er minder spectrum beschikbaar is voor kabelpartijen CAIW is een voorloper door al in oktober 2010 het analoge signaal af te schakelen 124. Om één van de voordelen van kabeltelevisie (op gemakkelijke wijze een televisiesignaal naar een tweede (of derde) televisie brengen) intact te houden heeft CAIW een DVB-T signaal standaard op de kabel gezet en klanten hiervoor een goedkope converter aangeboden. Een land dat reeds volledig analoge televisie heeft afgeschakeld is Finland, waar in 2007 analoge ethertelevisie en in 2008 analoge kabeltelevisie is gestopt. Ondanks uitgebreide communicatie hieromtrent aan eindconsumenten, bleek het niet mogelijk alle inwoners voor de afschakeling te bewegen een digitaal abonnement te nemen 125 en zijn de laatste eindgebruikers pas na afschakeling gemigreerd naar een digitaal product. Kabelpartijen staan de komende jaren voor de volgende keuzemogelijkheden: 1. Analoog aanbod laten zoals het nu is (~30 zenders) 2. Analoog aanbod kleiner maken, zodat spectrum vrijkomt 3. Analoog aanbod via alternatief aanbieden (zoals CAIW met DVB-T) 4. Analoog signaal afschakelen Bron: Telecompaper, nieuwsbericht Caiway telt af naar 10 oktober, 8 oktober 2010 Bron: Analogue TV going the way of the dodo ; 31 augustus /136

68 1. Ontwikkelingen in de Telecommarkt Het lijkt onwaarschijnlijk dat kabelpartijen het huidige analoge pakket onaangepast laten richting 2014, gezien de toenemende vraag naar spectrum. De mogelijkheid het aanbod kleiner te maken, lijkt realistischer. Het is echter erg onzeker of kabelbedrijven over zullen gaan op optie 3 of 4. Voor de komende jaren biedt analoge TV een belangrijk verkoopargument voor de meeste kabelbedrijven en voor TV-aanbieders op FttH (KPN uitgezonderd, dat via FttH alleen digitale TV aanbiedt), aangezien additionele televisietoestellen daarmee eenvoudig voorzien zijn van een pakket met televisiezenders. A.T. Kearney / Telecompaper schat de onzekerheid van het afschakelen van analoge kabel als hoog, maar de impact op markt- en marktaandelen laag: kabelpartijen zullen zelf een afweging maken van de impact op hun marktpositie en indien deze impact groot is (in negatieve zin) zullen ze hier niet toe overgaan. 34 Exclusieve content Door de entree van nieuwkomers op de televisiemarkt (Tele2, KPN etc.) is een zekere focus ontstaan op content als differentiator. Voordien speelde dit minder een rol doordat de kabelbedrijven niet met elkaar concurreren, terwijl de satelliet met zijn uitgebreide aanbod vooral bepaalde niches bedient / bediende (immigranten, filmliefhebbers, locaties zonder kabelaansluiting etc.). Mogelijkheden tot differentiatie in de televisiemarkt zijn bijvoorbeeld: kwaliteit: HD en 3D 126 kwantiteit van het aanbod (één die met name satelliet in de kaart speelt, met meer dan 400 kanalen) exclusiviteit van content Contentproducenten of broadcasters streven in beginsel naar een zo groot mogelijk publiek omdat hierdoor de waarde van hun product gemaximaliseerd wordt. Het valt echter niet uit te sluiten dat zij met aanbieders exclusieve contracten sluiten, waarbij het negatieve effect van de beperkte exposure gecompenseerd moet worden door de contractvoorwaarden. Voorbeelden hiervan zijn al te vinden op de Nederlandse markt: de kabelsector heeft bijvoorbeeld de afgelopen jaren exclusieve toegang tot BBC 1 en 2 gehad. Een ander voorbeeld is Disney Channel, dat alleen te zien is bij UPC. Een andere route naar exclusieve content is deze zelf produceren. UPC heeft via het gezamenlijk moederbedrijf Liberty Global via Chellomedia de beschikking over een portfolio van ~45 kanalen. Daarvan wordt een deel via joint ventures geëxploiteerd met o.a. CBS, MGM en Scripps. Ook Film1 en Sport1 maken deel uit van de portefeuille. De laatste twee zijn, net als Eredivisie Live, te zien op de meeste platforms, maar zouden aantrekkelijk kunnen zijn voor een exclusieve samenwerking met een operator. Het creëren van een nieuwe partij als bijvoorbeeld Youview is ook een mogelijkheid. Youview (voormalig bekend als project Canvas) is een samenwerkingsverband van 126 Zie ontwikkelingen 27: Ontwikkeling van HD en 28: Belang/ontwikkeling van 3D 67/136

69 1. Ontwikkelingen in de Telecommarkt een aantal contentpartijen en bezitters van infrastructuren om televisiediensten aan te bieden in Groot-Brittannië. De dienst maakt het mogelijk via een box vanuit diverse bronnen content te kiezen (gratis content, catch up tv, on demand video). Vooruitstrevend ten opzichte van andere boxen is de mogelijkheid voor derden om applicaties te ontwikkelen die via deze box gebruikt kunnen worden. Ten slotte valt een fusie of overname van een operator met een contenteigenaar niet uit te sluiten. Vanuit de operator kan dit gemotiveerd worden om de hand te kunnen leggen op exclusieve content. In geval een grote partij als RTL of SBS door een overname nog uitsluitend op één platform te zien zou zijn, kan dit echter leiden tot politieke bezwaren of zelfs een antitrustzaak. De vraag is of exclusieve content, niet bestaande uit de zenders van de NPO, RTL of SBS, een grote invloed zal hebben op de providerkeuze van de consument. Immers, de meeste kijktijd besteedt de consument aan de tien kanalen van NPO, RTL en SBS, met Eredivisie Live, Film1 en Sport1 als runners up. A.T. Kearney / Telecompaper schat dat de impact van het exclusief verkrijgen van de RTL-zenders of de SBSzenders een grote impact zou hebben op de marktaandelen van alle spelers. A.T. Kearney / Telecompaper acht het echter vrij zeker dat deze ontwikkeling in de periode tot 2014 niet plaats gaat vinden gezien de politieke, maatschappelijke en juridische obstakels. 35 Reclame-inkomsten Reclame is voor broadcasters en veel internetbedrijven de belangrijkste inkomstenbron. In de mediawereld geldt reclame in veel gevallen als noodzakelijke inkomstenbron, waarbij voortdurend naar diversificatie wordt gezocht om de afhankelijkheid ervan te verkleinen, gelet op het cyclische karakter ervan. Voor adverteerders stelt reclame het klassieke probleem: Half the money I spend on advertising is wasted; the trouble is I don t know which half 127. Reclame wordt door het merendeel van de consumenten immers als hinderlijk ervaren en weggedrukt indien mogelijk. Targeted advertising biedt mogelijk een oplossing voor dit probleem: gerichte reclame kan als minder hinderlijk of zelfs als nuttig worden ervaren, zolang de gebruiker niet het gevoel heeft dat de privacy geschonden wordt. Voor telecomaanbieders heeft reclame een andere status, namelijk die van interessante extra inkomstenbron. Op de markt voor mobiele telefonie wordt ermee geëxperimenteerd, waarbij een tegoed (minuten, SMS-jes) verkregen kan worden in ruil voor het ontvangen van advertenties. Daarbij gaat het meestal om gerichte advertenties, waarbij van de gebruiker gevraagd wordt een vragenlijst in te vullen op basis waarvan de advertenties gericht worden afgevuurd. In beginsel zou dit model ook toepasbaar kunnen zijn op andere diensten (vaste telefonie, breedband en televisie), met toegang of korting in ruil voor het onderwerpen aan reclameboodschappen. In de televisiemarkt kan met name op twee wijzen geadverteerd worden door de provider: 127 Bron: John Wanamaker ( ), pionier van het warenhuisconcept 68/136

70 1. Ontwikkelingen in de Telecommarkt rondom de lineair aangeboden content, indien de operator in staat is via ad insertion de advertenties (in specifieke delen) van de footprint te variëren rondom het niet-lineaire kijken: de operator kan de aangeboden VOD-streams vergezeld doen gaan van reclames. Reclame heeft een significante impact op de winstgevendheid van broadcasters als RTL of SBS. Voor aanbieders van televisiediensten is dit vooralsnog zeer beperkt. A.T. Kearney / Telecompaper verwacht dat advertentie-inkomsten een andere rol kunnen gaan spelen voor partijen, maar de komende jaren geen doorslaggevende, en schat derhalve de impact laag en onzekerheid middelmatig. 69/136

71 Vraag consument Technologie Toekomstbeelden Nederlandse Telecommarkten Ontwikkelingen in de Telecommarkt C. Ontwikkelingen op de Breedbandmarkt Dit hoofdstuk beschrijft de ontwikkelingen die van invloed zijn op de breedbandmarkt. Figuur 33 geeft een overzicht van de ontwikkelingen op de markt voor breedbanddiensten, waarin beknopt per ontwikkeling een samenvatting is weergegeven van: De impact op de markt en marktaandelen De mate van onzekerheid van het doorgang vinden van de ontwikkeling De belangrijkste redenering Figuur 33: overzicht van ontwikkelingen op de markt voor breedbanddiensten Ontwikkeling breedbandmarkt Impact Onzekerheid Redenering 36 Toenemend belang van uploadsnelheid Diensten die hoge uploadsnelheid vragen, niet verwacht voor Vraag naar breedband internetsnelheid en quality of service Noodzaak QoS onzeker, mogelijkheid om QoS te leveren verschilt per infrastructuur 38 Mobiele apparaten die zowel WIFI als mobiele data gebruiken Leidt tot toename belang vaste breedbandverbinding en -penetratie 39 Markt voor mobile broadband only Tot 2014 geen substituut voor vast en geen logische commerciële strategie = Lage mate van impact of onzekerheid = Hoge mate van impact of onzekerheid 36 Toenemend belang van uploadsnelheid Door de opkomst van YouTube, Gemist-diensten en andere streaming video services wordt het downloadverkeer steeds asymmetrischer. Het belang van upload neemt alleen toe indien er nieuwe diensten ontstaan die vooralsnog niet zichtbaar zijn de komende jaren. Alternatief kan het belang van uploadsnelheid ook toenemen door een eventueel massaal veranderd gedrag van de consument om vele activiteiten in de cloud af te handelen. Vooralsnog zien we niet dat binnen de gestelde periode van dit door een grote groep consumenten wordt opgepakt. Het belang van uploadsnelheden zal vermoedelijk niet door kabelbedrijven en / of DSL partijen onder de aandacht van de consument worden gebracht: FttH partijen hebben hier een voordeel en zullen mogelijkerwijs dit argument aanvoeren en / of diensten op dit vlak stimuleren en ontwikkelen. Indien deze ontwikkeling zich zou voltrekken, heeft FttH een concurrentievoordeel ten opzichte van DSL en Kabel. Overigens staat kabelpartijen in beginsel niets in de weg om ook symmetrische verbindingen aan te bieden, al is dit niet de praktijk (een uitzondering is Solcon, dat 128 een 100/100 Mbps dienst test op het HFC-netwerk van CAI Harderwijk). 128 Zie ontwikkeling 7: Mogelijkheid voor kabel om snelheid te verhogen 70/136

72 1. Ontwikkelingen in de Telecommarkt De impact van deze ontwikkeling kan potentieel hoog zijn, maar A.T. Kearney / Telecompaper schat de kans gering dat deze vraag zich sterk zal ontwikkelen voor Vraag naar breedband internetsnelheid en QoS Snelheid van de breedbandverbinding is tot op heden een belangrijk, zo niet het meest belangrijke onderdeel van de propositie bij de verkoop van losse aansluitingen en gebundelde diensten. Zowel aan de vraag- als aanbodzijde zijn ontwikkelingen zichtbaar. Aan de vraagzijde bestaat de mogelijkheid dat er een plafond bereikt is. De kabelpartijen bieden 120 Mbps bijna landelijk aan, VDSL biedt maximaal circa 50 Mbps met een kleiner bereik en FttH biedt lokaal 200 Mbps. De vraag naar hoge snelheden lijkt vooralsnog af te vlakken: Uit onderzoek blijkt 129 dat het deel van de bevolking dat binnen een termijn van vier jaar denkt minimaal een 50 Mbps breedbandverbinding nodig te zullen hebben nog geen 20% bedraagt. Dit is voldoende om op dit moment te voldoen aan vereisten voor karakteristiek internetgebruik (mailen, surfen, chatten etc.), (video-) telefonie, bellen, gaming, en streaming video. In situaties waarin een huishouden meerdere activiteiten parallel uitvoert: op diverse schermen streaming video kijkt, video content opneemt, een film download etc., zijn wel hogere snelheden noodzakelijk. Het is mogelijk dat met name de combinatie van apparatuur met een breedbandverbinding ( connected devices ) als computers, laptops, smartphones, netbooks, tablets, televisies, set-top boxes, Blu-ray spelers, game consoles etc. deze vraag zullen stimuleren. Recente studie over de Amerikaanse markt laat zien dat de verwachting is dat het gemiddelde huishouden in 2014 tussen de 5 à 10 van dergelijke connected devices zal hebben 130. Een gemiddeld huishouden heeft echter ~2,2 inwoners, waarbij het voor de hand ligt dat iedere bewoner tegelijk maximaal één device intensief gebruikt (en wellicht parallel nog iets opneemt via een DVR). Onze inschatting is dat het een uitzondering zal zijn dat een aanzienlijk aantal van dergelijke devices gelijktijdig worden gebruikt in één huishouden. Voor die uitzonderlijke huishoudens zou het nu al in de markt verkrijgbare meest breedbandige product via glasvezel of kabel volstaan. Wij verwachten, net als marktpartijen 131, dat andere items naast de snelheid van de verbinding aan belang zullen winnen in de propositie naar de eindgebruiker richting 2014: Symmetrie van de connectie (van belang voor gebruik waarbij de upload van belang is) Latency van de connectie (van belang voor bijvoorbeeld gaming) Additionele diensten, zoals: o streaming muziek diensten o security diensten Bron: Telecompaper, rapport Dutch Consumer Connected, 18 oktober 2010 Bron: In-Stat, Average US consumer household will own 5-10 web-enabled CE-devices by 2014, 17 november 2010 Bron: enquête marktpartijen als onderdeel van dit onderzoek 71/136

