Migraine en epilepsie: een (genetische) relatie?

Transcriptie

1 N E U R O L O G I E Migraine en epilepsie: een (genetische) relatie? J. Haan, G.M. Terwindt en M.D. Ferrari Een mogelijke relatie tussen migraine en epilepsie is al vele decennia onderwerp van discussie. Klinische, epidemiologische en therapeutische overeenkomsten kunnen op toeval berusten, en zijn niet bewijzend voor een gemeenschappelijke basis. Een genetisch bepaalde stoornis in de functie van ionenkanalen lijkt daarentegen wel enige aanwijzing te geven voor een gemeenschappelijke onderliggende oorzaak van migraine en epilepsie. Mutaties in de 3 bekende genen voor familiaire hemiplegische migraine kunnen namelijk epilepsie veroorzaken. Dit zou er op kunnen wijzen dat het ontwikkelen van specifieke geneesmiddelen die gericht zijn op het stabiliseren van ionenkanalen, zowel de epilepsie- als de migrainepatiënt ten goede kan komen. In dit overzicht worden kort de klinische, epidemiologische, pathofysiologische en therapeutische overeenkomsten tussen migraine en epilepsie besproken, maar de meeste aandacht wordt gegeven aan de genetische overeenkomsten. (Tijdschr Neurol Neurochir 2006;107:216-21) Inleiding Migraine en epilepsie worden beide gekenmerkt door paroxysmale cerebrale disfunctie. Het bestaan van een relatie tussen migraine en epilepsie is daarom al vele decennia een onderwerp van discussie. 1,2 Sommige auteurs wijzen op de grote overeenkomsten. Zij beschouwen migraine en epilepsie als sterk gerelateerde hersenaandoeningen. Historische voorbeelden van aanhangers van dit standpunt zijn Hughlings Jackson, Charcot en Dejerine. Andere auteurs wijzen juist op de grote verschillen tussen de beide syndromen, wat in zijn extreemste vorm heeft geleid tot de beroemde uitspraak van William Gowers: De frequentste relatie tussen migraine en epilepsie is de verkeerde diagnose. 3 Recente ontdekkingen, vooral op genetisch gebied, hebben de discussie over de relatie tussen migraine en epilepsie enigszins in een ander daglicht gesteld. In dit overzicht worden kort de klinische, epidemiologische, pathofysiologische en therapeutische overeenkomsten tussen migraine en epilepsie besproken. De meeste aandacht wordt echter gegeven aan de genetische relatie tussen deze 2 ziekten. Klinische overeenkomsten Migraine en epilepsie zijn paroxysmale aandoeningen. Bij beide speelt een tijdelijke functiestoornis van de hersenschors bij de aanvallen een belangrijke rol. Zowel migraine- als epilepsieaanvallen kunnen worden voorafgegaan door voorverschijnselen (in beide gevallen aura genoemd, alhoewel het om verschillende fenomenen gaat). Er zijn diverse triggerfactoren (bijvoorbeeld hormonale factoren, slaapstoornissen, schedeltrauma) die zowel migraine- als epilepsieaanvallen kunnen uitlokken. Epilepsie en migraine kunnen beide voorkomen in de vorm van een status; een status epilepticus bij Auteurs: dr. J. Haan, afdeling Neurologie, Leids Universitair Medisch Centrum, Leiden en Rijnland Ziekenhuis Leiderdorp, Leiderdorp, mw. dr. G.M. Terwindt en prof. dr. M.D. Ferrari, afdeling Neurologie, Leids Universitair Medisch Centrum, Leiden. Correspondentie graag richten aan dr. J. Haan, neuroloog, afdeling Neurologie K5Q, Leids Universitair Medisch Centrum, postbus 9600, 2300 RC Leiden, tel: +31 (0) , adres: jhaan@rijnland.nl Belangenconflict en financiële vergoeding: dr. J. Haan en prof. dr. M.D. Ferrari zijn betrokken bij wetenschappelijke adviezen voor, en wetenschappelijke onderzoeken met diverse farmaceutische bedrijven die migrainemiddelen ontwikkelen. Mw. dr. G.M. Terwindt heeft geen potentiële belangenconflicten. T I J D S C H R I F T V O O R N E U R O L O G I E E N N E U R O C H I R U R G I E VOL. 107 NR

