Verstening van het platteland!?

Transcriptie

1 Verstening van het platteland!? Quick scan naar de effecten van VABs op de kwaliteit en vitaliteit van het buitengebied in vijf gemeenten in Noord- en Zuidoost Brabant 20 mei 2014

2

3 Inhoudsopgave 1. Inleiding 1 2. Samenvattende conclusies, effecten & aanbevelingen 3 3. Wat is er aan de hand 7 a) Agrarische sector in ontwikkeling: stoppende boeren en schaalvergroting 7 b) Emissies door de agrarische sector 16 c) Actorenanalyse 19 d) Beleid- en regelgeving Bijlagen 23

4 Inleiding Het buitengebied in Nederland is aan het veranderen. Er komt langzaamaan meer ruimte voor nieuwe, vaak buitengebied gebonden, sectoren zoals het toerisme. Een platteland van en voor agrariërs is niet meer vanzelfsprekend. In de gemeente Deurne zijn deze tendensen ook gesignaleerd. De afgelopen jaren zijn relatief veel boerenbedrijven gestopt. Onder meer door een gebrek aan opvolging of gebrek aan perspectief op groei door de locatie van het bedrijf. De zogenaamde vrijkomende agrarische bebouwing (VAB) heeft een nieuwe invulling nodig. Daar tegenover staat de groep agrariërs die juist willen groeien om een efficiënte bedrijfsvoering te kunnen handhaven. Ook speelt steeds vaker een scherpe maatschappelijke discussie over de agrarische sector. De samenleving kijkt met een kritische blik naar verstening, dierenwelzijn, gezondheidseffecten en de milieubelasting. Draagvlak Een centraal probleem op dit moment is een gebrek aan vertrouwen tussen de agrarische sector en (een deel van) de burgers in het buitengebied. Gezien de ontwikkelingen moet de agrarische sector veranderen, maar het lukt de partijen niet tot een gezamenlijke missie te komen. Het draagvlak ontbreekt nog om een transitie in het buitengebied samen mogelijk te maken en de kwaliteit en vitaliteit te versterken. Werkgroep In de nota Boeren met Buren; hoe kan een VAB bijdragen aan een Vitaal Platteland (november 2013) heeft de gemeente Deurne een analyse gemaakt van de ontwikkeling in de agrarische sector in Deurne. Ook is daarin gekeken naar kansrijke oplossingen om verstening tegen te gaan zoals staldering (nieuwbouw koppelen aan afbraak) en de mogelijkheden voor nieuwe invullingen van VABs. Als vervolgstap hebben de gemeenten Deurne en St. Oedenrode, Fontys Hogeschool en beeckk adviseurs besloten samen de situatie in het buitengebied vanuit een breder perspectief in beeld te brengen. Ook de provincie Noord-Brabant is als adviseur aangehaakt. Quick scan Eerste stap is het uitwerken van een probleemanalyse. Kloppen de ontwikkelingen die hierboven geschetst zijn? Wat zijn de belangrijkste ontwikkelingen en welke omvang hebben deze? Welke partijen en belangen herkennen we in dit speelveld? Is de problematiek in verschillende gemeenten vergelijkbaar? Door middel van een quick scan maken we dit inzichtelijk. We hanteren daarbij als invalshoek de ontwikkelingen in de agrarische sector en welke invloed deze hebben op het buitengebied in Noord- en Zuidoost Brabant. Specifiek gaan we in op vijf gemeenten in deze regio s. De uitkomsten bieden een basis om aan oplossingen te werken om de vraagstukken aan te pakken. Onderzoeksvraag In de quick scan worden de volgende onderzoeksvragen beantwoord: 1. Wat is de omvang en het effect van de ontwikkelingen in het buitengebied met betrekking tot vrijkomende agrarische bebouwing en schaalvergroting in de agrarische sector in de gemeenten Deurne, Someren, Oirschot, Eersel en St. Oedenrode? 1

5 2. Zijn er op dit moment netto al voldoende stenen in het buitengebied aanwezig? Ofwel, is het aantal m2 bebouwing dat de komende jaren vrijkomt door een afnemend aantal agrariërs voldoende om de gewenste extra bebouwing voor agrarische bedrijven die een schaalsprong maken te faciliteren? Onderzoeksopzet Om de onderzoeksvragen te beantwoorden is de ontwikkeling van het aantal stoppende agrariërs en schaalvergroting onderzocht in de vijf gemeenten. Ook is gekeken naar de ontwikkeling van de veestapel, de milieuemissies en de omvang van de bouwblokken. Deze gegevens zijn gebruikt om de verwachtingen voor 2020 inzichtelijk te maken en een raming te berekenen voor het aantal m2 agrarische bebouwing dat vrijkomt en/of nieuw wordt gerealiseerd. Aanvullend is een actorenanalyse uitgevoerd en is het huidige beleid- en regelgeving vanuit de provincie samengevat. De focus in deze quick scan ligt op de vijf specifieke gemeenten die in de onderzoeksvraag zijn benoemd. Het zijn vijf gemeenten met een omvangrijk buitengebied, met wel enig verschil in ligging en omvang. Wij denken dat deze vijf gemeenten een representatief beeld vormen voor de regio s Zuidoost- en Noordoost Brabant. Daar waar mogelijk en relevant is daarom ter vergelijking ook gekeken naar ontwikkelingen op regionaal of provinciaal niveau. Leeswijzer Als eerste worden de samenvattende conclusies weergegeven. Vervolgens wordt in deel A ingegaan op VABs, schaalvergroting, bouwblokken, de veestapel, de verwachtingen voor 2020 en het risico op verstening in het buitengebied. Deel B bevat een analyse van de ontwikkelingen rondom de milieuemissies door de agrarische sector. In deel C is de actorenanalyse uitgewerkt. Er wordt hier vooral ingegaan op de thema s die door de verschillende partijen als belangrijk worden gezien. Tot slot is in deel D het huidige beleid vanuit de provincie en het Brabantberaad rondom de veehouderij in beeld gebracht. 2