73 1. Ontwikkelingen in de Telecommarkt o back-up diensten o etc. Bellen, bankieren en winkelen zijn voorbeelden van activiteiten / diensten die voor een deel naar het web gemigreerd zijn en dit proces zal de komende jaren doorgaan. Een verzadigingspunt lijkt nog niet bereikt. Deze diensten hebben echter een beperkte totale impact op het dataverbruik. Diensten met een beeldcomponent hebben echter wel een zware impact op het dataverbruik en afhankelijk van de dienst eveneens aan de uploadkant van de verbinding. Netflix, aanbieder van streaming videodiensten in de VS, is tijdens piekuren ( s avonds van 20:00 tot 22:00 uur) verantwoordelijk voor ruim 20% van het internetverkeer 132. Hierbij is niet alleen de snelheid van de verbinding van belang, maar in toenemende mate de Quality of Service (QOS) van de verbinding: kunnen de diensten zonder hapering en storing bij de eindgebruiker worden geconsumeerd (en is een ISP dus in staat om een minimaal te garanderen bandbreedte te leveren)? Door adaptive bitrate streaming, waarbij de kwaliteit aangepast wordt aan de beschikbare hoeveelheid bandbreedte die continu gemonitord wordt, kan enige verlichting worden geboden. Maar zoals reeds beschreven bij de ontwikkeling van Over-The-Top Video partijen, verschilt de mate waarin infrastructuren in staat zijn de QOS te realiseren. Aan de aanbodzijde biedt glasvezel al 200 Mbps en geeft Reggefiber aan het actieve netwerk gereed te maken voor snelheden tot 1 Gbps symmetrisch 133. DSLtechnologie en kabel worden eveneens doorontwikkeld (zie eerder), waarbij verwacht kan worden dat kabelpartijen snelheden rond de 175 Mbps 134 aan zullen bieden en DSL-aanbieders 40 tot 50 Mbps 135. De glasvezel- en kabelpartijen zullen een voordeel ondervinden t.o.v. de DSL partijen indien de vraag naar snelheid en de vraag naar bandbreedte toeneemt. Dit voordeel van het eenvoudiger kunnen bieden van de door de markt gevraagde snelheden neemt echter af bij de assumptie dat andere karakteristieken van de breedbandpropositie aan belang zullen winnen. Om deze reden schat A.T. Kearney / Telecompaper de impact en onzekerheid redelijk hoog. 38 Mobiele apparaten die zowel WiFi als mobiele data gebruiken Een toenemend aantal apparaten heeft standaard een WiFi-module ingebouwd: computers, laptops, smartphones, tablets etc. Onderzoek onder het Telecompaper Consumer Panel laat zien dat ~60% van de smartphonegebruikers over een toestel met WiFi beschikt. Daarnaast zijn bijna 100% van de thans verkochte smartphones op dit moment WiFi-enabled, om de reden dat er vrijwel geen toestellen zonder WiFi meer worden verkocht. Daarnaast beschikt ~40% van de huishoudens over een draadloos modem met WiFi 136. Ook het aantal openbare, al of niet betaalde, hotspots groeit: Op Bron: Sandvine, Sandvine Internet Report: average is not typical, 20 oktober 2010 Bron: Telecompaper, nieuwsbericht XMS: 200 Mbps in Zeewolde, Reggefiber effent weg naar 1 Gbps, 11 februari 2010 Zie ontwikkeling 6 Mogelijkheden voor kabel om snelheid te verhogen Zie ontwikkeling 7 Mogelijkheden voor DSL om snelheid te verhogen Bron: Telecompaper Consumer Panel 72/136

74 1. Ontwikkelingen in de Telecommarkt dit moment heeft KPN ~1.000 hotspots 137 en T-Mobile ~ Daarnaast zijn er nog verschillende andere hotspot-operators 139 en locaties waar WiFi wordt aangeboden. Redenen voor het gebruik van WiFi zijn onder meer: De gebruiker heeft geen hinder van een wirwar van snoeren WiFi-modules zijn relatief goedkoop Het spectrum is licentievrij Voor mobiele operators betekent WiFi een aantrekkelijke manier om dataverkeer te offloaden naar vaste verbindingen (net als door gebruik van femto- en picocellen) Bij gebruik van een apparaat dat zowel WiFi als mobiele data gebruikt, ervaart de gebruiker dat het gebruik van een WiFi-verbinding (indien bijvoorbeeld thuis gekoppeld aan de breedband internetverbinding) aanzienlijk sneller verloopt. De eenvoudige koppeling van dergelijke mobiele apparaten via WiFi draagt er daarom aan bij dat eindgebruikers minder snel geneigd zijn vaste breedbandverbindingen in te ruilen voor 100% mobiele data: het verschil in snelheid is (nog) erg groot. Voor tablets, die meer dan smartphones thuis worden gebruikt en eveneens meer voor videoconsumptie, geldt deze redenering nog meer, wat een verklaring is voor het feit dat een deel van de tablets zonder mobiele dataverbinding verkocht wordt. A.T. Kearney / Telecompaper schat dat gebruik van WiFi op deze wijze bijdraagt aan het minder snel afnemen van de vaste breedbandmarkt en schat daarom de impact als relatief beperkt en de onzekerheid als laag. 39 Markt voor mobile broadband only Gezien de sterke ontwikkeling die mobiele technologie doormaakt, is het de vraag of mobiel breedband een volwaardig substituut van vast breedband kan zijn. De huidige ontwikkeling laat zien dat de maximale downloadsnelheden in vaste netwerken grofweg het tienvoud zijn van wat mobiel haalbaar is. De daadwerkelijk gerealiseerde snelheid is nog eens factoren lager. Bij de toenemende snelheidsverhoging van mobiele en vaste netwerken lijkt deze wetmatigheid te blijven gelden. Mobiele netwerken vormen een shared infrastructuur, waarbij de maximale bandbreedte soms door honderden gebruikers of meer gedeeld moet worden. Er is sprake van verval met toenemende afstand tot een basisstation en het signaal wordt door muren etc. gedegradeerd. Het OPTA FTA-MTA-3 besluit van 7 juli 2010 geeft als resultaat van BULRIC kostenmodellering aan dat het verschil in maximum capaciteit van vaste en mobiele netwerken een factor 400 kan zijn 140. Het is voor een mobiele operator commercieel geen logische propositie om gebruikers te overtuigen mobile only te worden: het kost mobiele partijen met een vast netwerk (KPN, T-Mobile) inkomsten en een RGU (Revenue Generating Unit) en daarnaast is het afhandelen van breedbandverkeer via een mobiel netwerk aanzienlijk duurder dan Bron: Bron: Bron: www. hotspotsvinden.nl Bron: Annex C.3 sheet 23 OPTA FTA-MTA-3 besluit van 7 juli 2010; 73/136

75 1. Ontwikkelingen in de Telecommarkt via een vast netwerk. Mobile broadband only heeft op dit moment dan ook een beperkt marktaandeel van 1 à 2% 141 A.T. Kearney / Telecompaper schat de onzekerheid over het toe- of juist afnemen van mobile-breedband-only huishoudens alsmede de impact op de markt in als laag, waarbij de inschatting is dat maximaal 10% van de huishoudens mobile-broadband only zullen zijn in Deze inschatting wordt gedeeld door marktpartijen Bron: Telecompaper, rapport Dutch Consumer Connected 2010, 18 oktober 2010 Bron: enquête marktpartijen als onderdeel van dit onderzoek 74/136

76 Vraag consument Beleid marktpartijen Politiek/ maatschappij Toekomstbeelden Nederlandse Telecommarkten Ontwikkelingen in de Telecommarkt D. Ontwikkelingen op de Vaste Telefoniemarkt Dit hoofdstuk beschrijft de ontwikkelingen die van invloed zijn op de telefoniemarkt. Figuur 34 geeft een overzicht van de ontwikkelingen op de markt voor telefoniediensten, waarin beknopt per ontwikkeling een samenvatting is weergegeven van: De impact op de markt en marktaandelen De mate van onzekerheid van het doorgang vinden van de ontwikkeling De belangrijkste redenering Figuur 34: overzicht van ontwikkelingen op de markt voor telefoniediensten Ontwikkeling vaste telefoniemarkt Impact Onzekerheid Redenering 40 Over-the-top VoIP op vast Lage gebruiksvriendelijkheid zorgt voor beperkte uptake 41 Over-the-top VoIP op mobiel en groei mobile-only Mobiele OTT VoIP reduceert prijs mobiel bellen richting nul 42 Videobellen Is additioneel product dat beperkt vaste lijnen zal vervangen 43 Daling van de eindgebruikersprijs van vaste telefonie Daling door PSTN-VoB migratie en lagere MTA, impact op kleinere partijen 44 Prijsstructuur vaste telefonie Prijsstructuur is al verschoven naar meer vaste en minder variabele kosten 45 Opkomst van social media Social media stimuleert andere vorm van communicatie en reduceert belvolume = Lage mate van impact of onzekerheid = Hoge mate van impact of onzekerheid 40 Over-the-top VoIP op vast Veruit de belangrijkste over-the-top spraakdienst in Nederland is Skype. De kwaliteit van de over-the-top spraakdiensten van Skype was aanvankelijk laag: de dienst was gebonden aan de computer met prijzen die alleen voor internationale gesprekken concurrerend waren. De kwaliteit wordt echter steeds beter en SkypeOut en SkypeIn maken van de dienst in toenemende mate een alternatief voor managed telefoniediensten van KPN, kabelaars en partijen zoals Tele2. Ook is Skype inmiddels beschikbaar in de vorm van een applicatie voor diverse mobiele besturingssystemen, zoals ios en Android, en voor televisie. Daarnaast is het te verwachten dat een dienst als Skype eveneens geïntegreerd gaat worden in social media als Facebook 143. Analyse van A.T. Kearney / Telecompaper laat zien dat over de periode einde 2007 tot einde Q het aantal Skype connected users 144 in Nederland is gestegen van ~ naar ~2 miljoen, zoals weergegeven in figuur 35. Op de Nederlandse Bron: nieuwsbericht 30 november 2010: Gemiddelde over drie maanden van het aantal Skype gebruikers die in een maand minimaal eenmaal ingelogd zijn geweest, manueel of automatisch 75/136

77 1. Ontwikkelingen in de Telecommarkt bevolking boven de tien jaar is dit een stijging van ~5% naar ~12%. Het totale belvolume in minuten van Skype ten opzicht van vaste en mobiele telefoonaansluitingen groeit daarbij van ~2% naar ~6%, zie figuur 36. Het belvolume in minuten per connected user via Skype-diensten (betaald en onbetaald) groeide over die periode met ~56% tot 125 minuten per maand. Figuur 35: aantal telefoonaansluitingen voor vaste en mobiele telefonie en Skype (connected users) in Vaste Telefonie (exclusief smalband inbelminuten) Mobiele Telefonie (exclusief mobiele data) 0% Skype (connected users) % % YE 2007 Eind Q2 10 YE 2007 Eind Q2 10 YE 2007 Eind Q2 10 Analyse van het aantal belminuten per maand per aansluiting voor vaste telefoonaansluitingen laat een daling zien over de periode einde 2007 tot einde Q van ~9%, voor mobiele telefoonaansluitingen (exclusief sec mobiele data) een stijging van ~4% (zie figuur 37). Voor beide geldt dat diensten als Skype mogelijk een deel van de daling verklaren, maar niet volledig. Ook het toegenomen gebruik van bijvoorbeeld social media 146 heeft hier invloed op. Figuur 36: totaal belvolume in mln. minuten per maand voor Nederlandse retailmarkt plus Skype (connected users) 147, (2%) YE (53%) (45%) (100%) 225 (6%) 0% Eind Q (47%) (47%) (100%) Skype (connected users) Mobiele telefonie Vaste telefonie (exclusief smalband) Bron: Bron: Skype IPO prospectus, 30 juni 2010; OPTA, Openbare rapportage vaste telefonie Q ; A.T. Kearney / Telecompaper analyse Zie ontwikkeling 45: Opkomst van social media Bron: Skype IPOP prospectus, 30 juni 2010; OPTA, Openbare rapportage vaste telefonie Q connected users van Skype in Nederland gebaseerd op totaal binnen EMEA regio toegerekend naar rato van breedbandpenetratie; belvolume op basis van wereldwijd gemiddelde en aantal connected users Vaste telefonie exclusief smalband, inclusief zakelijk retailverkeer uit OPTA marktmonitor 76/136