2 Tabel 1. Mutaties in de 3 bekende genen van familiaire hemiplegische migraine die ook epilepsie kunnen veroorzaken. Gen Mutatie Referentie CACNA1A T666M 30 Y1820X 31 I1710T 33 E147K 35 ATP1A2 R689Q 38 M731T 38 L746P 39 W887R 39 G615R 40 D718N 41 P979L 41 G901A 42 SCN1A Q1489K 43 epilepsie en een migraine aura status of status migrainosus bij migraine. De klinische verschillen tussen migraine en epilepsie zijn meestal dermate groot, dat het onderscheid in de dagelijkse praktijk niet moeilijk te maken is. Dit is maar goed ook, want de benodigde aanvullende diagnostiek, prognose en behandeling verschillen enorm. Er zijn echter ook diverse situaties waarbij diagnostische onzekerheid kan ontstaan. Zo is het al zeer lang bekend dat een epileptische aanval gepaard kan gaan, of gevolgd kan worden, door een op migraine lijkende hoofdpijn. 4,5 Omgekeerd kan een migraineaanval leiden tot bewusteloosheid, vooral wanneer er sprake is van zogenoemde basilaris-migraine. 6,7 Migrainepatiënten kunnen EEG-afwijkingen hebben, die wijzen op epilepsie. 8 Vooral bij acute confusionele migraine komen EEG-afwijkingen voor die, in combinatie met de kliniek, tot diagnostische verwarring kunnen leiden. 9 Er bestaan ook een aantal specifieke syndromen, waarbij migraine en epilepsie tegelijkertijd kunnen voorkomen. Het gaat hierbij om aanvallen die zowel kenmerken hebben van migraine als van epilepsie, soms migralepsie genoemd. 10 Meestal gaat het om migraineaanvallen met aura die een epileptische aanval uitlokken ( migraine triggered seizures ). 11 Er zijn ook patiënten beschreven waarbij aansluitend aan een migraineaanval, epilepsie optreedt en reversibele cerebrale MRI-afwijkingen worden gevonden. 12 Als er sprake is van separate migraine en epilepsie binnen 1 individu kan toeval een rol spelen. Dit wordt verklaard door de hoge prevalentie van migraine in de algemene bevolking, en dus ook in de epilepsiepopulatie. Van enkele specifieke epilepsiesyndromen is gepubliceerd dat ze meer dan verwacht met migraine geassocieerd zouden zijn. Deze publicaties zijn echter vrijwel allemaal van oudere datum, betreffen een kleine groep patiënten (of slechts 1 familie), en verzuimen zonder uitzondering aan te geven of het gaat om migraine met of migraine zonder aura. Het betreft hier occiptaalkwabepilepsie, Rolandische-epilepsie, adult onset myoclonus epilepsy, petit-malepilepsie en temporaalkwabepilepsie Er zijn nog enkele andere klinische relaties tussen migraine en epilepsie. Epilepsie kan een uiting zijn van een cerebrale beschadiging die veroorzaakt wordt door migraine, zoals in het geval van een migraineus infarct. 18 Migraine en epilepsie kunnen beide veroorzaakt worden door een onderliggende (structurele) hersenziekte, zoals een hersenschudding, een arterioveneuze malformatie, mitochondrial encephalopathy with lactic acidosis and strokelike episodes (MELAS), alternating hemiplegia of childhood, en het Sturge-Webersyndroom. 1,19-21 Epidemiologische studies Op basis van de prevalenties van migraine en epilepsie in de algemene bevolking is migraine te verwachten bij ongeveer 20% van de epilepsiepatiënten en epilepsie bij 1-2% van de migrainepatiënten. Bij beide aandoeningen is er sowieso sprake van een hoge mate van comorbiditeit (het tevens voorkomen van een andere ziekte). De oudere epidemiologische studies naar een relatie tussen migraine en epilepsie waren zonder uitzondering problematisch, vanwege het gebrek aan strikte criteria voor de diagnose van migraine en epilepsie, en het ontbreken van een goede controlegroep. 