6 SAMENVATTENDE CONCLUSIES, EFFECTEN EN AANBEVELINGEN Conclusies De ontwikkelingen in de agrarische sector en de gevolgen daarvan zijn onderzocht in de gemeenten Deurne, St. Oedenrode, Eersel, Someren en Oirschot. Deze gemeenten laten vergelijkbare tendensen zien als het gaat om de afname van het aantal agrarische bedrijven, schaalvergroting, omvang van de veestapel en milieuemissies. De belangrijkste conclusies uit de quick scan zijn hieronder in schema s inclusief toelichting weergegeven. DE CIJFERS* Vrijkomende agrarische bebouwing (VAB) In de periode is het aantal agrarische bedrijven met 17% gedaald. De verwachting is dat tot 2020 nog eens circa 30% van de agrariërs stopt. Voor Deurne betekent dat een daling van 400 naar 280 agrarische bedrijven tussen Momenteel tellen de vijf gemeenten in totaal 616 inactieve agrarische bedrijven (geen dieren meer aanwezig). Het huidig aantal m2 vrijgekomen agrarische bebouwing in de gemeente Deurne wordt geschat op m2. Tot 2020 komt in Deurne naar verwachting nog eens m2 stal vrij door stoppende bedrijven. *De cijfers in de schema s gaan, tenzij anders vermeld, in op de totalen of het gemiddelde van de vijf onderzochte gemeenten tezamen. De afname van het aantal agrarische bedrijven zet gestaag door in de onderzochte gemeenten. Er is al een aanzienlijke hoeveelheid VABs en dit aantal blijft groeien. Bij een inventarisatie in Deurne heeft 20% van de veehouders nu al aangegeven uiterlijk in 2020 waarschijnlijk het bedrijf te beëindigen. Door de toenemende vergrijzing en gebrek aan opvolging is de verwachting dat dit aantal feitelijk oploopt tot circa 30%. In Deurne komt dat neer op 120 stoppers. Dit resulteert in m2 vrijkomende agrarische bebouwing. DE CIJFERS Schaalvergroting De gemiddelde economische omvang van agrarische bedrijven steeg tussen van 85 naar 128 nge. Someren en Deurne kennen relatief wat grotere agrarische bedrijven. Gemiddeld 145 nge in Someren en 135 nge in Deurne. Eersel volgt met 125 nge en St. Oedenrode en Oirschot met 112 nge. Het aandeel grote bedrijven steeg tussen van 12% naar zo n 20% en groeit naar circa 30% in Op basis van schaalvergroting wordt de vraag naar nieuwe stallen tot 2020 in Deurne geraamd op maximaal m2. Tegenover de trend van een afnemend aantal agrariërs staan de bedrijven die doorgroeien. Gemeten in economische omvang is duidelijk sprake van schaalvergroting in de sector. Het aantal grote bedrijven (>220 nge) stijgt dan ook en omdat deze tendens zich naar verwachting doorzet zal in 2020 circa 30% van de 3

7 bedrijven groter zijn dan 220 nge. Om deze groei te faciliteren is circa m2 aan extra bebouwing nodig. Gezien het aantal m2 stal dat vrijkomt door stoppende agrariërs is er netto al voldoende agrarische bebouwing aanwezig. Zeker als daar het aantal m2 dat op dit moment al leeg staat bij wordt opgeteld. Om verstening van het platteland te voorkomen is het daarom noodzakelijk ervoor te zorgen dat oude stallen gesloopt worden. Overschot aan agrarische bebouwing: Het netto overschot aan agrarische bebouwing tot 2020 in Deurne wordt geraamd op m2. DE CIJFERS Emissies De totale veestapel is nagenoeg gelijk, wel is sprake van meer dieren op één locatie door schaalvergroting. De uitstoot van ammoniak is tussen met 10% afgenomen. De totale geuremissie is vanaf 2000 ongeveer hetzelfde gebleven. De uitstoot van fijn stof is tussen met 14% gestegen, vanaf 2009 is sprake van een evenwicht. In de Peel en Kempen zijn relatief veel overbelaste gebieden. Dit zijn gebieden waar op lokaal niveau concrete overlast is door emissies vanuit de agrarische bedrijven. De gemiddelde geuremissie per agrarisch bedrijf is in Deurne en Someren Ou/s. In de overige gemeenten ligt de emissie tussen de en Ou/s. De gemeenten Deurne en Someren hanteren een maximale geurnorm van 14 Ou/s (voorgrondbelasting), terwijl de overige gemeenten een lagere norm hebben vastgesteld (7 of 10 Ou/s) Een belangrijkere constatering is dat in de Peel en Kempen relatief veel overbelaste situaties zijn op lokaal niveau. In deze specifieke gebieden is concrete overlast door de negatieve effecten van de veehouderij zoals geurhinder. In het tweede schema is te zien dat Deurne en Someren economisch gezien relatief wat grotere bedrijven kennen. Gevolg daarvan is dat er in deze gemeenten gemiddeld gezien per bedrijf ook meer dieren en meer geuruitstoot is. Wat bovendien opvalt is dat in Deurne en Someren een hogere geurnorm wordt gehanteerd dan elders. In deze gemeenten zijn er op dit moment meer groeimogelijkheden voor agrarische bedrijven qua milieunormering. 4