78 1. Ontwikkelingen in de Telecommarkt Figuur 37: aantal belminuten per maand per gebruiker voor verschillende typen spraakdiensten 149 Vaste Telefonie (exclusief smalband inbelminuten) Mobiele Telefonie (exclusief mobiele data) Skype (connected users) 285-9% % % 125 YE 2007 Eind Q2 10 YE 2007 Eind Q2 10 YE 2007 Eind Q2 10 OTT VoIP is een dienst die karakteristieken vertoont die horen bij een product aan het begin van de productlevenscyclus: òf Skype breekt definitief door waarbij de groei versnelt en er waarschijnlijk andere aanbieders ontstaan met een soortgelijk product, òf de groei vlakt af en over-the-top telefonie speelt een marginale rol. Een OTT telefonieproduct over een vaste breedbandinternetverbinding kent veelal de beperking van de noodzaak van laptop / computer / ander CE-product. Daarom schat A.T. Kearney / Telecompaper de kans op doorbraak en de gepaard gaande impact op vaste telefoonaansluitingen medium en de onzekerheid dat deze ontwikkeling plaats gaat vinden eveneens medium. Deze ontwikkeling kan echter sterker doorzetten indien OTT bij mobiele telefonie een significante rol gaat spelen (zie volgende ontwikkeling). 41 Over-the-top VoIP op mobiel en groei van Mobile Only Het aantal mobile-only huishoudens wordt geschat op ongeveer 17% 150 in Er zijn argumenten die ertoe kunnen leiden dat dit percentage de komende jaren toeneemt: Bij een deel van de klanten met bundels en triples met vaste telefonie wordt de vaste telefoonlijn door de eindgebruiker niet gebruikt, maar werd deze geleverd in de afgenomen bundel / triple. Dit reservoir aan vaste telefonieabonnementen kan potentieel worden beëindigd. Een exact percentage van deze groep is niet bekend, maar dat het hier kan gaan om een significant deel geeft figuur 38 weer: afhankelijk van de leeftijdscategorie geeft tussen de 14 en 33% van de eindgebruikers aan de beschikking te hebben over een vaste telefonieaansluiting, maar voor bellen bijna altijd gebruik te maken van mobiele telefonie Het is mogelijk dat de prijs van mobiele telefonie afneemt richting 2014 (hetgeen verwacht wordt door bijna alle marktpartijen 151 ) De kwaliteit van de mobiele verbinding is sterk verbeterd ten opzichte van enkele jaren geleden en vergelijkbaar met een vaste verbinding, onder andere Bron: Skype IPOP prospectus, 30 juni 2010; OPTA, Openbare rapportage vaste telefonie Q Bron: KPN, rapportage Q (factsheets) Bron: enquête marktpartijen als onderdeel van dit onderzoek 77/136

79 1. Ontwikkelingen in de Telecommarkt met de stap van UMTS naar HSDPA heeft de mobiele verbinding een kwaliteitsslag gemaakt 152 De functionaliteit van mobiele telefoons is sterk toegenomen, waardoor mobiele telefonie in toenemende mate interessanter is voor de eindgebruiker Toevoeging van GPS en kompas waardoor diensten op basis van locatie mogelijk worden, zoals navigatie en augmented reality Mogelijkheid voor installatie van toegevoegde diensten via applicaties uit bijvoorbeeld Apple en Android app-stores Indien mobiel breedband concurreert met vast breedband, zou voor een deel van de huishoudens de vaste breedbandverbinding, waarover eveneens de vaste telefonieverbinding wordt geleverd, kunnen worden beëindigd Het voormalig ministerie van Economische Zaken (nu EL&I) is voornemens KPN toe te staan de Universele Dienstverlening infrastructuur onafhankelijk aan te bieden aan eindgebruikers 153 (dus ook via mobiele telefonie, waar voorheen PSTN was voorgeschreven), wat een indicatie is dat ook hier gedacht wordt aan een naar elkaar groeiende functionaliteit van vaste en mobiele telefonie Figuur 38: percentage eindgebruikers en telefoniegebruik per leeftijdscategorie 154 7% 24% 19% 23% 29% 37% 34% 46% 46% 22% 35% 21% 16% 14% 14% 10% Bijna altijd vaste lijn, heeft mobiel Soms vaste lijn, soms mobiel Bijna altijd mobiel, heeft vaste lijn Altijd mobiel, heeft geen vaste lijn De keerzijde van deze argumenten is: Service providers zullen logischerwijze vaste telefoniediensten blijven leveren aan eindgebruikers, desnoods voor zeer lage tarieven: de marginale kosten zijn beperkt, terwijl er wel kans bestaat op additionele inkomsten. In dit geval worden de lijnen nog altijd gratis geleverd en dient er betaald te worden voor eventueel gebruik (bij geen gebruik resulterend in flat-liners ) Bron: diverse, o.a TNO: Bron: Bron: Telecompaper Consumer Panel, periode september-november /136

80 1. Ontwikkelingen in de Telecommarkt De kosten van mobiele telefonie zullen het niveau van vaste telefonie niet kunnen evenaren, waardoor een te verwachten daling onvoldoende zal zijn om effect te hebben op het potentieel opzeggen van vaste telefonielijnen Functionaliteiten die geboden worden door vaste telefonie zijn niet allemaal reproduceerbaar voor mobiel (alarmsystemen, faxdiensten etc.) Zoals weergegeven bij ontwikkeling Markt voor mobile breedband only is de ontwikkeling naar mobiel breedband only als aanjager voor mobile telephony only, niet te verwachten Bovenstaande argumenten tot stijging van het aandeel mobile only huishoudens nemen sterk aan waarde toe indien OTT VoIP over mobiel sterk zou groeien. Het aandeel smartphones ten opzichte van de totale hoeveelheid handsets is momenteel ongeveer 1/3 155, bij KPN is dit ~40% van de consumenten postpaid base 156. Verwacht mag worden dat het aantal mobiel breedbandabonnementen deze trend zal volgen en eveneens zal toenemen. Daarnaast komen er steeds meer clients voor mobiele VoIP (Viber, Skype for iphone, Skype for Android etc.) en worden platformaggregatoren (zoals Nimbuzz of Fring) populairder. Het gevolg van beide ontwikkelingen is dat gebruik van mobiel VoIP toeneemt en belangrijke voordelen voor de eindgebruiker biedt: Gratis onderling bellen (uitgaande van flat fee data-abonnement) Lage internationale tarieven Geïntegreerd adresboek Presence indicatie Etc. Bij de start van deze diensten waren deze enkel beschikbaar via WiFi, maar nu zijn deze ook over een 3G netwerk te gebruiken. De eenvoud van over-the-top voice via de mobiele telefoon heeft het gebruikersgemak enorm verbeterd en is qua gebruikeenvoud bijna gelijk aan bellen met een vaste telefoon of mobiel (zie bijvoorbeeld Viber). Deze toename in gemak zal het gebruik zeker stimuleren. Indien deze ontwikkeling zich doorzet, zullen de kosten voor mobiele telefonie voor de eindgebruiker significant dalen: een deel van het belverkeer kan (gratis) OTT worden afgehandeld door afname van een mobiel data-abonnement dat niet veel bandbreedte nodig heeft om deze telefoniedienst te ondersteunen. Het effect kan zo indirect groot zijn op de markt voor vaste telefonie: het grootste voordeel van vaste telefonie (de prijs) vermindert. A.T. Kearney / Telecompaper verwacht dat de markt voor vaste telefonieaansluitingen zal afnemen op basis van de hierboven geschetste argumenten (daling van het prijsniveau, verbeterde kwaliteit en toename van functionaliteit van mobiele telefonie). Deze inschatting wordt gedeeld door marktpartijen, die eveneens aangeven een toename van mobile only te verwachten 157. Echter, deze impact wordt erg groot in het geval OTT-VoIP over mobiel succesvol zal zijn, aangezien daarbij het Bron: Telecompaper Consumer Panel Bron: KPN, KPN Management Report Q Bron: enquête marktpartijen als onderdeel van dit onderzoek 79/136

81 1. Ontwikkelingen in de Telecommarkt prijsargument zo goed als geen rol meer zal spelen. Daarom schat A.T. Kearney / Telecompaper de impact van deze ontwikkeling groot en de onzekerheid dat deze daling sterk plaats zal vinden eveneens hoog. 42 Videobellen Over videobellen wordt al jaren gesproken, maar eerdere initiatieven om deze manier van communiceren te lanceren zijn niet succesvol geweest (met uitzondering van video conferencing in de zakelijke markt). Redenen hiervoor zijn: een te beperkte vraag: wil de eindgebruiker wel dat de persoon waarmee gecommuniceerd wordt hem / haar kan zien? diverse technische obstakels: beide partijen dienen bijvoorbeeld de beschikking te hebben over een camera aan dezelfde zijde als het scherm (eveneens een reden waarom dit bij mobiele telefonie nog geen grote vlucht heeft genomen: de camera is bij mobiele telefoons vaak aan de andere kant dan het beeldscherm geplaatst. Telecompaper schat dat van de verkochte handsets momenteel ~15% 158 een front facing camera heeft). Recent wijst een aantal ontwikkelingen op een groeiende belangstelling, zoals: De Skype client (de downloadbare applicatie) wordt ingebouwd in televisies van LG en Panasonic 159 Cisco heeft de umi box gelanceerd, voor videobellen in HD-kwaliteit via de televisie 160 Skype versie 5.0 voor Windows maakt groepsbellen met video mogelijk 161. Op 4 november is Skype 5.0 voor Mac gelanceerd en op 17 november 2010 door een samenwerking met Ocean Blue, waardoor de client in set-top boxen terecht moet kunnen komen Apple breidt de toepasbaarheid van FaceTime (vooreerst uitsluitend voor de iphone en WiFi-verbindingen) uit naar de Mac 162 Reggefiber is een proef met videobellen via de televisie gestart 163 Interoperabiliteit blijft, ondanks deze ontwikkelingen, vooralsnog een belemmering: Skype-gebruikers kunnen bijvoorbeeld niet videobellen met abonnees van Cisco s umi dienst of Apple s FaceTime. Technologie blijft eveneens een beperking gelet op de vereiste aanwezigheid van een front facing camera en een beeldscherm. A.T. Kearney / Telecompaper verwacht daarom dat het doorbreken van videobellen onzeker is, en indien succesvol vooral een positief effect zal hebben op diensten zoals Skype, maar een beperkt direct effect op het aantal vaste aansluitingen. 43 Daling van de eindgebruikersprijs van vaste telefonie De retailprijs (totale uitgaven per klant) van vaste telefonie is de laatste jaren stabiel gebleven. In de periode 2005 tot eind 2007 lieten de totale uitgaven (vaste plus Bron: Telecompaper ConsumerPanel Bron: Skype, The Big Blog, post Get Skype on you TV, 5 januari 2010 Bron: Cisco, Persbericht Cisco umi brings family and friends to the living room at the touch of a button, 6 oktober 2010 Bron: Skype, The Big Blog, Skype with Facebook integration and group video calling,14 oktober 2010 Bron: Apple, Persbericht Apple brings FaceTime to the Mac, 20 oktober 2010 Bron: Telecompaper, Nieuwsbericht Glashart zoekt vrijwilligers voor proef beeldbellen via TV, 9 november /136

82 1. Ontwikkelingen in de Telecommarkt variabele) per maand voor consumenten geen duidelijk stijgende of dalende trend zien 164. Het beeld vanaf 2007 tot heden is een stabiele tot licht dalende trend: KPN gerapporteerde ARPU van Q tot en met Q is stabiel 165 ARPU van UPC op vaste telefonie vertoonde in 2009 een dalende trend als gevolg van afnemend belvolume 166 Belangrijk is wel hierbij op te merken dat aangezien de hoeveelheid gebelde minuten aan een daling onderhevig is geweest de afgelopen jaren, deze stabiele tot licht dalende trend in de totale factuur een stijging van de kosten per gebelde minuut voor de eindgebruiker betekent. A.T. Kearney / Telecompaper verwacht voor de komende jaren een dalende trend van de eindgebruikersprijs door o.a.: Verlaging van de MTA tarieven Verdergaande migratie van PSTN naar VoB Bundeling van producten, waarbij vaste telefonie als een add-on wordt verkocht bij breedband internet en televisie met een extra korting Verlaging van MTA tarieven In mei 2009 trad de Europese Commissie naar buiten met het voornemen de MTA (mobile termination access) tarieven op termijn te willen verlagen naar een niveau van 1,5 à 2,0 cent 167. In april 2010 heeft OPTA een besluit genomen dat hierop aansluit, waarbij het MTA-tarief gereduceerd wordt van 7 cent per minuut in 2010 naar 1,2 cent per minuut per 1 september Deze verlagingen hebben drie belangrijke effecten: Mobiele operators waar met name gesprekken termineren zien inkomsten afnemen Mobiele operators waar met name gesprekken origineren zien kosten afnemen; deze kostenvoordelen kunnen potentieel worden doorgegeven aan de abonnees Vaste operators zien kosten afnemen; deze kostenvoordelen kunnen potentieel worden doorgegeven aan eindgebruikers Verdergaande migratie van PSTN naar VoB Het aantal PSTN/ISDN aansluitingen daalt en het aantal VoB klanten stijgt. Het traditionele voordeel van PSTN/ISDN v.w.b. bijvoorbeeld het eenvoudiger kunnen voorzien van alarmdiensten zal vermoedelijk afnemen, maar is vooralsnog aanwezig. Mede om deze reden verwachten A.T. Kearney / Telecompaper dat PSTN/ISDN niet zal uitfaseren voor Ruwweg zijn drie ontwikkelingen zichtbaar die zullen doorzetten: Een verschuiving van PSTN/ISDN naar VoB via DSL (~[VERTROUWELIJK]% van daling PSTN/ISDN over periode YE 07 tot Q2 10); Een deel van de daling van PSTN/ISDN wordt verklaard doordat: Bron: Telecompaper, Ontwikkelingen Vaste Telefonie Bron: KPN, Q3 rapportage Bron: Liberty Global, Annual report 2009, blz. II-10 Bron: Telecompaper, nieuwsbericht EU zet vaart achter verlagingen gespreksafgifte, 8 mei 2009 Bron: OPTA, persbericht Lagere tarieven voor afwikkelen telefoongesprekken, 26 april /136