22 Eigenlijk werden de eerste state-of-the-artstudies die gebruik maakten van de criteria van de International Headache Society (IHS) voor migraine, pas uitgevoerd in de jaren 90 van de vorige eeuw. Marks en Ehrenberg vonden zoals verwacht migraine bij 20% van de epilepsiepatiënten, maar opvallend was dat bij 3% van de patiënten de epilepsieaanvallen optraden in nauwe tijdsrelatie tot de migraineaanvallen. 23 In een studie met bijna epilepsiepatiënten vonden Ottman en Lipton bij 24% tevens migraine. 24 Van de familieleden met epilepsie had 26% ook 217 VOL. 107 NR T I J D S C H R I F T V O O R N E U R O L O G I E E N N E U R O C H I R U R G I E

3 migraine, terwijl slechts 15% van de familieleden zonder epilepsie, migraine had. De kans op migraine bleek dus ongeveer verdubbeld te zijn bij volwassenen met epilepsie. Een vergelijkbaar resultaat werd gevonden in een recente populatiestudie. 25 Bij kinderen met epilepsie komt ook ongeveer tweemaal zo veel migraine voor. 26 In een recent retrospectief IJslands onderzoek hadden kinderen tussen 5 en 15 jaar met epilepsie bijna viermaal vaker migraine, met name migraine met aura. 27 Genetica van migraine en epilepsie Migraine en idiopathische epilepsie zijn complexe genetische aandoeningen. Bij beide fenotypes spelen multipele genetische factoren in combinatie met omgevingsfactoren, een rol. Intensief wetenschappelijk onderzoek van de laatste jaren heeft een deel van de genetische achtergronden van migraine en epilepsie ontrafeld, maar veel is nog niet bekend. Opvallend is dat, naar mate er meer bekend wordt over de genetische achtergronden, er ook steeds meer raakvlakken tussen migraine en epilepsie worden gevonden. Overigens is vaker gerapporteerd dat migrainegenen ook epilepsie kunnen veroorzaken, dan andersom (migraine door epilepsiegenen). Dit zou kunnen berusten op een onderzoeksbias: epilepsie bij een patiënt of familie met migraine wordt meestal geregistreerd, terwijl migraine bij epilepsie al snel wordt toegeschreven aan toeval door de hoge prevalentie van migraine in de algemene bevolking. In ieder geval is er vrijwel geen literatuur over migraine bij mutaties in epilepsiegenen, en veel over epilepsie die geassocieerd is met migrainegenen. Van enkele zeldzame specifieke epilepsiesyndromen zijn mutaties bekend, onder andere in de genen die coderen voor nicotineacetylcholine- en GABAareceptoren. 28 Bij de meeste idiopathische epilepsievormen zijn echter nog geen causale mutaties gevonden. De inmiddels bekende genen voor idiopathische epilepsie coderen vrijwel allemaal voor ionenkanalendefecten, met name van natrium-, kalium- en chloridekanalen. 28 Mutaties in dergelijke genen veroorzaken abnormale synchronisatie of overmatige prikkelbaarheid van cerebrale structuren. Net als bij epilepsie speelt ook bij migraine een complexe combinatie van grotendeels nog onbekende erfelijke en omgevingsfactoren een rol. 29 De huidige moleculair-biologische kennis omtrent de genetische achtergrond van migraine is beperkt. Alleen enkele van de genen, die betrokken zijn bij een zeldzame variant van migraine met aura, familiaire hemiplegische migraine (FHM), zijn bekend. FHM is een autosomaal dominant overervende aandoening. Bij eenderde van de FHM-families treedt naast migraine ook een chronisch progressieve cerebellaire ataxie op. Bij veel FHM-families komt ook epilepsie voor. Het FHM1-gen CACNA1A codeert voor calciumkanalen en ligt op de korte arm van chromosoom Mutaties in dit gen worden gevonden bij meer dan de helft van alle FHM-families, inclusief alle families met cerebellaire ataxie. Inmiddels zijn meer dan 15 verschillende mutaties in dit gen beschreven. Enkele hiervan zijn ook geassocieerd met epilepsie (zie Tabel 1) Een associatie tussen het CAC- NA1A-gen en idiopathische epilepsie werd door 1 onderzoeksgroep gevonden, maar dit werd niet bevestigd door een andere. 