8 Effecten Vrijkomende agrarische bebouwing Door het afnemende aantal agrariërs is er nu, maar ook in 2020, een overschot aan m2 agrarische bebouwing. Indien er niets met deze stallen gebeurt dreigt leegstand en daarmee verrommeling en verstening van het buitengebied. Gezien het grote aantal VABs en het feit dat stallen lang niet altijd geschikt zijn voor andere buitengebied gebonden functies is het onvermijdelijk oude stallen te slopen om verstening tegen te gaan. Een kansrijk middel om sloop mogelijk te maken is staldering. In ruil voor ontwikkelruimte worden oude stallen, eventueel elders in het gebied, gesloopt. Er zijn bij staldering meerdere varianten mogelijk. Gezien de problematiek is het interessant om de verschillende mogelijkheden te verkennen en nader uit te werken. Het afnemend aantal agrarische bedrijven betekent ook dat in sommige delen van het buitengebied de landbouw/veehouderij verdwijnt als economische drager. Om de vitaliteit van deze gebieden te versterken is het van belang op zoek te gaan naar nieuwe, buitengebiedgebonden, functies. Herontwikkeling van VABs is nodig, evenals een open grondhouding vanuit overheden tegenover nieuwe initiatieven. Dit concludeert de universiteit van Wageningen in haar onderzoek naar leegstand in de agrarische sector 1. Zij verwachten dat voor circa 50% van de VABs herontwikkeling mogelijk is. Dit betekent echter ook dat sanering van agrarische bebouwing onontkoombaar is. Zorgvuldige veehouderij Het effect van enerzijds minder agrarische bedrijven en anderzijds schaalvergroting is dat er sprake kan zijn van een totale afname van de veestapel en milieuemissies. Op lokaal niveau kunnen echter nog steeds overschrijdingen plaatsvinden. Ondanks dat schaalvergroting kan leiden tot meer moderne stallen met minder emissies. De negatieve effecten van de veehouderij zorgen voor maatschappelijke discussies over schaalvergroting en heeft ertoe geleidt dat de aanpak van overbelaste gebieden, de urgentiegebieden, hoog op de agenda staat. Bovendien worden thema s als volksgezondheid, duurzaamheid, leefbaarheid en dierenwelzijn steeds belangrijker. De noodzaak blijft daarom tot een duurzame en zorgvuldige veehouderij te komen om de negatieve effecten van de agrarische sector te beperken. Met de nieuwe Verordening Ruimte en instrumenten als de urgentiegebieden en Brabantse Zorgvuldigheidsscore Veehouderij (BZV) is dit traject vanuit de provincie en het Brabantberaad nadrukkelijk in gang gezet. 1 Vrijkomende agrarische bebouwing in het landelijk gebied, Alterra Wageningen UR (maart 2014), p. 34 5

9 Aanbevelingen Op basis van de uitkomsten van de quick scan is het van belang ten minste de volgende sporen verder te onderzoeken om de kwaliteit en vitaliteit van het buitengebied te borgen: a) Hoe wordt verdere verstening van het platteland door een toename van bebouwing voorkomen? Vanuit de conclusie dat het saneren van oude, vrijgekomen stallen onvermijdelijk is wordt het cruciaal instrumenten zoals te ontwikkelen die sloop kunnen stimuleren en faciliteren. Hierbij zijn in grote lijn twee sporen mogelijk; o Aan de voorkant, bij het verlenen van bouwvergunningen, afspreken dat het gebouw weer afgebroken wordt zodra het niet meer de functie heeft zoals bij de vergunning was afgesproken. Het voordeel van deze optie is dat er een duurzame oplossing ontstaat voor dit zich steeds herhalende probleem (door dat er steeds weer stoppende bedrijven zijn). o Aan de achterkant stimuleren dat bij het einde van de functie het gebouw wordt afgebroken, hier zijn onder andere de volgende mogelijkheden denkbaar: Door een aantrekkelijke herbestemming mogelijk te maken kan een win/win worden bereikt door als tegenprestatie te verlangen dat een gedeelte gesloopt moet worden. Buitengebiedgebonden bedrijven die uitbreidingsruimte vragen krijgen deze mits zij op locatie of elders een zelfde oppervlakte slopen (zelf, of via een sloopfonds). Bij deze mogelijkheden is nog geen oplossing geboden voor de ruime mogelijkheden die vergunningvrij bouwen bieden en ook tot verstening kunnen leiden. b) Herontwikkeling van VABs met nieuwe, buitengebied gebonden, functies is niet alleen nodig om verstening te voorkomen, maar ook om de vitaliteit van het buitengebied te versterken. Om herontwikkeling kansrijk te maken is het van belang het volgende in beeld te brengen: o Wat zijn haalbare ontwikkelmodellen die passen bij nieuwe economische activiteiten voor het platteland? o Hoe verbind je als overheid betrokken partijen met elkaar en creëer je een uitnodigend perspectief dat mensen stimuleert met nieuwe initiatieven te komen? 6

10 Wat is er aan de hand? In vier stappen wordt hier op ingegaan: A. Agrarische sector in ontwikkeling: stoppende boeren en schaalvergroting B. Emissies door de agrarische sector C. Actorenanalyse D. Beleid- en regelgeving A. Agrarische sector in ontwikkeling: stoppende boeren en schaalvergroting In dit eerste deel van de quick scan worden de belangrijkste ontwikkelingen in beeld gebracht. Het gaat om aantallen (stoppende) bedrijven, aantal dieren, milieubelasting en het aantal stenen in het buitengebied. We kijken naar de tendens van de afgelopen periode, maar ook naar het verwachte toekomstbeeld voor Ontwikkeling agrarische sector in relatie met aantallen bedrijven, stenen en dieren. Een cruciaal thema is de ontwikkeling van een afnemend aantal agrarische bedrijven aan de ene en schaalvergroting aan de andere kant die al sinds jaar en dag aan de gang is. Duurzaamheid is hierbij in de wetgeving nauwelijks geborgd. Bij de ontwikkeling van een bedrijf mag op maagdelijke grond gebouwd (stenen) gebouwd worden en geur en ammoniak uitgestoten worden. Als het bedrijf vervolgens stopt, dan is niet afgesproken dat de gebouwen (stenen) worden afgebroken en de vergunning moet worden ingetrokken. Een en ander heeft veel invloed op de ontwikkeling van het platteland op het gebied van het aantal stenen, dieren en milieuemissies. Ook spelen hier thema s als kwaliteit en vitaliteit van het platteland een belangrijke rol. Wat gebeurt er bijvoorbeeld met de vrijkomende agrarische bedrijven? En is er wel ruimte voor bedrijven om te groeien? 1. Aantal agrarische bedrijven Het aantal agrarische bedrijven neemt al jaren af. Vuistregel is een jaarlijkse afname van circa 3%. Onderstaande tabel geeft de ontwikkeling vanaf 2000 weer in de vijf onderzochte gemeenten. Tabel 1. Ontwikkeling aantal agrarische bedrijven (Bron: CBS) 7