83 1. Ontwikkelingen in de Telecommarkt o CPS klanten [VERTROUWLIJK] worden gemigreerd naar VoB om zo de link met KPN te verbreken en het eenvoudiger wordt eveneens IPTV aan eindgebruikers te verkopen. o KPN een migratiestrategie heeft door het verkopen van InternetPlusBellen, waarbij wordt getracht eindgebruikers die nog de beschikking hebben over een PSTN/ISDN lijn via een aantrekkelijk aanbod te migreren naar VoB. Het afhandelen van verkeer via VoB is goedkoper dan via het PSTN netwerk, waardoor de kosten voor vaste telefonie voor KPN per tijdseenheid logischerwijze dalen en de tarieven (voor de eindgebruiker en door regulering eveneens wholesale) van KPN zouden kunnen afnemen Een verschuiving van PSTN/ISDN naar VoB via kabel en glasvezel (~[VERTROUWELIJK]% van daling PSTN/ISDN over periode YE 07 tot Q2 10); met name als een gevolg van bundeling met breedband- (en televisie- )diensten wordt vaste telefonie door deze partijen aan consumenten meeverkocht Een deel van de aansluitingen die wordt opgezegd zonder dat daar een VoB aansluiting tegenover staat (~16% van daling PSTN/ISDN over periode YE 07 tot Q2 10) Figuur 39: aantal PSTN/ISDN aansluitingen en VoB aansluitingen in [de exacte verdeling van migratie PSTN/ISDN naar VoB is vertrouwelijk; figuur is aangepast voor openbare versie rapport] Totaal PSTN/ISDN Totaal VoB YE 07 Q2 08 YE 08 Q2 09 YE 09 Q2 10 Daling van de eindgebruikersprijs heeft grotere invloed op kleinere partijen, doordat: De absolute brutomarge per tijdseenheid zal dalen (zie figuur 40) o De brutomarge per tijdseenheid in 2014 zal naar verwachting liggen tussen de kostprijs vermeerderd met de huidige brutomarge procentueel en de huidige brutomarge in absolute bedragen o Bij dalende kostprijzen en het hanteren van dezelfde absolute marge zal de marge ten opzichte van de kosten toenemen, waardoor het zodanig aantrekkelijk wordt dat andere partijen in de markt stappen o Logischerwijze zal de prijs in de markt daarom dalen naar een niveau tussen de procentuele en absolute huidige marge vermeerderd met de kostprijs, hetgeen lager zal zijn dan de huidige prijs 169 Bron: OPTA dataset vaste telefonie 82/136

84 1. Ontwikkelingen in de Telecommarkt Lagere brutomarge per eenheid leidt tot een daling van de totale omzet en brutomarge in de markt in euro s Om in de markt te concurreren, dient iedere partij van deze brutomarge de vaste overheadkosten (management, billing, care etc) te kunnen dekken om winstgevend te kunnen zijn Kleine partijen hebben in zijn algemeenheid relatief meer overheadkosten en hebben daarom bij dalende marges meer moeite om in deze markt te concurreren Figuur 40: effect van prijsdaling op opslag (marge) ILLUSTRATIEF Tarief per eenheid Range waarin prijs logischerwijze terecht komt Prijs met absolute opslag Prijs met procentuele opslag Kosten per tijdseenheid De verwachte trend biedt daarmee voordeel aan grotere partijen, waarbij de trend van het afnemen van het aantal CPS only abonnees (zie figuur 41) door deze ontwikkeling versneld zal doorzetten. Tijd Figuur 41: aantal CPS-only abonnees (x 1.000) CPS only 0 YE 07 Q2 08 YE 08 Q2 09 YE 09 Q2 10 A.T. Kearney / Telecompaper schat de impact en onzekerheid op de totale markt medium, omdat de ontwikkeling voornamelijk invloed heeft op partijen die reeds een klein marktaandeel hebben (CPS-only partijen hebben Q ~129k aansluitingen) en omdat de dalende trend vooralsnog beperkt is ingezet. 170 Bron: OPTA, Openbare rapportage vaste telefonie Q ; enkele kleinere partijen ontbreken in de OPTA uitvraag, waardoor dit cijfer licht hoger kan liggen; berekend als totaal aantal CPS klanten minus aantal WLR aansluitingen 83/136

85 1. Ontwikkelingen in de Telecommarkt 44 Prijsstructuur vaste telefonie De afgelopen jaren zijn de beltarieven per tijdseenheid gedaald en is de vaste vergoeding voor de toegangslijn en de daarbij gratis te bellen nummers in prijs toegenomen. Steeds meer partijen nemen delen van het verkeer op in de vaste vergoeding: Geen additionele kosten voor het bellen naar een x-tal te kiezen nummers Geen additionele kosten voor het bellen naar nummers van dezelfde provider Geen additionele kosten voor het bellen naar vaste aansluitingen Etc. Bij de recent door KPN aangekondigde prijsaanpassing geeft KPN aan dat inmiddels 82% 171 van de InternetPlusBellen klanten gebruik maakt van een voordeeloptie waarin delen van het belverkeer worden afgekocht voor een vast bedrag per maand. Partijen die een onbalans hebben in de hoeveelheid verkeer, waarbij het inkomend verkeer groter is dan het uitgaand verkeer, hebben hierbij een voordeel, aangezien de balans in termination fees voor hen positief uitvalt. De inschatting van A.T. Kearney / Telecompaper is dat de impact van deze ontwikkeling op marktaandelen klein zal zijn. Daarnaast heeft de grootste verandering in prijsstructuur al plaatsgevonden. De onzekerheid schatten wij daarom ook laag, aangezien deze ontwikkeling al plaatsvindt en in toenemende mate door partijen wordt gevolgd. 45 Opkomst van social media Naast traditioneel bellen zijn er tal van andere vormen van communicatie die over mobiele en vaste netwerken kunnen worden gebruikt en die door de opkomst van tablets verder worden gefaciliteerd, zoals: Chatten / instant messaging SMS / MMS Social networking (Facebook, Twitter, Hyves, LinkedIn, etc.) etc. De totale tijd die eindgebruikers bellen via vaste telefonie neemt af (zie ontwikkeling 40 Over-the-top VoIP ). Deze afname wordt bijna volledig gecompenseerd door een toename van mobiel bellen en gebruik van OTT-VoIP. Indien het gebruik van social media toeneemt, bestaat de mogelijkheid dat dit ten koste gaat van verbale communicatie. Het blijkt echter dat de hoeveelheid tijd die eindgebruikers verbaal communiceren vooralsnog niet afneemt bij een stijging van het gebruik van social media. A.T. Kearney / Telecompaper schat daarom de impact op de totale vaste telefoniemarkt als laag en de onzekerheid dat dit plaats zal vinden eveneens laag. 171 Bron: KPN website: 84/136

86 2. Keuze van scenario s 2. Keuze van scenario s 85/136

87 Onzekerheid Toekomstbeelden Nederlandse Telecommarkten Keuze van scenario s Televisiemarkt Figuur 42 geeft de scoring weer van de ontwikkelingen die betrekking hebben op de televisiemarkt. Dit betreft zowel ontwikkelingen die op de totale markt van invloed zijn, als ontwikkelingen die specifiek impact hebben op de televisiemarkt. Op de horizontale as is de te verwachten mate van impact weergegeven o op het totale volume van de markt o op marktaandelen in de markt o op mogelijke nieuwe toetreders en toetredingsdrempels tot de markt Op de verticale as is mate van onzekerheid dat de ontwikkeling plaats zal vinden weergegeven Figuur 42: impact en onzekerheid van ontwikkelingen op de televisiemarkt Hoog Verzadiging op de drie markten voor TV, internet en telefonie 2 Bundeling van drie vaste diensten 3 Bundelen van vaste met mobiele diensten 4 SOHO klanten met consumentenproducten 5 Uitrol van glasvezel 6 Mogelijkheid voor kabel om snelheid te verhogen 7 Mogelijkheid voor DSL om snelheid te verhogen 8 Ontwikkeling van hoge snelheid / hoge capaciteit mobiele netwerken 9 Wireless local loop / WIMAX als mogelijk alternatief voor last mile 10 Over-the-top diensten 11 Vrijwillige openstelling van de kabel 12 Consolidatie van de markt 13 Verbreding van activiteiten door partijen 14 Gebruik van bel-, surf- en kijkgedrag door providers 15 Verkoop van infrastructuren aan pensioenfondsen Middel Laag totaal Televisie Middel Impact 34 Hoog 16 Vrijwillige scheiding van infrastructuur en diensten 17 Additionele partijen op actieve laag Reggefiber 18 Overheidsinvesteringen in telecom 19 EU agenda Transparantie in communicatie afgedwongen via politiek 21 Economische crisis en effect op bestedingen en investeringen 22 Vergrijzing 23 Groei Nederlandse huishoudens 24 Real time kijkgedrag 25 Verschoven kijkgedrag 26 Interactief kijkgedrag 27 Ontwikkeling van HD 28 Belang / ontwikkeling van 3D 29 Eenvoudig kunnen voorzien van 2e en 3e televisie van televisiedienst 30 Integratie van televisie en internet content 31 Ontwikkeling, belang, eigenaarschap van de gateway 32 Over-the-top Videodiensten 33 Afschakeling analoge kabel 34 Exclusieve Content 35 Reclame inkomsten De twee ontwikkelingen rechtsboven (meeste impact en grootste onzekerheid) zijn: Over-the-top videodiensten die de tien meest bekeken zenders omvatten Gebundeld afnemen van vaste en mobiele diensten Deze twee ontwikkelingen vormen daarom de basis van de scenario s voor de televisiemarkt (zie figuur 43), welke in het volgende hoofdstuk in detail worden uitgewerkt. 86/136

88 Figuur 43: overzicht van de vier scenario s voor de televisiemarkt Er ontstaan over-the-top televisiediensten Gedifferentieerde televisiediensten inclusief Televisiediensten wanneer je wilt, 11 lagere prijspunten 22 aangeboden door pluriforme set aanbieders Consumenten kopen mobiele en vaste producten los van elkaar Consument krijgt meer keuzemogelijkheden voor televisiediensten die de tien meest bekeken zenders omvatten in: Zenderaanbod Prijsstelling Wijze en moment van consumptie Traditionele partijen sturen op maximale bundeling van vaste producten om switchbarrières van klanten te te vergroten Traditionele partijen en nieuwkomers bieden over-the-top diensten aan over met name DSL Geringe uptake van bundels van vaste en mobiele diensten 44 Televisiediensten zoals we die al kennen Consumenten kopen bundels van mobiele en vaste producten Consument krijgt meer keuze voor televisiediensten die content van tien meest bekeken zenders omvatten in: Zenderaanbod Prijsstelling Wijze en moment van consumptie Traditionele partijen en nieuwkomers bieden over-the-top diensten aan over met name DSL Versnelde toetreding van UPC en Ziggo in in mobiel Traditionele televisiepartijen sturen op maximale bundeling van producten om switchbarrières van klanten te te vergroten 33 Alles in een bundel met korting Grote uptake van bundels van vaste en mobiele diensten Consumenten kopen mobiele en vaste producten los van elkaar Niet alle eigenaren van de tien meest bekeken zenders verkopen content aan over-the-top partijen die hierdoor geen volwaardig alternatief bieden ten opzicht van de traditionele partijen Gecombineerd aanbieden van vaste producten leidt tot een verdere stijging van marktaandelen KPN en daling marktaandelen UPC en Ziggo Initiële entree van spelers die vast en mobiel aanbieden heeft beperkt effect en kan beperkt verschuivingen in in de markt veroorzaken Consumenten kopen bundels van mobiele en vaste producten Niet alle eigenaren van de tien meest bekeken zenders verkopen content aan over-the-top partijen die hierdoor geen volwaardig alternatief bieden ten opzicht van de traditionele partijen Versnelde toetreding van UPC en Ziggo in in mobiel Traditionele televisiepartijen sturen op maximale bundeling van producten om switchbarrières van klanten te te vergroten Er ontstaan geen over-the-top televisiediensten 87/136