36,37 Mutaties in het muizen calciumkanaalgen, dat gezien kan worden als equivalent van het humane CACNA1A, veroorzaken naast ataxie ook epilepsie. Het FHM2-gen ATP1A2 ligt op de lange arm van chromosoom 1. 38,39 Het codeert voor de α2-subeenheid van natrium-kalium-atpase, die verantwoordelijk is voor het pompen van kaliumionen de cel in en natriumionen de cel uit. Een stoornis van de natrium-kaliumverhouding kan een cortical spreading depression opwekken: een kortdurende golf van hyperexcitatie van neuronen die gevolgd wordt door een periode van hypo-exitatie. Dit fenomeen wordt algemeen beschouwd als het onderliggende mechanisme voor een migraineaura. 29 Diverse verschillende mutaties in het ATP1A2-gen zijn gerapporteerd bij FHMfamilies (zie Tabel 1). In 2 Italiaanse families vertoonden enkele patiënten naast FHM ook niet nader gespecificeerde, epilepsie. 39 In een Nederlands-Canadese familie met FHM en een ATP1A2-mutatie hadden diverse familieleden tevens een goedaardige vorm van epilepsie, de zogenoemde benigne familiaire infantiele convulsies (BIFC). 38 In 12 Italiaanse BIFC-families (zonder FHM) werd overigens geen ATP1A2-mutatie gevonden. 44 Een associatie werd ook niet gevonden tussen het ATP1A2-gen en temporaalkwabepilepsie en idiopathische gegeneraliseerde epilepsie. 45,46 Het FHM3-gen werd zeer recentelijk ontdekt op chromosoom 2q24. Het bleek te gaan om een al bekend epilepsiegen SCN1A. 43 Mutaties in dit natriumkanaalgen waren al eerder beschreven bij families met gegeneraliseerde epilepsie met koortsconvulsies, en bij een ernstige vorm van myoclonus epilepsie. 28 Drie van de 18 patiënten met FHM en een SCN1Amutatie hadden ook epileptische aanvallen gehad gedurende hun jeugd. Bij 2 ging het om benigne febriele convulsies, bij de derde om benigne focale epilepsie. Samenvattend kan gezegd worden dat mutaties in T I J D S C H R I F T V O O R N E U R O L O G I E E N N E U R O C H I R U R G I E VOL. 107 NR

4 Aanwijzingen voor de praktijk 1. Op basis van de migraine- en epilepsieprevalenties in de algemene bevolking is migraine te verwachten bij ongeveer 20% van de epilepsiepatiënten en epilepsie bij 1-2% van de migrainepatiënten. 2. Een genetische relatie tussen migraine en epilepsie wordt gesuggereerd door het voorkomen van epilepsie bij patiënten met mutaties in de 3 bekende genen van familiaire hemiplegische migraine. 3. Het samengaan van migraine en epilepsie in 1 patiënt kan de keuze van (preventieve) medicatie beïnvloeden. alle 3 bekende FHM-genen ook epilepsie kunnen geven. Een genetische stoornis in de functie van ionenkanalen zou dus beschouwd kunnen worden als een gemeenschappelijke onderliggende oorzaak voor migraine en epilepsie. Hoewel er veel FHMpatiënten zijn die epilepsie hebben, is het natuurlijk wel opvallend dat het merendeel van de patiënten met een FHM-ionenkanaalmutatie geen epileptische manifestaties heeft. Wellicht zijn er bijkomende genetische dan wel omgevingsfactoren die het optreden van epilepsie bepalen, of is het een kwestie van incomplete penetrantie (dat wil zeggen dat een patiënt met een mutatie niet altijd het volledige ziektebeeld heeft). Therapeutische consequenties Bij