11 De tabel geeft duidelijk de tendens weer van een afnemend aantal bedrijven. Gemiddeld is tussen 2006 en 2013 het aantal agrarische bedrijven met 17% afgenomen. In totaal zijn dat 263 gestopte boeren in de vijf gemeenten. In de gemeente Oirschot is de daling het laagst met 13% en in St. Oedenrode juist het sterkst met 20%. Deze gemiddelden zijn vergelijkbaar met de cijfers voor Zuidoost Brabant (afname van 17%), Noord- Brabant (16%) en heel Nederland (15%). Vrijkomende agrarische bebouwing (VAB) Zoals gezegd zijn er in de vijf onderzochte gemeenten vanaf 2006 in totaal 263 agrarische bedrijven gestopt. Voor de regio Zuidoost Brabant gaat het zelfs om 647 bedrijven. Als we de cijfers van het BVB erbij pakken komen we voor de vijf gemeenten momenteel op 616 inactieve veehouderijen. Dit zijn agrarische bouwblokken met een vergunning, maar waar op basis van het BVB momenteel geen dieren meer worden gehouden. Het afnemend aantal agrarische bedrijven resulteert in een aanzienlijke hoeveelheid vrijgekomen agrarische bebouwing (VAB). Deze VABs brengen een aantal problemen met zich mee: o Stoppen betekent niet dat de agrarische bestemming en vergunning vervalt Als een agrarisch bedrijf stopt dan is het niet zo dat de agrarische bestemming en de vergunning voor het houden van dieren automatisch vervalt. De planologische mogelijkheden voor een veehouderij blijven gekoppeld aan de locatie en dus bestaan. Door het Activiteitenbesluit is het bovendien niet langer dat een vergunning vervalt na 3 jaar van inactiviteit of dat een vergunning vanuit de gemeente ingetrokken kan worden. Ander aandachtspunt is dat een agrariër vaak op de locatie blijft wonen, waardoor een strijdigheid met het bestemmingsplan ontstaat. Wonen is immers niet toegestaan in een bedrijfswoning zonder bedrijf. o Leegstaande stallen Als een agrariër stopt blijven de stallen vaak staan. Ook al zijn deze volledig afgeschreven, de stallen vertegenwoordigen voor de boer gevoelsmatig een economische waarde waardoor deze niet gesloopt worden. Aan de voorkant is er, bij het toekennen van een bouwvergunning, ook geen afspraak over het saneren van stallen op het einde van hun levensduur. Via regelingen als een sloopfonds en ruimte voor ruimte verdwijnt wel een (klein) deel van de oude stallen. Omdat niet iedereen hier gebruik van maakt blijft er echter ook veel m2 stal leeg staan en ligt verloedering en verstening van het buitengebied op de loer. Het is voor overheden, maar ook voor burgers, een doorn in het oog dat door schaalvergroting er nieuwe stallen bij komen maar dat de oude, leegstaande bebouwing niet gesloopt wordt. Aan de volgende oplossingen kan worden gedacht: o Vergunningen Bij nieuwbouw van een stal dient deze meestens in 20 jaar bij de bank te worden afgelost. Het verdienmodel is hier op gebaseerd. In feite ontstaat dus na 20 jaar de ruimte om nieuwe investeringen te doen. Dat kan dan ook een goed moment zijn om de milieuvergunning aan de nieuwste ontwikkelingen te toetsen en bij te stellen. 8

12 o Staldering Een kansrijke oplossing voor het slopen van leegstaande agrarische bebouwing is staldering. Hierbij zijn in grote lijn twee sporen mogelijk; aan de voorkant, bij het verlenen van bouwvergunningen, afspreken dat het gebouw weer afgebroken wordt zodra het niet meer de functie heeft zoals bij de vergunning was afgesproken. Het voordeel van deze optie is dat er een duurzame oplossing ontstaat voor dit zich steeds herhalende probleem (door dat er steeds weer stoppende bedrijven zijn). Aan de achterkant stimuleren dat bij het einde van de functie het gebouw wordt afgebroken, hier zijn onder andere de volgende mogelijkheden denkbaar: o Door een aantrekkelijke herbestemming mogelijk te maken kan een win/win worden bereikt door als tegenprestatie te verlangen dat een gedeelte gesloopt moet worden. o Buitengebiedgebonden Bedrijven die uitbreidingsruimte vragen krijgen deze mits zij op lokatie of elders een zelfde oppervlakte slopen (zelf, of via een sloopfonds). Er zijn meerdere varianten mogelijk die het waard zijn om nader uit te werken. Het gaat dan met name om het in beeld brengen van de verschillende mogelijkheden, de juridisch/ planologische borging, financiële modellen en de eventuele risico s van staldering. Bij deze mogelijkheden is nog geen oplossing geboden voor de ruime mogelijkheden die vergunningvrij bouwen bieden en dus ook tot verstening leiden. o Herontwikkeling: wat kan wel en wat kan niet? Stoppende agrariërs gaan op zoek naar een nieuwe functies voor een VAB. Bekend zijn de bed & breakfasts, caravanstallingen en zorgboerderijen. Het is echter niet mogelijk alle VABs met dezelfde nieuwe functies te herontwikkelen. De universiteit van Wageningen geeft in haar onderzoek aan te verwachten dat voor 50% van de VABs herontwikkeling mogelijk is 2. Met het in sommige delen verdwijnen van de agrarische sector is het voor de vitaliteit van het buitengebied belangrijk dat nieuwe initiatieven van de grond komen. Deze bieden perspectief op nieuwe bedrijvigheid, maar ook op het oplossen van knelpunten. Denk bijvoorbeeld aan het principe van staldering. In ruil voor de ontwikkelruimte worden oude stallen gesloopt. In de praktijk werkt het nu al zo. Nieuwe functies worden toegestaan indien de oude bebouwing gesaneerd wordt. 2 Vrijkomende agrarische bebouwing in het landelijk gebied, Alterra Wageningen UR (maart 2014), p. 5 9