89 Onzekerheid Toekomstbeelden Nederlandse Telecommarkten 2014 Breedbandmarkt Figuur 44 geeft de scoring weer van de ontwikkelingen die betrekking hebben op de breedbandmarkt. Dit betreft zowel ontwikkelingen die op de totale markt van invloed zijn, als ontwikkelingen die specifiek impact hebben op de breedbandmarkt. Op de horizontale as is de te verwachten mate van impact weergegeven o op het totale volume van de markt o op marktaandelen in de markt o op mogelijke nieuwe toetreders en toetredingsdrempels tot de markt Op de verticale as is mate van onzekerheid dat de ontwikkeling plaats zal vinden weergegeven Figuur 44: impact en onzekerheid van ontwikkelingen op de breedbandmarkt Hoog Middel 9 Laag totaal 21 Breedband Middel Impact 3 Hoog 1 Verzadiging op de drie markten voor TV, internet en telefonie 2 Bundeling van drie vaste diensten 3 Bundelen van vaste met mobiele diensten 4 SOHO klanten met consumentenproducten 5 Uitrol van glasvezel 6 Mogelijkheid voor kabel om snelheid te verhogen 7 Mogelijkheid voor DSL om snelheid te verhogen 8 Ontwikkeling van hoge snelheid / hoge capaciteit mobiele netwerken 9 Wireless local loop / WIMAX als mogelijk alternatief voor last mile 10 Over-the-top diensten 11 Vrijwillige openstelling van de kabel 12 Consolidatie van de markt 13 Verbreding van activiteiten door partijen 14 Gebruik van bel-, surf- en kijkgedrag door providers 15 Verkoop van infrastructuren aan pensioenfondsen 16 Vrijwillige scheiding van infrastructuur en diensten 17 Additionele partijen op actieve laag Reggefiber 18 Overheidsinvesteringen in telecom 19 EU agenda Transparantie in communicatie afgedwongen via politiek 21 Economische crisis en effect op bestedingen en investeringen 22 Vergrijzing 23 Groei Nederlandse huishoudens 36 Toenemend belang van uploadsnelheid 37 Vraag naar breedband internetsnelheid en quality of service 38 Mobiele apparaten die zowel WIFI als mobiele data gebruiken 39 Markt voor mobile broadband only De twee ontwikkelingen rechtsboven (meeste impact en grootste onzekerheid) zijn: Vraag naar breedband internetsnelheid en QoS ( Quality of Service ) Gebundeld afnemen van vaste en mobiele diensten Deze twee ontwikkelingen vormen daarom de basis van de scenario s voor de breedbandmarkt (zie figuur 45), welke in het volgende hoofdstuk in detail worden uitgewerkt. 88/136

90 Figuur 45: overzicht van de vier scenario s voor de breedbandmarkt Garanderen snelheid en QoS krijgen groot belang 1 Vast wordt gekocht op kwaliteit 2 Alles-in-1 bundel over een snel netwerk Mobiele diensten bestaan naast vaste diensten en consumenten kopen vaste en mobiele producten los van elkaar Consumenten die veel diensten gebruiken met consequent hoog dataverbruik migreren van DSL naar kabel en glasvezel: KPN verliest marktaandeel, T-Mobile, Tele2 en Vodafone groeien niet in de vaste markt Uitrol van glas versnelt als vervangend alternatief voor DSL op de wholesalemarkt Substantieel deel van consumenten koopt vaste en mobiele producten in bundels bij één aanbieder Versnelde toetreding van UPC en Ziggo in mobiel T-Mobile / Online en Vodafone leveren over DSL (WBA of ULL), omdat deze infrastructuur via wholesale toegankelijk is en landelijke dekking kent KPN, Tele2, T-Mobile/Online en Vodafone ondervinden nadeel doordat DSL minder in staat is snelheid en QoS te garanderen Uitrol van glas versnelt als vervangend alternatief voor DSL op de wholesalemarkt Geringe uptake van bundels van vaste en mobiele diensten 4 Mobiel blijft een ander type product dan vaste producten 3 Alles in 1 bundel met korting Grote uptake van bundels van vaste en mobiele diensten Mobiele diensten bestaan naast vaste diensten en consumenten kopen vaste en mobiele producten los van elkaar Primaire manier om televisie en overige videocontent te consumeren blijft via diensten die over gereserveerde frequentieruimte worden aangeboden DSL, kabel en glasvezel differentiëren zich niet op QoS De huidige trend van marktaandeelontwikkeling zet zich door Substantieel deel van consumenten koopt vaste en mobiele producten in bundels bij één aanbieder Primaire manier om televisie en overige videocontent te consumeren blijft via diensten die over gereserveerde frequentieruimte worden aangeboden Versnelde toetreding van UPC en Ziggo in mobiel T-Mobile / Online en Vodafone kunnen relatief eenvoudig groeien binnen de vaste wereld via DSL DSL als infrastructuur groeit, omdat T-Mobile / Online, Tele2 en Vodafone WBA of ULL gebruiken Garanderen snelheid en Qos krijgen geen groter belang 89/136

91 Onzekerheid Toekomstbeelden Nederlandse Telecommarkten 2014 Vaste Telefoniemarkt Figuur 46 geeft de scoring weer van de ontwikkelingen die betrekking hebben op de markt voor vaste telefonie. Dit betreft zowel ontwikkelingen die op de totale markt van invloed zijn, als ontwikkelingen die specifiek impact hebben op de markt voor vaste telefonie. Op de horizontale as is de te verwachten mate van impact weergegeven o op het totale volume van de markt o op marktaandelen in de markt o op mogelijke nieuwe toetreders en toetredingsdrempels tot de markt Op de verticale as is mate van onzekerheid dat de ontwikkeling plaats zal vinden weergegeven Figuur 46: impact en onzekerheid van ontwikkelingen op de markt voor vaste telefonie Hoog Middel Laag totaal Telefonie Middel Impact 41 3 Hoog 1 Verzadiging op de drie markten voor TV, internet en telefonie 2 Bundeling van drie vaste diensten 3 Bundelen van vaste met mobiele diensten 4 SOHO klanten met consumentenproducten 5 Uitrol van glasvezel 6 Mogelijkheid voor kabel om snelheid te verhogen 7 Mogelijkheid voor DSL om snelheid te verhogen 8 Ontwikkeling van hoge snelheid / hoge capaciteit mobiele netwerken 9 Wireless local loop / WIMAX als mogelijk alternatief voor last mile 10 Over-the-top diensten 11 Vrijwillige openstelling van de kabel 12 Consolidatie van de markt 13 Verbreding van activiteiten door partijen 14 Gebruik van bel-, surf- en kijkgedrag door providers 15 Verkoop van infrastructuren aan pensioenfondsen 16 Vrijwillige scheiding van infrastructuur en diensten 17 Additionele partijen op actieve laag Reggefiber 18 Overheidsinvesteringen in telecom 19 EU agenda Transparantie in communicatie afgedwongen via politiek 21 Economische crisis en effect op bestedingen en investeringen 22 Vergrijzing 23 Groei Nederlandse huishoudens 40 Over-the-top VoIP op vast 41 Over-the-top VoIP op mobiel en groei mobile only 42 Videobellen 43 Daling van de eindgebruikersprijs van vaste telefonie 44 Prijsstructuur vaste telefonie 45 Opkomst van social media De twee ontwikkelingen rechtsboven (meeste impact en grootste onzekerheid) zijn: Over-the-top VoIP bij mobiel en groei van Mobile Only Gebundeld afnemen van vaste en mobiele diensten Deze twee ontwikkelingen vormen daarom de basis van de scenario s voor de markt van vaste telefonie (zie figuur 47), welke in het volgende hoofdstuk in detail worden uitgewerkt. 90/136

92 Figuur 47: overzicht van de vier scenario s voor de markt van vaste telefonie Opkomst over-the-top VoIP op mobiel en toename mobile-only Koopgedrag Gratis in een vaste bundel o.b.v.. breedband en televisie, niet telefonie Eindgebruikers gebruiken OTT diensten om goedkoop te te bellen Eindgebruikers gebruiken OTT diensten om goedkoop te te en wensen steeds minder te te betalen voor de managed bellen en wensen steeds minder te te betalen voor de managed spraakdienst spraakdienst Extra deel eindgebruikers beëindigt vaste telefoniedienst Extra deel eindgebruikers beëindigt vaste telefoniedienst Mobiele diensten bestaan naast vaste diensten en consumenten Opbrengsten van vaste en mobiele telefonie dalen, de markt kopen vaste en mobiele producten los van elkaar wordt snel kleiner en partijen die zich sec richten op bieden Opbrengsten van vaste en mobiele telefonie dalen, de markt van vaste telefonie verdwijnen wordt snel kleiner en partijen die zich richten op bieden van enkel Versnelde toetreding van UPC en Ziggo in in mobiel vaste telefonie verdwijnen DSL als infrastructuur groeit, omdat T-Mobile // Online, Tele2 Toetreding van UPC en Ziggo in in mobiel geeft geen extra groei in in en Vodafone WBA of of ULL gebruiken om te te groeien in in vast vast Versnelde migratie van PSTN naar VoB Versnelde migratie van PSTN naar VoB Geringe uptake van bundels van vaste en mobiele diensten 44 OTT bellen blijft beperkt tot PC Mobiele diensten bestaan naast vaste diensten en consumenten kopen vaste en mobiele producten los van elkaar Marktaandeel van de traditionele triple van vaste diensten groeit verder Eindgebruikers zien OTT diensten om goedkoop te te bellen niet grootschalig als alternatief voor de managed spraakdienst Daling van prijs van managed vaste telefonie stabiliseert Toetreding van UPC en Ziggo in in mobiel geeft geen extra groei in in vast Voortzetting van de migratie van PSTN naar VoB 33 Grote uptake van bundels van vaste en mobiele diensten Alles via gebundelde managed services Substantieel deel van consumenten koopt vaste en mobiele producten in in bundels bij bij één aanbieder Eindgebruikers zien OTT diensten om goedkoop te te bellen niet grootschalig als alternatief voor de managed spraakdienst Daling van prijs van managed vaste telefonie stabiliseert Versnelde toetreding van UPC en Ziggo in in mobiel DSL als infrastructuur groeit, omdat T-Mobile, Tele2 en Vodafone WBA of of ULL gebruiken om te te groeien in in vast Voortzetting van de migratie van PSTN naar VoB Beperkte uptake over-the-top VoIP op mobiel en beperkte groei mobile-only 91/136

93 3. Beschrijving van scenario s in Beschrijving van scenario s in /136

94 3. Beschrijving van scenario s in 2014 Dit hoofdstuk beschrijft de scenario s voor de drie markten, alsmede een samenvatting hoe de gecombineerde telecommarkt voor vaste diensten eruit kan zien in ieder scenario in Het totaalbeeld volgt uit een logische combinatie van de scenario s van de afzonderlijke markten, doordat de assen (nagenoeg) consistent zijn: Gebundeld afnemen van vaste en mobiele diensten is een grote onzekerheid met veel impact bij iedere markt Het bieden van over-the-top diensten (televisiemarkt en vaste telefoniemarkt) en de vraag naar breedband internetsnelheid en QoS (breedbandmarkt) zijn ontwikkelingen die sterk met elkaar gecorreleerd zijn o indien over-the-top televisiediensten die de tien meest bekeken zenders bieden veel uptake hebben, is het waarschijnlijk dat eindgebruikers ook meer bekend zijn met en gebruik maken van over-the-top telefonie diensten o indien over-the-top televisiediensten veel uptake hebben, zullen snelheid en QoS van de breedbandverbindingen belangrijker worden om te kunnen voorzien in deze diensten Daarmee zijn de scenario s in alle drie de markten aan elkaar gerelateerd en de assen consistent gekozen: indien de markt zich in één van de markten naar een scenario rechtsboven beweegt, is het erg waarschijnlijk dat in de andere markten óók het scenario rechtsboven plaatsvindt. Deze gevolgtrekking past ook bij hetgeen beschreven is bij de uitgangspunten voor dit onderzoek: de drie genoemde markten zijn de afgelopen jaren dermate naar elkaar gegroeid dat ontwikkelingen in deze markten ook in samenhang dienen te worden bekeken. In onderstaande worden de vier scenario s voor de gecombineerde telecommarkt voor vaste diensten beschreven, waarna in meer detail ieder van de scenario s op de verschillende deelmarkten wordt beschreven. Startpunt van het bepalen van marktaandelen in 2014 is de vertrouwelijke dataset van OPTA die per partij en per markt marktaandelen in aantallen bevat voor einde Q De uitkomsten voor 2014 worden gegeven in bandbreedtes om een bepaalde mate van anonimiteit per partij te kunnen garanderen. Zowel voor marktpartijen als infrastructuur zijn bandbreedtes bepaald. De uitkomsten betreffen alle einde jaar. Marktaandelen voor einde jaar 2014 zijn geschat op basis van de eerder beschreven ontwikkelingen. De marktaandelen zijn hierbij als volgt bepaald: Een inschatting is gemaakt door A.T. Kearney / Telecompaper voor de marktaandelen einde 2014 per partij en per infrastructuur waarover een partij een dienst levert Ter controle is bekeken of de groei- en churnpercentages die per jaar vanaf Q nodig zijn om tot de marktaandelen einde jaar 2014 te komen realistisch zijn, gegeven de historische ontwikkeling van deze marktaandelen in de periode Q Q /136