aanvallen van migraine en epilepsie is er sprake van voorbijgaande veranderingen in corticale neuronale activiteit. Bij epilepsie gaat het om hyperexcitatie, bij migraine deels om hyper- en deels om hypo-excitatie. Van beide aandoeningen is nog niet de gehele pathofysiologie ontrafeld, maar wel is duidelijk dat bij beide aandoeningen ionenkanalen, het glutamaat-, serotonine- en dopaminemetabolisme een belangrijke rol spelen. Het is dan ook niet verbazingwekkend dat de preventieve behandeling van migraine en epilepsie overeenkomsten vertoont. De stand van zaken betreffende therapeutische opties is bij beide syndromen echter geheel anders. Bij epilepsie werden de verschillende preventieve medicamenten specifiek voor epilepsie ontwikkeld, maar de werkzaamheid van de beschikbare preventieve medicamenten voor migraine berust steeds op een toevalsbevinding. Migraine kan behandeld worden met bloeddrukmedicatie (bijvoorbeeld propranolol), antidepressiva (amitriptyline) en antiepileptica. Vrijwel alle anti-epileptica zijn geprobeerd bij migraine. Alleen van natriumvalproaat en topiramaat werd de effectiviteit bewezen in dubbelblind placebogecontroleerde studies. Deze effectiviteit berust waarschijnlijk op het stabiliserende effect op ionenkanalen. Gabapentine is mogelijk ook effectief, maar nog onvoldoende onderzocht. Alle andere antiepileptica werden alleen nog maar in open studies en bij kleine patiëntenaantallen geprobeerd. Conclusie Recent genetisch onderzoek geeft aanwijzingen voor een genetische relatie tussen migraine en epilepsie. Het trefwoord van deze relatie is ionenkanalen. Het gaat hierbij echter wel om een relatie tussen een zeer zeldzame migrainevariant (FHM) en epilepsie, zodat er geen conclusies mogelijk zijn omtrent de relatie tussen migraine en epilepsie in het algemeen. Een belangrijke taak voor migrainewetenschappers is om eerst aan te tonen dat een stoornis in ionenkanalen ook een rol speelt bij gewone migraine met en zonder aura, en niet alleen bij extreem zeldzame fenotypes, zoals FHM. Het is waarschijnlijk dat het ontwikkelen van specifieke geneesmiddelen die gericht zijn op het stabiliseren van ionenkanalen, ook de gewone migrainepatiënt ten goede zal komen. Referenties 1. Bazil CW. Migraine and epilepsy. Neurol Clin 1994;12: Haut SR, Bigal ME, Lipton RB. Chronic disorders with episodic manifestations: focus on epilepsy and migraine. Lancet Neurol 2006;5: Bruyn GW. Migraine and epilepsy. Funct Neurol 1986;1: Schon F, Blau JN. Post-epileptic headache and migraine. 219 VOL. 107 NR T I J D S C H R I F T V O O R N E U R O L O G I E E N N E U R O C H I R U R G I E

5 J Neurol Neurosurg Psychiatry 1987;50: Ito M, Adachi N, Nakamura F, Koyama T, Okamura T, Kato M, et al. Characteristics of postictal headache in patients with partial epilepsy. Cephalalgia 2004;24: Lees F, Watkins SM. Loss of consciousness in migraine. Lancet 1963;186: Bickerstaff ER. The basilar artery and the migraine epilepsy syndrome. Proc R Soc Med 1962;55: Sand T. Electroencephalography in migraine: a review with focus on quantitative electroencephalography and the migraine vs. epilepsy relationship. Cephalalgia 2003;23 Suppl 1: Evans RW, Gladstein J. Confusional migraine or photoepilepsy? Headache 2003;43: Milligan TA, Bromfield E. A case of migralepsy. Epilepsia 2005;46 Suppl 10: Velioglu SK, Ozmenoglu M. Migraine-related seizures in an epileptic population. Cephalalgia 1999;19: Mateo I, Foncea N, Vicente I, Gomez BM, Garcia-Monco JC. Migraine-associated seizures with recurrent and reversible magnetic resonance imaging abnormalities. Headache 