13 2. Schaalvergroting agrarische sector De ontwikkeling van schaalvergroting en intensivering is al jaren bezig in de agrarische sector. Gemeten in economische omvang constateren we vanaf 2000 de volgende ontwikkeling in de vijf gemeenten 3. Tabel 2. Ontwikkeling gemiddelde economische omvang agrarische bedrijven in NGE (Bron:BVB) Deurne St. Oedenrode Someren Oirschot Eersel In de onderzochte gemeenten is een duidelijke tendens te zien van schaalvergroting bij agrarische bedrijven. Het totaal aantal bedrijven neemt af, maar de gemiddelde omvang neemt toe. In 2000 was het gemiddeld aantal nge van een bedrijf 86. Dit is gegroeid naar 95 nge in 2006 en 128 nge in Te zien is dat met name tussen 2006 en 2013 een versnelde ontwikkeling heeft plaatsgevonden. In Noord-Brabant als geheel is op basis van cijfers van het CBS becijferd dat de standaardopbrengst (SO) van agrarische bedrijven tussen 2006 en 2013 met 35% is toegenomen. In 2006 was de SO ,- tegenover ,- in 2013 (incl. inflatiecorrectie). Hieronder is voor de gemeente Deurne de schaalvergroting nog eens in beeld gebracht. De taartpunt van de omvangrijke bedrijven wordt duidelijk groter, terwijl het aantal kleine bedrijven vermindert. In Deurne is het aandeel bedrijven dat in klasse 4 en 5 valt tussen 2006 en 2013 gegroeid van 5% naar 18%. In de andere vier gemeenten zien we een vergelijkbare ontwikkeling (zie ook bijlage 3). Tabel 3. Ontwikkeling economische omvang agrarische bedrijven Deurne in NGE (Bron:BVB) Klasse 1 Klasse 2 Klasse 3 Klasse 4 Klasse 5 Legenda 0-30 nge SO nge SO nge SO nge SO >400 nge > nge 3 De cijfers zijn afkomstig uit het Bestand Veehouderij Bedrijven (BVB). Dit is een openbaar bestand dat wordt bijgehouden op basis van gemeentelijke cijfers. Hierin zijn gegevens van de veehouderijen in Brabant geïnventariseerd. NGE is een economische maat dat de economische omvang van een bedrijf weergeeft. Eén NGE staat voor 1.400,- aan standaard opbrengst (SO) van een bedrijf. 10

14 3. Bouwblokken Door schaalvergroting/intensivering neemt de economische omvang en het aantal dieren per bedrijf toe. De verwachting is dan ook dat de omvang van benutte bouwblokken en bebouwingspercentages eveneens groeit omdat grotere bedrijven meer ruimte nodig hebben. Dit blijkt ook uit onderstaande grafieken waarin de gemiddelde omvang van de bouwblokken en bebouwingspercentages zijn gecategoriseerd naar omvang van de bedrijven 4. Agrarische bouwblokken mogen vanuit regelgeving een maximale omvang hebben van 1.5 ha. Tabel 4. Gemiddelde omvang bouwblok in ha. (Bron: BVB) 1,8 1,6 1,4 Tabel 5. Gemiddeld bebouwing%. bouwblok (Bron:BVB) ,2 Deurne 30 Deurne 1 Oirschot 25 Oirschot 0,8 0,6 0,4 Someren Eersel St. Oedenrode Someren Eersel St. Oedenrode 0,2 5 0 < 70 nge nge >220 nge 0 < 70 nge nge >220 nge 4. Aantal dieren In onderstaande grafieken is de ontwikkeling van het aantal dieren weergegeven. Wat opvalt is dat zowel in de Peel als in de Kempen de veestapel tussen 2000 en 2006 is afgenomen, maar is gevolgd door een kleine toename richting Op gemeenteniveau is er meer verschil. Zo zien we in de gemeenten Someren, St. Oedenrode en Oirschot een vergelijkbare ontwikkeling. De veestapel in Eersel is daarentegen steeds verder toegenomen, terwijl Deurne een licht dalende trend laat zien. Gesteld kan worden dat de veestapel de laatste jaren ondanks wat fluctuaties gemiddeld gezien nagenoeg gelijk blijft. Kanttekening hierbij is dat een pluimveehouder veel meer dieren houdt dan een varkenshouder, waarbij één kip in de vergelijking gelijkgesteld wordt aan één varken. Hierdoor kan een vertekend beeld ontstaan in de vergelijking van het aantal dieren per gemeente. De trends van stoppers versus schaalvergroting leidt in totaal niet tot meer dieren. Wel betekent het gemiddeld meer dieren per bedrijf. 4 De gegevens zijn op basis van de beschikbare cijfers uit het BVB geïnventariseerd. Deze cijfers zijn niet volledig representatief omdat het merendeel van de gegevens van bedrijven uit extensiveringsgebieden afkomstig is. Door te categoriseren in economische omvang is dit probleem opgelost. Grote bedrijven zitten vooral in de andere gebieden. 11

15 Tabel 6. Ontwikkeling veestapel totaal x (Bron: CBS) Tabel 7. Ontwikkeling veestapel totaal x (Bron: CBS) De Kempen De Peel Someren Deurne Sint-Oedenrode Oirschot Eersel Overige ontwikkelingen: stilzitters, 2 e locaties en diversificatie In de agrarische sector gaat het niet alleen om bedrijven die stoppen óf groeien. Er is ook een groep van zogenaamde stilzitters. Deze boeren zijn (nog) niet van plan te stoppen, maar groeien ook niet (door ligging, financiën, gebrek aan opvolging of motivatie). Groot nadeel is dat deze groep vaak niet investeert in nieuwe technologie om emissies terug te dringen (behalve als het wettelijk bepaald is) en daardoor vaak blijft werken met verouderde stallen. Een andere trend is dat agrariërs die op een bepaalde locatie niet meer mogen groeien een tweede locatie overnemen. Bijvoorbeeld een stopper/vab. Op die manier kan het bedrijf toch door ontwikkelen. Voordeel is dat een oplossing wordt gevonden voor een VAB. Tot slot zijn er bedrijven die overgaan tot diversificatie. Ze richten zich op meerdere bedrijfstakken. Dit kan in de agrarische sector zijn, maar ook in een aanverwante sector. Voordeel is dat dergelijke constructies nieuw elan aan een bedrijf geven, vaak tot een verbinding tussen de boer en zijn omgeving leiden en ook kansen biedt op innovatie. Aandachtspunt is dat nieuwe diensten aansluiten op het gebruik van het buitengebied. De nieuwe wetgeving biedt veel ruimte tot vergunningvrij bouwen. Binnen een bouwvlak mag, mits het gebouw lager is dan 5 meter, vrijwel onbeperkt gebouwd worden. Dit druist in tegen de gewenste sturing om per saldo geen extra verstening te krijgen. 12