95 Ter controle zijn per partij de verhoudingen tussen de absolute aantallen per markt bepaald om te zien of dit een realistisch klantportfolio per partij laat zien Om consistentie van de scenario s met ontwikkelingen te controleren, zijn alle scenario-uitkomsten getoetst aan in de ontwikkelingen geschetste richtingen als groei van glasvezel en percentage mobile telephony only huishoudens Bij het modelleren van de scenario s is verder een aantal algemene uitgangspunten gehanteerd: Hanteren van een groei van het aantal Nederlandse huishoudens van 2,2% over de periode Q jaareinde 2014 Stabiliseren van de penetratie van televisie op 101% in ieder scenario Hanteren van de assumptie dat door nieuw toetredende partijen in de televisiemarkt met name televisiediensten via IPTV of over-the-top (alleen in scenario s 1 en 2) worden gerealiseerd Versnellen van de trend van het overgaan van analoog only naar digitale televisie bij kabel tot 120% van de huidige trend bij scenario s 1 en 2 en voortzetting van de huidige trend bij scenario s 3 en 4; in scenario s 1 en 2 wordt versnelling van digitalisering verondersteld om concurrentie van OTT partijen tegen te gaan; aangenomen is daarnaast dat er in 2014 nog minimaal 10% analoog only over is bij de kabelpartijen Toenemen van de penetratie van breedband internet verbindingen van 84% naar 92% in ieder scenario Penetratie van vaste telefonie verschilt per scenario en is een resultante van de groei van breedband, waarbij een vaste verhouding tussen vaste telefonieaansluitingen en breedbandaansluitingen is verondersteld Basisaanname is dat de verhouding vaste telefonie- versus breedbandaansluitingen per partij 75% bedraagt einde 2014, waarbij de assumptie wordt gemaakt dat het aantal breedbandaansluitingen in een scenario leidend is voor het aantal vaste telefonie aansluitingen; in Q was deze verhouding voor kabelpartijen, Online, Tele2, overig kabel en overig glas gemiddeld ~60%. In Q was deze toegenomen naar ~70%, waarbij de partijen afhankelijk van hun traditionele positie (kabelpartijen traditioneel lagere verhouding, telefoniepartijen traditioneel hogere verhouding) tussen 2008 en 2010 meer naar een gelijksoortig percentage toe zijn gegroeid; A.T. Kearney / Telecompaper schat dat door verdergaande bundeling deze verhouding in 2014 ~75% zal zijn Op deze basisaanname worden een drietal afwijkingen gemaakt: o KPN: doordat er vele andersoortige lijnen onder laagcapacitaire aansluitingen worden geschaard dan consumentaansluitingen (beveiliging, faxlijnen, zakelijke lijnen etc.) en met name KPN een aanzienlijk groter deel van dergelijke lijnen in portfolio heeft, is dit verhoudingsgetal anders meegenomen voor aansluitingen van KPN op het kopernetwerk; De verhouding tussen vaste telefonie- versus breedbandaansluitingen is bij KPN historisch ook aanzienlijk groter dan bij de andere marktpartijen, waarbij de trend dalende is in scenario s 1, 2 en 3 een verhouding van 125% vaste telefonie versus breedbandaansluitingen 94/136

96 in scenario 4 een verhouding van 135% vaste telefonie versus breedbandaansluitingen o Tele2: uitgangspunt in scenario s 1, 2 en 3 is dat WLR niet meer wordt afgenomen door migratie naar en acquisitie op bundels met VoB en wordt eerdergenoemde 75% gehanteerd; In scenario 4 wordt een verhouding vaste telefonie- versus breedbandaansluitingen aangehouden van 90% doordat aangenomen wordt dat WLR nog wel deels bestaat door achterwege blijven van een grote opkomst van overthe-top telefonie en beperkte uptake van bundels van vaste en mobiele producten o Kleine partijen op koper verdwijnen bij scenario s 1, 2 en 3 en vertegenwoordigen een aantal aansluitingen overeenkomstig met een verhouding van 50% vaste telefonie- versus breedbandaansluitingen in scenario 4 Voortzetten van de trend van migratie van PSTN naar VoB in scenario s 3 en 4 en versnellen met een factor 1,5 van deze trend bij scenario s 1 en 2 Hanteren van een onzekerheidsinterval van de omvang van de markt eind 2014 van 5% Hanteren van een onzekerheidsinterval van marktaandelen eind 2014 door het minimum en maximum marktaandeel dat in ieder van de vier scenario s wordt bereikt zoals weergegeven in figuur 3 als volgt te corrigeren in de totaaltabel van bandbreedtes van marktaandelen o 5% voor partijen met een marktaandeel >40% o 10% voor partijen met een marktaandeel 10-40% o 50% voor partijen met een marktaandeel <10% Hierbij is gecontroleerd of door de hantering van bovenstaande intervallen er voor partijen (doordat de inschatting in de buurt van de grens van een interval ligt) onlogische uitkomsten volgen, hetgeen niet het geval is) Weergeven van alle inschattingen in intervallen van 5% omwille van de door OPTA gevraagde vertrouwelijkheid van de verstrekte dataset De gecombineerde communicatiemarkt Voor 2014 zijn vier overall scenario s te voorzien door combinatie van de scenario s van de afzonderlijke markten, zie figuur 48. Scenario 4 geeft het scenario weer waarin beide onzekere ontwikkelingen zich niet voordoen. Scenario 2 geeft het scenario weer waarin beide onzeker ontwikkelingen zich beide voordoen. 95/136

97 Figuur 48: overzicht van de vier scenario s voor de gecombineerde communicatiemarkt Er ontstaan over-the-top televisie- en telefoniediensten Garanderen snelheid en QoS is van groot belang 11 Meer keuze binnen 22 de vaste markten Maximale keuzevrijheid voor consumenten Geringe uptake van bundels van vaste en mobiele diensten Grote uptake van bundels van vaste en mobiele diensten 44 Inerte consument 33 Maximale bundeling door partijen Geen opkomst van over-the-top televisie- en telefoniediensten Snelheid en Qos krijgen geen groter belang Scenario 1: meer keuze binnen de vaste markten Meer keuze binnen de vaste markten Klantgedrag Portfolio Technologie Prijsontwikkeling Waardeketen Concurrentie Krantenkoppen Keuzemogelijkheden Op gebied van televisie en telefonie bestaan over-the-top aanbieders die alleen een vaste breedbandverbinding vereisen om hun diensten te kunnen leveren Meeste partijen bieden de mogelijkheid vaste en mobiele producten in bundels te kopen Behoefte Om in hoge kwaliteit over-the-top video te kunnen consumeren, wensen klanten een breedbandverbinding met hoge snelheid en goede quality of service Gedrag Consumenten stappen voor een deel over op over-the-top televisie- en telefoniediensten Consumenten blijven vaste en mobiele diensten los van elkaar kopen Klanten wensen niet of nauwelijks nog te betalen voor een vaste telefonieaansluiting en maken hun keuze voor een aanbieder van vaste diensten op basis van het televisie- en breedbandproduct Naast bundels van vaste diensten worden er bundels aangeboden waarin vaste en mobiele diensten gebundeld zijn (maar tot weinig uptake leiden), de subscriptie op vaste telefonie wordt als add-on gratis weggegeven Alle traditionele partijen kunnen zelf ook een over-the-top dienst leveren om buiten de eigen footprint actief te worden of een goedkopere dienst te kunnen leveren DSL kan tegen een lagere prijs dan kabel kale breedband internettoegang bieden voor een over-the-top televisiedienst aangezien niet standaard analoge televisie wordt meegeleverd T-Mobile / Online en Vodafone rollen vaste diensten verder uit over DSL DSL kan gevraagde snelheid niet altijd leveren bij een hoge QoS DSL wordt verder geüpgrade om grotere bandbreedte verder van de wijkcentrale te faciliteren Uitrol van nieuwe glasinfrastructuur versnelt Omvang van bundels inclusief televisiediensten neemt af omdat consumenten televisiediensten ook separaat over-the-top inkopen; prijzen van bundels gaan meer differentiëren, korting wordt gegeven door de subscriptie op vaste telefonie als add-on gratis weg te geven Afzonderlijke prijs van breedbandinternet zal overall stijgen (daling bij DSL en stijging bij kabel en glasvezel) doordat de consument wil betalen voor QoS Contentpartijen maken content van tien populairste zenders beschikbaar voor over-the-top partijen Smartphones maken het mogelijk eenvoudig en goedkoop over-the-top te bellen Toetreding van UPC en Ziggo in mobiel met beperkte uptake van bundels van vaste en mobiele producten Versnelde uitfasering van het relatief dure PSTN/ISDN-netwerk door KPN en migratie naar bundels met VoB zorgt voor verlies van marktaandeel KPN en Tele2 op telefonie Opbrengsten van vaste telefonie dalen, de markt wordt kleiner en partijen die zich richten op bieden van enkel vaste telefonie verdwijnen Vodafone: aanbieden van vaste telefonie? we introduceren toch ook geen telegrafiediensten? Streaming video 95% van internetverkeer Kabelaars op vingers getikt door consumentenbond voor agressieve verkoop van mobiele-telefoniediensten aan bestaande klanten UPC televisie dankzij OTT nu landelijk beschikbaar 96/136

98 Scenario 2: maximale keuzevrijheid voor consumenten Maximale keuzevrijheid voor consumenten Concurrentie Krantenkoppen Keuzemogelijkheden Vaste en mobiele diensten worden in bundels aangeboden aan consumenten Op gebied van televisie en telefonie bestaan over-the-top aanbieders die alleen een vaste breedbandverbinding vereisen Behoefte Om in hoge kwaliteit over-the-top video te kunnen consumeren, wensen klanten een breedbandverbinding met hoge snelheid en goede quality of service Gedrag Consumenten stappen voor een deel over op over-the-top televisie- en telefoniediensten Klanten wensen niet of nauwelijks nog te betalen voor een vaste telefonieaansluiting en maken hun keuze voor een aanbieder van vaste diensten op basis van het televisie- en breedbandproduct Er worden vooral bundels aangeboden waarin (vaste en mobiele) breedbandtoegang en de televisiedienst gebundeld zijn, eventueel met de subscriptie op vaste telefonie als gratis add-on Alle traditionele partijen kunnen zelf ook een over-the-top product leveren om buiten de eigen footprint actief te worden of een goedkoper product te kunnen leveren DSL kan tegen een lagere prijs dan kabel kale breedband internettoegang bieden voor een over-the-top televisiedienst aangezien niet standaard analoge televisie wordt meegeleverd T-Mobile / Online en Vodafone rollen vaste diensten verder uit over DSL DSL kan gevraagde snelheid niet altijd leveren bij een hoge QoS DSL wordt verder geüpgrade om grotere bandbreedte verder van de wijkcentrale te faciliteren Uitrol van nieuwe glasinfrastructuur versnelt Omvang van bundels inclusief televisiediensten neemt af, omdat consumenten televisiediensten ook separaat over-the-top inkopen; prijzen van bundels gaan meer differentiëren, korting wordt gegeven door de subscriptie op vaste telefonie als add-on gratis weg te geven Afzonderlijke prijs van breedbandinternet zal overall stijgen (daling bij DSL en stijging bij kabel en glasvezel) doordat de consument wil betalen voor QoS Contentpartijen maken content van tien populairste zenders beschikbaar voor over-the-top partijen Smartphones maken het mogelijk eenvoudig en goedkoop over-the-top te bellen Groei van Vodafone en T-Mobile / Online in vast en van UPC en Ziggo in mobiel waarbij zij in elkaars traditionele markten marktaandeel winnen KPN heeft eerder dan andere partijen een aantrekkelijk aanbod op gebied van bundels van vaste en mobiele producten doordat alle vaste en mobiele producten over eigen infrastructuur kunnen worden aangeboden Versnelde uitfasering van het relatief dure PSTN/ISDN netwerk door KPN en migratie naar bundels met VoB zorgt voor verlies van marktaandeel KPN en Tele2 op telefonie Opbrengsten van vaste telefonie dalen, de markt wordt kleiner en partijen die zich richten op bieden van enkel vaste telefonie verdwijnen Vodafone biedt gratis over-the-top dienst aan voor vaste telefonie Uitrol LTE uitgesteld, capaciteit mobiele netwerken voldoende door offloading op het vaste net Consument overziet eigen keuzemogelijkheden niet meer Satelliet-TV wordt meer niche dan ooit Scenario 3: maximale bundeling door partijen Maximale bundeling door partijen Klantgedrag Portfolio Technologie Prijsontwikkeling Waardeketen Klantgedrag Portfolio Technologie Prijsontwikkeling Waardeketen Concurrentie Krantenkoppen Keuzemogelijkheden Vaste en mobiele diensten worden in bundels aangeboden aan consumenten Op gebied van televisie zijn er geen over-the-top partijen Behoefte Snelheid van de breedbandverbinding is voor consumenten minder van belang en verdwijnt in marketing naar de achtergrond Gedrag Consumenten kopen vaste en mobiele diensten in bundels Huishoudens behouden een vaste telefonieaansluiting, maar gebruiken deze beperkt Er worden bundels aangeboden waarin (vaste en mobiele) breedbandtoegang en de televisiedienst gebundeld zijn, met de subscriptie op vaste telefonie als relatief laag geprijsde add-on T-Mobile / Online en Vodafone rollen vaste diensten verder uit over DSL DSL wordt verder geüpgrade om grotere bandbreedte verder van de wijkcentrale te faciliteren Uitrol van nieuwe glasinfrastructuur volgens een gemiddeld scenario De prijs van diensten daalt door bundeling en meer partijen; op bundels van vaste en mobiele diensten wordt korting gegeven door de subscriptie op vaste telefonie als add-on gratis weg te geven, kosten per minuut bij gebruik zijn relatief gestegen Niet alle contentpartijen verkopen hun content aan over-the-top partijen die hierdoor geen volwaardig aanbod bieden Door verregaande bundeling en hevige concurrentie op de vaste en mobiele markt staat omzet bij partijen onder druk Groei van Vodafone en T-Mobile / Online in vast en van UPC en Ziggo in mobiel waarbij zij in elkaars traditionele markten marktaandeel winnen KPN heeft eerder dan andere partijen een aantrekkelijk aanbod op gebied van bundels van vaste en mobiele producten doordat alle vaste en mobiele producten over eigen infrastructuur kunnen worden aangeboden Voortgaande migratie van PSTN naar bundels met VoB zorgt voor verlies van marktaandeel van KPN en Tele2 op telefonie Opbrengsten van vaste telefonie dalen, de markt wordt kleiner en partijen die zich richten op bieden van enkel vaste telefonie verdwijnen Skype beperkt succes Vodafone zet in op access via ULL Pensioenfonds geeft toe dat glasplan net iets te vroeg kwam 97/136