2004; 44: Andermann F, Zifkin B. The benign occipital epilepsies of childhood: an overview of the idiopathic syndromes and of the relationship to migraine. Epilepsia 1998;39 Suppl 4:S Giroud M, Couillault G, Arnould S, Dauvergne M, Dumas R, Nivelon JL. [Epilepsy with rolandic paroxysms and migraine, a non-fortuitous association. Results of a controlled study.] Pediatrie 1989;44: Saka E, Saygi S. Familial adult onset myoclonic epilepsy associated with migraine. Seizure 2000;9: Baier WK, Doose H. Petit mal-absences of childhood onset: familial prevalences of migraine and seizures. Neuropediatrics 1985;16: Hart YM, Andermann F. Migraine aura, seizures, and temporal lobe epilepsy. Adv Neurol 1999;81: Petzold GC, Klingebiel R, Einhaupl KM, Arnold G, Valdueza JM, Dreier JP. Migraine-induced stroke in a patient with migrainerelated epilepsy. Headache 2003;43: Kupersmith MJ, Vargas ME, Yashar A, Madrid M, Nelson K, Seton A, et al. Occipital arteriovenous malformations: visual disturbances and presentation. Neurology 1996;46: Montagna P, Gallassi R, Medori R, Govoni E, Zeviani M, Di Mauro S, et al. MELAS syndrome: characteristic migrainous and epileptic features and maternal transmission. Neurology 1988;38: Kossoff EH, Hatfield LA, Ball KL, Comi AM. Comorbidity of epilepsy and headache in patients with Sturge-Weber syndrome. J Child Neurol 2005;20: Matias-Guiu J, Galiano L, Vioque J, Falip R, Martin R. A case-control study to evaluate the association of epilepsy and migraine. Neuroepidemiology 1992;11: Marks DA, Ehrenberg BL. Migraine-related seizures in adults with epilepsy, with EEG correlation. Neurology 1993;43: Ottman R, Lipton RB. Comorbidity of migraine and epilepsy. Neurology 1994;44: Tellez-Zenteno JF, Matijevic S, Wiebe S. Somatic comorbidity of epilepsy in the general population in Canada. Epilepsia 2005;46: Yamane LE, Montenegro MA, Guerreiro MM. Comorbidity headache and epilepsy in childhood. Neuropediatrics 2004; 35: Ludvigsson P, Hesdorffer D, Olafsson E, Kjartansson O, Hauser WA. Migraine with aura is a risk factor for unprovoked seizures in children. Ann Neurol 2006;59: Steinlein OK. Genetic mechanisms that underlie epilepsy. Nat Rev Neurosci 2004;5: Pietrobon D. Migraine: new molecular mechanisms. Neuroscientist 2005;11: Ophoff RA, Terwindt GM, Vergouwe MN, Van Eijk R, Oefner PJ, Hoffman SM, et al. Familial hemiplegic migraine and episodic ataxia type-2 are caused by mutations in the Ca2+ channel gene CACNL1A4. Cell 1996;87: Jouvenceau A, Eunson LH, Spauschus A, Ramesh V, Zuberi SM, Kullmann DM, et al. Human epilepsy associated with dysfunction of the brain P/Q-type calcium channel. Lancet 2001;358: Holtmann M, Opp J, Tokarzewski M, Korn-Merker E. Human epilepsy, episodic ataxia type 2, and migraine. Lancet 2002;359: Kors EE, Melberg A, Vanmolkot KR, Kumlien E, Haan J, Raininko R, et al. Childhood epilepsy, familial hemiplegic migraine, cerebellar ataxia, and a new CACNA1A mutation. Neurology 2004;63: Beauvais K, Cave-Riant F, De Barace C, Tardieu M, Tournier-Lasserve E, Furby A. New CACNA1A gene mutation in a case of familial hemiplegic migraine with status epilepticus. Eur Neurol 2004;52: Imbrici P, Jaffe SL, Eunson LH, Davies NP, Herd C, Robertson R, et al. Dysfunction of the brain calcium channel CaV2.1 in absence epilepsy and episodic ataxia. Brain 2004; 127: Chioza B, Nashef L, Asherson P, Makoff A. CACNA1A and P/Q-type calcium channels in epilepsy. Lancet 2002;359: Sander T, Toliat MR, Heils A, Becker C, Nurnberg P. Failure to replicate an allelic association between an exon 8 polymorphism