16 6. Wat verwachten we richting 2020? Recent onderzoek van de Wageningen Universiteit 5 voorspelt een toenemende leegstand van agrarische bebouwing. In hun onderzoek trekken zij de tendens van 3% afname van bedrijven door en komen op basis daarvan tot een leegstand in Nederland van 32 miljoen m2 in In Brabantse gemeenten als Deurne en Boekel wordt echter een versnelde toename van het aantal stoppers verwacht. Dit komt onder meer door de Stoppersregeling Actieplan Ammoniak Veehouderij. Deze regeling maakt het voor intensieve veehouderijen mogelijk om hun bedrijf in de periode nog enkele jaren voort te zetten zonder een emissiearm stalsysteem zoals vereist in het Besluit Huisvesting. Richting 2020 gaan deze bedrijven echter waarschijnlijk stoppen, waardoor het percentage stoppers stijgt. Op basis van de bedrijfsontwikkelplannen wordt voor de gemeente Deurne duidelijk dat 20% van de veehouders zo goed als zeker gaat stoppen voor De gemeente Boekel kwam na een rondgang bij de boeren zelfs tot zo n 40%. Het CBS heeft berekend dat in 2012 bij circa 50% van de agrarische bedrijven het bedrijfshoofd ouder is dan 55 jaar. Hiervan heeft 65% geen opvolger 6. Dit gebrek aan opvolging speelt vooral bij kleinere bedrijven (80%), terwijl 70% van de grote bedrijven wel een opvolger heeft. Op grond van deze gegevens is het aannemelijk dat er nog meer agrarische bedrijven noodgedwongen moeten stoppen dan de 20% die dit al van plan zijn. Een afname van het aantal agrariërs met 30%, of misschien wel 40% zoals in Boekel, is daardoor een realistische aanname. Tegenover deze afname van het aantal bedrijven staat de schaalvergroting. Het aandeel grote bedrijven in Deurne is in % tegenover 5% in Deze tendens is ook zichtbaar in de andere vier onderzochte gemeenten. Hier varieert het aandeel in 2013 overigens tussen de 9% en 23%, met een gemiddelde van 16%. Als deze trend doorzet dan is het aandeel grote bedrijven in 2020 rond de 30%. Immers, de kleine bedrijven stoppen terwijl de middelgrote/grote doorgroeien. In onderstaande tabel is per 100 agrarische bedrijven de verdeling in kleine, middelgrote en grote bedrijven weergegeven voor Deurne in Daarnaast is, op basis van de genoemde ontwikkelingen, doorgerekend hoe deze verdeling in 2020 eruit ziet. Eerste uitgangspunt is 30 stoppende agrariërs. Dit zullen voornamelijk kleine bedrijven zijn en een paar middelgrote. We gaan uit van 25 kleine en 5 middelgrote bedrijven. Op grond van de verwachte schaalvergroting stijgt het aandeel grote bedrijven naar 30. Dit komt neer op een opschaling van 12 middelgrote bedrijven naar een grote onderneming ten opzichte van de huidige situatie in Het aantal middelgrote bedrijven daalt van 47 naar 30. Er stoppen er 5 en 12 groeien door tot een groot bedrijf. Tabel 8. Ontwikkeling agrarische bedrijven naar 2020 gemeente Deurne in procenten (Bron: CBS/BVB) Kleine bedrijven (>70 nge) Middelgrote bedrijven ( nge) Grote bedrijven (>220 nge) Stoppers / VABs 30 Totaal Vrijkomende agrarische bebouwing in het landelijk gebied, Alterra Wageningen UR (maart 2014)

17 7. Is er netto al voldoende m2 agrarische bebouwing aanwezig? Om te berekenen of er nu al voldoende m2 agrarische bebouwing aanwezig is in de gemeente Deurne maken we gebruik van de gegevens uit tabel 8 en koppelen deze uit de informatie uit paragraaf 1.3 over de omvang van de bouwblokken en bebouwingspercentages. Op die manier kan berekend worden hoeveel m2 bebouwing er vrij komt (door VABs) en er nog nodig is (door schaalvergroting). De berekening is gebaseerd op 100 agrarische bedrijven en de gemiddelden van de vijf onderzochte gemeenten wat betreft de omvang van de bouwblokken. Berekeningmethodiek per 100 bedrijven; Hoeveel m2 agrarische bebouwing komt vrij door VABs? Een klein agrarisch bedrijf heeft gemiddeld een bouwblok van ±0,85 ha en een bebouwingspercentage van ±20%. Het aantal m2 bebouwing komt daarmee op 1.700m2. Bij een middelgroot bedrijf gaat het om 22% bebouwing op 1,2 ha. Dit komt neer op 2.640m2. Als er 25 kleine bedrijven (25*1.700m2) en 5 middelgrote bedrijven (5*2.640m2) stoppen dan komt er in totaal m2 agrarische bebouwing vrij. Hoeveel m2 aan nieuwe agrarische bebouwing is nodig door schaalvergroting? Grote bedrijven hebben gemiddeld een bouwblok van 1,5ha en een bebouwingspercentage van circa 30%. Dat is 4.500m2 bebouwing. Door regelgeving is een bouwblok groter dan 1,5ha in principe niet mogelijk. Het bebouwingspercentage kan theoretisch wel groeien. Wij denken dat een maximaal bouwblokpercentage van 50% realistisch is. Vanwege de benodigde ontsluiting, het erf en de vorm van een bouwblok zijn hogere percentages slechts incidenteel aan de orde. Als aangenomen wordt dat 12 middelgrote bedrijven doorgroeien tot grote bedrijven met 1,5 ha bouwblok en gemiddeld een bebouwingspercentage van 45% dan is er maximaal m2 nieuwe stal nodig tot (Deze bedrijven hebben nu al 2.640m2 bebouwing en groeien door naar m2 (45% van 1,5ha). Dit komt neer op 4.110m2 * 12 is m2. ) Huidige leegstand in Deurne en doorkijk naar 2020 De afgelopen 6 jaar zijn er in Deurne circa 80 agrarische bedrijven gestopt. Gemeten vanaf 2000 zijn het er zelfs 200. Het BVB telt momenteel 183 inactieve agrarische bedrijven in Deurne. Locaties met een agrarische bestemming waar geen dieren meer worden gehouden. Het is niet precies duidelijk wat er is gebeurd met deze gestopte bedrijven en hun bebouwing. In algemeenheid zijn bijvoorbeeld via de ruimte-voor-ruimte regeling al wel stallen gesloopt. Veel stallen worden echter niet meer gebuikt of dienen als tijdelijke opslagplaats. Deze staan dus feitelijk niet leeg, maar worden niet langer voor agrarische doeleinden gebruikt 7. De Universiteit van Wageningen stelt dat circa 50% van de VABs herontwikkeld wordt 8. Als we deze aanname hanteren voor de 80 bedrijven die de laatste 6 jaar zijn gestopt is er al m2 agrarische bebouwing vrijgekomen die niet is herbestemd/gesloopt (40*1.700m2 als we de cijfers voor kleine bedrijven hanteren). 7 Vrijkomende agrarische bebouwing in het landelijk gebied, Alterra Wageningen UR (maart 2014), p Vrijkomende agrarische bebouwing in het landelijk gebied, Alterra Wageningen UR (maart 2014), p. 5 14