99 Scenario 4: inerte consument Inerte consument Klantgedrag Portfolio Technologie Prijsontwikkeling Waardeketen Concurrentie Krantenkoppen Keuzemogelijkheden Uitbreiding van keuzemogelijkheden op gebied van televisie blijft beperkt tot aanbod in HD en 3D Op gebied van over-the-top mobiele telefonie blijft keuze en kwaliteit van diensten beperkt Behoefte Snelheid van de breedbandverbinding is voor consumenten minder van belang en verdwijnt in marketing naar de achtergrond Gedrag Huishoudens behouden een vaste telefonieaansluiting, maar gebruiken deze beperkt Consumenten kopen vaste en mobiele diensten los van elkaar Consumenten benutten over-the-top functionaliteit van smartphones beperkt Naast bundels van vaste diensten worden er bundels aangeboden waarin vaste en mobiele diensten gebundeld zijn (maar tot weinig uptake leiden), de subscriptie op vaste telefonie wordt als add-on weggegeven T-Mobile / Online en Vodafone bieden vaste diensten aan over DSL DSL wordt verder geüpgrade om grotere bandbreedte verder van de wijkcentrale te faciliteren Uitrol van nieuwe glasinfrastructuur vertraagt Differentiatie vindt voor televisie beperkt plaats, waardoor deze dienst meer een commodity wordt Prijs van bundels met vaste diensten daalt langzaam, waarbij de subscriptie op vaste telefonie als add-on gratis wordt weggegeven en waarbij kosten van het gebruik van vaste telefonie relatief stijgen Niet alle contentpartijen verkopen hun content aan over-the-top partijen die hierdoor geen volwaardig aanbod bieden Gecombineerd aanbieden van vaste diensten leidt tot een stijging van marktaandelen KPN in televisie en van marktaandelen UPC en Ziggo in breedband Voortgaande migratie van PSTN naar bundels met VoB zorgt voor verlies van marktaandeel van KPN en Tele2 op telefonie Opbrengsten van vaste telefonie dalen, de markt wordt kleiner en partijen die zich richten op bieden van enkel vaste telefonie verdwijnen Laatste CPS partij ziet curator komen Consumenten houden vast aan traditionele manier van tv kijken Broadcasters houden boot af voor over-the-top partijen Consument indifferent voor infrastructuur en kiest provider op basis van prijs 98/136

100 Televisiemarkt Dit hoofdstuk beschrijft de vier scenario s zoals gedefinieerd voor de televisiemarkt, welke met name gedreven worden door het al dan niet plaatsvinden van: Over-the-top Videodiensten die de tien meest bekeken zenders omvatten Gebundeld afnemen van vaste en mobiele diensten Dit resulteert in de vier scenario s als in figuur 49. Figuur 49: overzicht van de vier scenario s voor de televisiemarkt Er ontstaan over-the-top televisiediensten Gedifferentieerde televisiediensten inclusief Televisiediensten wanneer je wilt, 11 lagere prijspunten 22 aangeboden door pluriforme set aanbieders Consumenten kopen mobiele en vaste producten los van elkaar Consument krijgt meer keuzemogelijkheden voor televisiediensten die de tien meest bekeken zenders omvatten in: Zenderaanbod Prijsstelling Wijze en moment van consumptie Traditionele partijen sturen op maximale bundeling van vaste producten om switchbarrières van klanten te te vergroten Traditionele partijen en nieuwkomers bieden over-the-top diensten aan over met name DSL Geringe uptake van bundels van vaste en mobiele diensten 44 Televisiediensten zoals we die al kennen Consumenten kopen bundels van mobiele en vaste producten Consument krijgt meer keuze voor televisiediensten die content van tien meest bekeken zenders omvatten in: Zenderaanbod Prijsstelling Wijze en moment van consumptie Traditionele partijen en nieuwkomers bieden over-the-top diensten aan over met name DSL Versnelde toetreding van UPC en Ziggo in in mobiel Traditionele televisiepartijen sturen op maximale bundeling van producten om switchbarrières van klanten te te vergroten 33 Alles in een bundel met korting Grote uptake van bundels van vaste en mobiele diensten Consumenten kopen mobiele en vaste producten los van elkaar Niet alle eigenaren van de tien meest bekeken zenders verkopen content aan over-the-top partijen die hierdoor geen volwaardig alternatief bieden ten opzicht van de traditionele partijen Gecombineerd aanbieden van vaste producten leidt tot een verdere stijging van marktaandelen KPN en daling marktaandelen UPC en Ziggo Initiële entree van spelers die vast en mobiel aanbieden heeft beperkt effect en kan beperkt verschuivingen in in de markt veroorzaken Consumenten kopen bundels van mobiele en vaste producten Niet alle eigenaren van de tien meest bekeken zenders verkopen content aan over-the-top partijen die hierdoor geen volwaardig alternatief bieden ten opzicht van de traditionele partijen Versnelde toetreding van UPC en Ziggo in in mobiel Traditionele televisiepartijen sturen op maximale bundeling van producten om switchbarrières van klanten te te vergroten Er ontstaan geen over-the-top televisiediensten Voor ieder scenario worden 2 figuren weergegeven: Een algemene beschrijving van het scenario De impact op de marktaandelen per partij 99/136

101 Scenario 1: gedifferentieerde televisiediensten inclusief lagere prijspunten Gedifferentieerde televisiediensten inclusief lagere prijspunten Klantgedrag Portfolio Technologie Prijsontwikkeling Waardeketen Concurrentie Krantenkoppen Keuzemogelijkheden Meer keuzemogelijkheden voor televisiediensten die de tien meest bekeken zenders omvatten door differentiatie in prijs, zenderaanbod en wijze van consumptie Meeste partijen bieden de mogelijkheid vaste en mobiele producten in bundels te kopen Gedrag Een deel van de consumenten migreert naar televisiediensten tegen het laagste prijspunt Consumenten kopen kale breedband access eventueel gebundeld met vaste telefonie Consumenten blijven mobiele en vaste producten los van elkaar kopen Traditionele partijen sturen op maximale bundeling van producten om switchbarrières van klanten te vergroten Er ontstaat een markt voor klanten die op zoek zijn naar sec een breedbandaansluiting waarbij televisiedienst over-the-top wordt gekocht Alle traditionele partijen kunnen zelf ook een over-the-top product leveren om buiten de eigen footprint actief te worden of een goedkoper product te kunnen leveren Over-the-top partijen leveren met name over DSL, aangezien kabel al standaard een analoog televisiesignaal levert Meeste partijen bieden bundels met daarin vaste en mobiele diensten, uptake ervan is beperkt DSL kan tegen een lagere prijs dan kabel kale breedband internettoegang bieden voor een over-the-top televisiedienst aangezien niet standaard analoge televisie wordt meegeleverd DSL wordt verder geüpgrade om grotere bandbreedte verder van de wijkcentrale te faciliteren Door toename en dreigende toename van partijen, ligt de focus van de markt op prijs waardoor er meer prijspunten ontstaan voor televisiediensten met een verschillend zenderaanbod Contentpartijen gaan relaties aan met partijen die hun product over-the-top leveren Traditionele aanbieders van televisiediensten gaan meer betalen per klant voor content van zenders door beperktere schaal per partij Op de televisiemarkt zijn enkele partijen die via een over-the-top dienst gaan concurreren met traditionele aanbieders Kabelaars verliezen relatief minder klanten op televisie, omdat het analoge signaal automatisch wordt meegeleverd met breedbandinternet Traditionele partijen kunnen zelf een over-the-top dienst starten Initiële entree van spelers die bundels van vaste en mobiele diensten aanbieden heeft beperkt additioneel effect Your.TV breidt marktaandeel op televisiemarkt fors uit door lagere prijs Tele2 begint eigen over-the-top televisiedienst UPC televisie nu landelijk beschikbaar 100/136

102 Marktaandeel ontwikkeling Marktaandelen Q YE 2014 Totale markt ~ Verzadigde markt met beperkte groei door stijging aantal huishoudens 7.427k KPN Ziggo UPC CanalDigitaal Tele2 Verlies aan over-the-top partijen die tegen een lage prijs basispakket leveren met een betere kwaliteit dan Digitenne Verlies aan over-the-top partijen die tegen een lage prijs basispakket leveren Verlies aan over-the-top partijen die tegen een lage prijs basispakket leveren Verlies aan over-the-top partijen die tegen een lage prijs basispakket leveren Verlies aan over-the-top partijen die tegen een lage prijs basispakket leveren 7.210k k 15%-20% 10%-15% 40%-45% 35%-40% 25%-30% 20%-25% 5%-10% 5%-10% 0%-5% 0%-5% T-Mobile / Online Relatieve nieuwkomer die marktaandeel wint 0%-5% 0%-5% Vodafone ~ Beperkte uptake van bundels van vaste en mobiele diensten 0% 0%-5% Over-the-top partijen Enkele nieuwkomers en / of bestaande partijen die met name op prijs klanten winnen Over-the-top partijen leveren met name over DSL, aangezien kabel al standaard een analoog televisiesignaal levert 0% 5%-10% Overige partijen ~ Geen bijzonderheden 5%-10% 5%-10% 101/136

103 Scenario 2: televisiediensten wanneer je wilt, aangeboden door pluriforme set aanbieders Televisiediensten wanneer je wilt, aangeboden door pluriforme set aanbieders Klantgedrag Portfolio Technologie Prijsontwikkeling Waardeketen Concurrentie Krantenkoppen Keuzemogelijkheden Meer keuzemogelijkheden voor televisiediensten die de tien meest bekeken zenders omvatten door differentiatie in prijs, zenderaanbod en wijze van consumptie Meeste partijen bieden de mogelijkheid vaste en mobiele producten in bundels te kopen Gedrag Consumenten kopen bundels met mobiele en vaste producten Consumenten kopen kale breedband access eventueel gebundeld met vaste en / of mobiele telefonie Traditionele vaste partijen sturen op maximale bundeling van vaste en mobiele producten om switchbarrières van klanten te vergroten Versnelde toetreding van UPC en Ziggo in mobiel KPN heeft eerder dan andere partijen een aantrekkelijk aanbod op gebied van bundels van vaste en mobiele producten Alle traditionele partijen kunnen zelf ook een over-the-top product leveren om buiten de eigen footprint actief te worden of om een goedkoper product te kunnen leveren Over-the-top partijen leveren met name over DSL, aangezien kabel al standaard een analoog televisiesignaal levert DSL kan tegen een lagere prijs dan kabel kale breedband internettoegang bieden voor een over-the-top televisiedienst aangezien niet standaard analoge televisie wordt meegeleverd DSL wordt verder geüpgrade om grotere bandbreedte verder van de wijkcentrale te faciliteren T-Mobile / Online en Vodafone rollen vaste diensten uit over DSL Uitrol van nieuwe glasinfrastructuur versnelt doordat mobiele partijen additionele vraag naar glas kunnen stimuleren Omvang van bundels inclusief televisiediensten neemt af omdat consumenten televisiediensten ook separaat over-the-top inkopen; prijzen gaan meer differentiëren Op bundels van vaste en mobiele producten wordt korting gegeven door de subscriptie op vaste telefonie als add-on gratis weg te geven Vodafone als relatieve nieuwkomer met een grote base in mobiel waarop cross selling mogelijk is, wint marktaandeel Contentpartijen gaan relaties aan met partijen die hun product over-the-top leveren Traditionele aanbieders van televisiediensten gaan meer betalen per klant voor content van zenders door beperktere schaal per partij Op de televisiemarkt zijn enkele partijen die via een over-the-top dienst gaan concurreren met traditionele aanbieders Traditionele partijen kunnen zelf een over-the-top dienst starten Vodafone als relatieve nieuwkomer met een grote base in mobiel waarop cross selling mogelijk is, wint marktaandeel Consument overziet eigen keuzemogelijkheden niet meer Satelliet-TV wordt meer niche dan ooit 102/136