of the human alpha(1a) calcium channel gene and common syndromes of idiopathic generalized epilepsy. Epilepsy Res 2002;49: Vanmolkot KR, Kors EE, Hottenga JJ, Terwindt GM, Haan J, Hoefnagels WA, et al. Novel mutations in the Na+, K+-ATPase pump gene ATP1A2 associated with familial hemiplegic migraine and benign familial infantile convulsions. Ann Neurol 2003;54: De Fusco M, Marconi R, Silvestri L, Atorino L, Rampoldi L, Morgante L, et al. Haploinsufficiency of ATP1A2 encoding the Na+/K+ pump a2 subunit associated with familial hemiplegic T I J D S C H R I F T V O O R N E U R O L O G I E E N N E U R O C H I R U R G I E VOL. 107 NR

6 migraine type 2. Nat Genet 2003;33: Vanmolkot KR, Stroink H, Koenderink JB, Kors EE, Van den Heuvel JJ, Van den Boogerd EH, et al. Severe episodic neurological deficits and permanent mental retardation in a child with a novel FHM2 TP12 mutation. Ann Neurol 2006; 59: Jurkat-Rott K, Freilinger T, Dreier JP, Herzog J, Gobel H, Petzold GC, et al. Variablity of familial hemiplegic migraine with novel A1A2 Na+/K+-ATPase variants. Neurology 2004;62: Spadaro M, Ursu S, Lehmann-Horn F, Liana V, Giovanni A, Paola G, et al. A G301R Na+/K+-ATPase mutation causes familial hemiplegic migraine type 2 with cerebellar signs. Neurogenetics 2004;5: Dichgans M, Freilinger T, Eckstein G, Babini E, Lorenz- Depiereux B, Biskup S, et al. Mutation in the neuronal voltagegated sodium channel SCN1A in familial hemiplegic migraine. Lancet 2005;366: Martinelli BF, Aridon P, Zara F, Guerrini R, Marini C, De Fusco M, et al. No evidence of ATP1A2 involvement in 12 multiplex Italian families with benign familial infantile seizures. Neurosci Lett 2005;388: Buono RJ, Ferraro TN, O Connor MJ, Sperling MR, Abbey M, Finanger E, et al. Lack of association between temporal lobe epilepsy and a novel polymorphism in the a2 subunit gene (ATP1A2) of the sodium potassium transporting ATPase. Am J Med Genet 2000;96: Lohoff FW, Ferraro TN, Sander T, Zhao H, Dahl JP, Berrettini WH, et al. No association between common variations in the human a2 subunit gene (ATP1A2) of the sodium-potassium-transporting ATPase and idiopathic generalized epilepsy. Neurosci Lett 2005;382:33-8. Ontvangen 30 maart 2006, geaccepteerd 22 mei Epilepsie op latere leeftijd Epilepsie op latere leeftijd is geschreven voor mensen die vanaf de leeftijd van ongeveer 50 jaar epilepsie krijgen. Met de huidige vergrijzing, een groep die helaas groeit. Epilepsie ontstaat op latere leeftijd vaak als gevolg van een andere ziekte of hersenaandoening. De brochure beschrijft klachten, onderzoek, diagnose en behandeling en gaat tevens in op de psychosociale kant van epilepsie, zowel voor de persoon in kwestie als voor zijn/haar omgeving. Aan de brochure werkten verschillende artsen en voorlichters mee en een coördinator van de Epilepsievereniging Nederland. Epilepsie en medicijnen Onlangs vernieuwde het Nationaal Epilepsie Fonds haar brochure Epilepsie en medicijnen. In deze brochure is uitgebreide informatie te vinden over de werking, verschillende middelen en het gebruik van anti-epileptica. Daarnaast beschrijft het fonds mogelijke bijwerkingen en de consequenties van anti-epileptica voor het dagelijks leven. Aan deze brochure werkten verschillende artsen en voorlichters mee. De brochures zijn te bestellen door een mail te sturen naar info@epilepsiefonds.nl of door te bellen met de Epilepsie Infolijn van het Nationaal Epilepsie Fonds, tel: De brochures zijn ook te downloaden via VOL. 107 NR T I J D S C H R I F T V O O R N E U R O L O G I E E N N E U R O C H I R U R G I E