18 Als we de berekeningen vertalen naar de situatie in Deurne dan komen we tot de conclusie dat er tot 2020 een overschot is van circa m2 aan agrarische bebouwing. Dit geeft duidelijk aan dat het essentieel is ervoor te zorgen oude stallen te saneren om verstening in het buitengebied te voorkomen. De cijfers voor Deurne zijn gebaseerd op het huidige aantal agrarische bedrijven (400). De gegevens per 100 bedrijven uit het kader van de vorige pagina zijn x4 genomen en afgerond op hele duizendtallen. Tabel 9. Conclusie vrijkomende en benodigde agrarische bebouwing in Deurne op basis van 400 agrarische bedrijven. Conclusie voor gemeente Deurne Aantal m2 vrijkomende agrarische bebouwing in Deurne tot m2 Huidige geschatte leegstand m2 agrarische bebouwing in Deurne m m2 Aantal m2 agrarische bebouwing nodig voor groei in Deurne tot m2 - Overschot aan agrarische bebouwing in Deurne in m2 Het aantal m2 bebouwing dat vanwege stoppende agrarische bedrijven vrijkomt is genoeg om de verwachte groei door schaalvergroting te compenseren. Daar komt nog bij dat er al leegstand is op het platteland. De conclusie is dat er op dit moment netto al ruim voldoende m2 agrarische bebouwing aanwezig is in het buitengebied. Bovendien laten de cijfers zien dat als er niets gebeurt met de vrijkomende bebouwing er een forse verstening van het buitengebied dreigt. Er komt immers bijna 20 ha nieuwe stal bij tot 2020, terwijl het onzeker is wat er gebeurt met de stallen die vrij komen. Overige gemeenten In bijlage 2 hebben we voor de andere gemeenten dezelfde berekening uitgevoerd als voor Deurne. Conclusie is dat ook in de andere gemeenten Someren ( m2), St. Oedenrode ( m2), Oirschot (55.000) en Eersel ( m2) een netto overschot aan m2 agrarische bebouwing wordt verwacht in Voor de gemeenten St. Oedenrode en Oirschot hebben we de uitgangspunten voor de berekening iets aangepast omdat deze gemeenten relatief meer kleinschalige agrarische bedrijven tellen. Bovendien was voor de overige gemeente minder informatie beschikbaar waardoor de berekeningen uit bijlage 2 vooral als een indicatie gezien moeten worden. Op basis van specifiekere informatie kunnen deze berekeningen nader uitgewerkt worden. Voor een verdere toelichting wordt verwezen naar de desbetreffende bijlage. 15

19 B. Emissies door de agrarische sector De milieubelasting door de agrarische sector is een belangrijk aspect in de discussie over ontwikkelruimte en schaalvergroting. Geurhinder is een bron van overlast voor omwonenden en fijn stof vormt een risico voor de volksgezondheid. Er wordt al lange tijd geprobeerd deze negatieve effecten van de landbouw in te perken. Een voorbeeld is de afwaartse beweging waarbij vanuit de reconstructie het doel was de intensieve veehouderij zoveel mogelijk te verplaatsen naar duurzame locaties. Dit was destijds vooral ingegeven vanuit de geur en ammoniak uitstoot. De indeling in LOG, verweving-, en extensiveringsgebied heeft nieuwe problemen opgeworpen. Met name concentraties in de LOG s en extensiveringsgebieden nabij burgerwoningen leiden tot ervaren overbelasting. Op dit moment wordt een werkwijze met urgentiegebieden uitgewerkt. Dit zijn gebieden waar overbelasting is door fijn stof en geur en er door de bewoners concrete overlast wordt ervaren. Deze plekken hebben prioriteit om tot een oplossing voor de hinder te komen. Later in deze quick scan gaan we dieper in op de urgentiegebieden. Nu kijken we eerst naar de ontwikkeling van de emissies in de afgelopen jaren. Tabel 10. Ontwikkeling emissies agrarische sector vijf gemeenten totaal (Bron:BVB) Geur Fijnstof Ammoniak *De gehanteerde schaal in tabel 10 is als volgt. Geur x Ou/s, Fijn stof x kg, Ammoniak x kg. Fijn stof Wat betreft de toename van fijn stof moet de nuancering worden gemaakt dat deze vooral tussen 2004 en 2009 plaatsvond en daarna redelijk constant is gebleven. Tabel 11. Vergunde emissie fijn stof in Noord-Brabant 9 Het is op basis van de regelgeving lang mogelijk geweest voor een bedrijf om, ook bij een te hoge fijn stof belasting in het gebied, uit te breiden en meer fijn stof uit te stoten. Dit in verband met de drempelwaarde waarbinnen een uitbreiding vergunbaar was. Hierdoor konden verdere overschrijdingen en nieuwe knelpunten ontstaan. 9 GESPREKSNOTITIE VERVOLGONDERZOEKSTURINGSMOGELIJKHEDEN OMVANG VEESTAPEL (2012), Arcadis, p