104 Marktaandeel ontwikkeling Marktaandelen Q YE 2014 Totale markt ~ Verzadigde markt met beperkte groei door stijging aantal huishoudens 7.427k KPN Ziggo UPC Eerder dan andere partijen een aantrekkelijke bundel van vaste en mobiele producten doordat alle vaste en mobiele producten over eigen infrastructuur kunnen worden aangeboden Verlies aan over-the-top partijen die basispakket leveren Bij migratie van Digitenne naar IPTV stapt een deel van de klanten over Verlies aan over-the-top partijen die basispakket leveren Verlies marktaandeel op televisiemarkt door toetreding mobiele partijen in de vaste markt Verlies aan over-the-top partijen die basispakket leveren Verlies marktaandeel op televisiemarkt door toetreding mobiele partijen in de vaste markt 7.210k k 15%-20% 10%-15% 40%-45% 35%-40% 25%-30% 20%-25% CanalDigitaal Verlies aan over-the-top partijen die basispakket en ook interactief leveren 5%-10% 0%-5% Tele2 T-Mobile / Online Vodafone Over-the-top partijen Uptake van bundels van vaste en mobiele diensten met cross selling op een mobiele base van enkele honderdduizenden klanten Verlies aan over-the-top partijen die basispakket leveren Uptake van bundels van vaste en mobiele diensten met mogelijkheid van cross selling op de bestaande mobiele base van een paar miljoen klanten Uptake van bundels van vaste en mobiele diensten met mogelijkheid van cross selling op de bestaande mobiele base van een paar miljoen klanten Enkele nieuwkomers en / of bestaande partijen die met name op prijs klanten winnen Over-the-top partijen leveren met name over DSL, aangezien kabel al standaard een analoog televisiesignaal 59 levert 0%-5% 0%-5% 0%-5% 0%-5% 0% 0%-5% 0% 5%-10% Overige partijen Verlies aan over-the-top partijen die basispakket leveren 5%-10% 0%-5% 103/136

105 Scenario 3: alles in een bundel met korting Alles in een bundel met korting Klantgedrag Portfolio Technologie Prijsontwikkeling Waardeketen Concurrentie Krantenkoppen Keuzemogelijkheden Op gebied van televisiediensten zijn er geen nieuwe toetreders met een over-the-top product Meeste partijen bieden de mogelijkheid vaste en mobiele producten in bundels te kopen Gedrag Consumenten kopen bundels met mobiele en vaste producten Consumenten blijven mobiele en vaste producten los van elkaar kopen Traditionele vaste partijen sturen op maximale bundeling van producten om switchbarrières van klanten te vergroten Versnelde toetreding van UPC en Ziggo in mobiel KPN en heeft eerder dan andere partijen een aantrekkelijk aanbod op gebied van bundels van vaste en mobiele producten T-Mobile / Online en Vodafone rollen hun vaste diensten uit over DSL DSL wordt verder geüpgrade om grotere bandbreedte verder van de wijkcentrale te faciliteren Uitrol van nieuwe glasinfrastructuur versnelt doordat mobiele partijen additionele vraag naar glas kunnen stimuleren Op bundels van vaste en mobiele producten wordt korting gegeven door de subscriptie op vaste telefonie als add-on gratis weg te geven Niet alle contentpartijen verkopen hun content aan over-the-top partijen die hierdoor geen volwaardig aanbod hebben Door verregaande bundeling en hevige concurrentie op de vaste en mobiele markt staat omzet onder druk Traditioneel vaste partijen raken marktaandeel kwijt aan traditioneel mobiele partijen Vodafone als relatieve nieuwkomer met een grote base in mobiel waarop cross selling mogelijk is, wint marktaandeel Chello media koopt SBS zenders en geeft content niet door aan over-the-top partijen 60 Marktaandeel ontwikkeling Marktaandelen Q YE 2014 Totale markt ~ Verzadigde markt met beperkte groei door stijging aantal huishoudens 7.427k KPN Ziggo UPC Eerder dan andere partijen een aantrekkelijke bundel van vaste en mobiele producten doordat alle vaste en mobiele producten over eigen infrastructuur kunnen worden aangeboden Verlies marktaandeel op televisiemarkt door toetreding mobiele partijen in de vaste markt Sterkere concurrentie van DSL partijen aangezien beperktere snelheid en QoS geen nadeel voor DSL partijen vormen; DSL partijen zijn succesvoller in breedband en via bundeling daardoor ook in televisie Verlies marktaandeel op televisiemarkt door toetreding mobiele partijen in de vaste markt Sterkere concurrentie van DSL partijen aangezien beperktere snelheid en QoS geen nadeel voor DSL partijen vormen; DSL partijen zijn succesvoller in breedband en via bundeling daardoor ook in televisie 7.210k k 15%-20% 20%-25% 40%-45% 30%-35% 25%-30% 20%-25% CanalDigitaal Verdergaand verlies marktaandeel door meer concurrenten op televisie 5%-10% 5%-10% Tele2 T-Mobile / Online Vodafone Uptake van bundels van vaste en mobiele diensten met cross selling op een mobiele base van enkele honderdduizenden klanten Uptake van bundels van vaste en mobiele diensten met mogelijkheid van cross selling op de bestaande mobiele base van een paar miljoen klanten Uptake van bundels van vaste en mobiele diensten met mogelijkheid van cross selling op de bestaande mobiele base van een paar miljoen klanten 0%-5% 0%-5% 0%-5% 0%-5% 0% 0%-5% Over-the-top partijen ~ Betreden de televisiemarkt niet met een volwaardige televisiedienst 0% 0%-5% 61 Overige partijen Verlies aan partijen die bundels met vaste en mobiele diensten leveren 5%-10% 0%-5% 104/136

106 Scenario 4: televisiediensten zoals we die al kennen Televisiediensten zoals we die al kennen Klantgedrag Portfolio Technologie Prijsontwikkeling Waardeketen Concurrentie Krantenkoppen Keuzemogelijkheden Uitbreiding van keuzemogelijkheden uit televisiediensten blijft voor consument beperkt tot HD en 3D Meeste partijen bieden de mogelijkheid vaste en mobiele producten in bundels te kopen Gedrag Consumenten blijven mobiele en vaste producten los van elkaar kopen Traditionele partijen sturen op maximale bundeling van producten om switchbarrières van klanten te vergroten Verschillen tussen infrastructuren zijn niet bepalend voor keuze van consumenten voor aanbieder van televisiediensten Differentiatie vindt beperkt plaats, televisie wordt in toenemende mate een commodity Niet alle contentpartijen verkopen hun content aan over-the-top partijen die hierdoor geen volwaardig aanbod hebben Gecombineerd aanbieden van vaste producten leidt tot een verdere stijging van marktaandelen KPN en daling marktaandelen UPC en Ziggo Initiële entree van spelers die bundels van vaste en mobiele diensten aanbieden heeft beperkt effect en kan beperkt verschuivingen in de markt veroorzaken Telecommarkt minder in de spotlights Consumenten houden vast aan traditionele manier van tv kijken Broadcasters houden boot af voor over-the-top partijen Consument wordt nog immer warm van de mooiste handsets Marktaandeel ontwikkeling Marktaandelen Q YE 2014 Totale markt ~ Verzadigde markt met beperkte groei door stijging aantal huishoudens 7.427k KPN Ziggo UPC Verdergaande migratie naar bundels, leidt tot toename marktaandeel gezien startpositie Migratie van Digitenne naar IPTV Toename van televisiediensten over glasvezel Verdergaande migratie naar bundels, leidt tot afname marktaandeel gezien startpositie als incumbent Verdergaande migratie naar bundels, leidt tot afname marktaandeel gezien startpositie als incumbent 7.210k k 15%-20% 20%-25% 40%-45% 35%-40% 25%-30% 20%-25% CanalDigitaal Verdergaand verlies marktaandeel door meer concurrenten op televisie 5%-10% 5%-10% Tele2 Verdergaande migratie naar bundels, leidt tot toename marktaandeel gezien startpositie 0%-5% 0%-5% T-Mobile / Online Relatieve nieuwkomer die marktaandeel wint 0%-5% 0%-5% Vodafone ~ Beperkte uptake van bundels van vaste en mobiele diensten 0% 0%-5% Over-the-top partijen ~ Betreden de televisiemarkt niet met een volwaardige televisiedienst 0% 0%-5% Overige partijen ~ Geen bijzonderheden 5%-10% 5%-10% 105/136

107 Effect op infrastructuur Figuur 50 laat de marktaandelen zien op infrastructuurniveau voor de televisiemarkt Q en voor einde 2014 voor ieder scenario. Hierbij is voor kabel een opsplitsing gemaakt tussen analoog only en digitale televisie. Over-the-top televisie kan over iedere infrastructuur worden geleverd waarop een breedband internetdienst mogelijk is. Het aandeel van over-the-top televisie is daarom apart weergegeven en zal zich in de praktijk verdelen over infrastructuren via welke de breedband internetaansluiting wordt afgenomen. Figuur 50: marktaandelen infrastructuur per scenario Marktaandelen Q Marktaandelen ultimo 2014 Scenario 1 Scenario 2 Scenario 3 Scenario 4 Kabel - Analoog 37% 5%-10% 5%-10% 5%-10% 10%-15% Kabel - Digitaal 36% 55%-60% 50%-55% 45%-50% 50%-55% Koper 0%-5% 10%-15% 20%-25% 10%-15% Fiber 15-25% 0%-5% 0%-5% 0%-5% 0%-5% Ether 5%-10% 5%-10% 10%-15% 5%-10% Satelliet 5%-10% 5%-10% 0%-5% 5%-10% 5%-10% Breedband (OTT) 0% 5%-10% 5%-10% 0%-5% 0%-5% 106/136

108 Breedbandmarkt Dit hoofdstuk beschrijft de vier scenario s zoals gedefinieerd voor de breedbandmarkt, welke met name gedreven worden door het al dan niet plaatsvinden van: Vraag naar breedband internetsnelheid en QoS Gebundeld afnemen van vaste en mobiele diensten Dit resulteert in de vier scenario s als in figuur 51. Figuur 51: overzicht van de vier scenario s voor de breedbandmarkt Garanderen snelheid en QoS krijgen groot belang 1 Vast wordt gekocht op kwaliteit 2 Alles-in-1 bundel over een snel netwerk Mobiele diensten bestaan naast vaste diensten en consumenten kopen vaste en mobiele producten los van elkaar Consumenten die veel diensten gebruiken met consequent hoog dataverbruik migreren van DSL naar kabel en glasvezel: KPN verliest marktaandeel, T-Mobile, Tele2 en Vodafone groeien niet in de vaste markt Uitrol van glas versnelt als vervangend alternatief voor DSL op de wholesalemarkt Substantieel deel van consumenten koopt vaste en mobiele producten in bundels bij één aanbieder Versnelde toetreding van UPC en Ziggo in mobiel T-Mobile / Online en Vodafone leveren over DSL (WBA of ULL), omdat deze infrastructuur via wholesale toegankelijk is en landelijke dekking kent KPN, Tele2, T-Mobile/Online en Vodafone ondervinden nadeel doordat DSL minder in staat is snelheid en QoS te garanderen Uitrol van glas versnelt als vervangend alternatief voor DSL op de wholesalemarkt Geringe uptake van bundels van vaste en mobiele diensten 4 Mobiel blijft een ander type product dan vaste producten Mobiele diensten bestaan naast vaste diensten en consumenten kopen vaste en mobiele producten los van elkaar Primaire manier om televisie en overige videocontent te consumeren blijft via diensten die over gereserveerde frequentieruimte worden aangeboden DSL, kabel en glasvezel differentiëren zich niet op QoS De huidige trend van marktaandeelontwikkeling zet zich door 3 Alles in 1 bundel met korting Grote uptake van bundels van vaste en mobiele diensten Substantieel deel van consumenten koopt vaste en mobiele producten in bundels bij één aanbieder Primaire manier om televisie en overige videocontent te consumeren blijft via diensten die over gereserveerde frequentieruimte worden aangeboden Versnelde toetreding van UPC en Ziggo in mobiel T-Mobile / Online en Vodafone kunnen relatief eenvoudig groeien binnen de vaste wereld via DSL DSL als infrastructuur groeit, omdat T-Mobile / Online, Tele2 en Vodafone WBA of ULL gebruiken Garanderen snelheid en Qos krijgen geen groter belang Voor ieder scenario worden 2 figuren weergegeven: Een algemene beschrijving van het scenario De impact op de marktaandelen per partij 107/136