20 Geur De meest relevante verandering voor de geuremissie is de invoering van de Wet geurhinder en veehouderij in (Wgv) Gemeenten kunnen op grond van deze Wgv binnen een bepaalde bandbreedte variëren met de bescherming van geurgevoelige objecten. Hierbij dient de gemeente rekening te houden met de gewenste ruimtelijke ontwikkeling van een gebied. Als een gemeente geen gebruik maakt van de bevoegdheid eigen afwijkende geurnormen vast te stellen, gelden de vaste wettelijke normen. Tabel 12. Gemiddelde geuremissie per bedrijf in Ou/s (x100) Tabel 13. Totale geuremissie Ou/s (x ) Bron: BVB Deurne St. Oedenrode Someren Oirschot Eersel Deurne St. Oedenrode Someren Oirschot Eersel Wat opvalt is een stijging in de gemiddelde geurbelasting per bedrijf. De totale geuremissie daalt echter licht. Zeker als we kijken naar de periode Dit sluit aan bij de schaalvergroting in de agrarische sector inclusief een gelijke omvang van de veestapel. Daarvoor, tussen 2000 en 2006, is in met name Deurne een toename van de geuremissie tot stand gekomen. In St. Oedenrode is dan weer een lichte stijging te zien tussen 2006 en Ook de verschillen tussen de gemeenten zijn te verklaren. Deurne heeft de meeste agrarische bedrijven en bovendien, samen met Someren, ook bedrijven met een grotere economische omvang. Het is daarom te verklaren dat de totale uitstoot hoger is in Deurne en dat in Someren en Deurne de uitstoot per bedrijf het hoogst is. In onderstaande tabel zien we de geurnormen (achtergrondbelasting) die de verschillende gemeenten hanteren in het buitengebied. Hier valt op dat Deurne en Someren, de gemeenten met de meeste uitstoot vanwege meer/grotere agrarische bedrijven ook de hoogste norm toepassen. Op basis van dit onderzoek valt niet te zeggen of dit verband met elkaar houdt. Wel is duidelijk dat er qua geuruitstoot meer ruimte voor uitbreiding is in deze gemeenten. Ook is het denkbaar dat juist hierdoor in deze gemeente veel maatschappelijke weerstand is tegen geuroverlast. Tabel 14. Geurnormen achtergrondbelasting buitengebied per gemeente in Oue/M Overbelaste gebieden Geurnorm in Oue/M3 17

21 De cijfers richten zich op een groot gebied. Een afname van de totale emissies wil niet zeggen dat er lokaal geen overbelaste situaties bestaan. Een overbelast gebied wil zeggen dat de gestelde uitstootnorm wordt overschreden. In onderstaande kaarten kleuren de overbelaste gebieden wat betreft ammoniak donker. In Noord-Brabant bevinden zich in de regio s de Peel en de Kempen relatief veel overbelaste plekken ten opzichte van elders in de provincie. Moderne stallen Als een bedrijf groeit moeten nieuwe stallen voldoen aan allerlei wettelijke eisen om de uitstoot van geur en fijn stof te verminderen. Met name luchtwas-systemen staan erom bekend de emissies te beperken. Zo bedraagt op dit moment het reductiepercentage voor ammoniak 70 tot 80%, voor geur gemiddeld 45% en voor fijn stof 60 tot 75% 10. Schaalvergroting (lees: steeds meer moderne stallen) in combinatie met een evenwicht in de omvang van de totale veestapel zou daarmee tot een reductie van de milieuemissies moeten leiden. Investeren in de groei van een bedrijf, waarbij naast een toename van het aantal dieren ook de nieuwste technologie wordt toegepast, hoeft niet te leiden tot meer uitstoot op die locatie. Integendeel zelfs. Gezien de ontwikkeling van het aantal stoppende agrariërs zou de totale uitstoot daarom steeds verder beperkt kunnen worden. Doordat er geen plafond is gesteld aan emissies kan de uitstoot van een bedrijf, ondanks moderne stallen, toch vermeerderen. Conclusie Belangrijke ontwikkelingen voor de milieu-uitstoot zijn meer moderne stallen en een dalende (of op zijn minst gelijk blijvende) veestapel. Ondanks de positieve tendens bij bijvoorbeeld de uitstoot van ammoniak ligt er nog steeds een opgave de emissies verder terug te dringen. Er zijn een groot aantal lokale situaties die te kampen hebben met overbelasting. Ook hier moet de situatie verbeteren om de leefbaarheid van het buitengebied te versterken. 10 Informatiedocument luchtwassystemen veehouderij (2013); Miniserie I&M, p

22 C. Actorenanalyse Veel partijen zijn betrokken bij de ontwikkelingen in het buitengebied. Het gaat om de overheden die verantwoordelijk zijn voor het behoud en versterken van de vitaliteit en kwaliteit van het platteland, maar natuurlijk ook de ondernemers die daar actief zijn. En dat zijn niet alleen ondernemers in de agrarische sector. Daarnaast wonen steeds meer mensen in het buitengebied die belang hechten aan de leefbaarheid en zijn er verschillende belangenorganisaties actief. We hebben de verschillende actoren in kaart gebracht en gekeken naar hun visies op het buitengebied. In onderstaand schema zijn de belangrijkste thema s die in deze visies terugkomen weergegeven. De onderwerpen die het meest centraal staan voor veel partijen zijn donkerder gekleurd. Dit zijn thema s die (bijna) iedereen belangrijk vindt en daarmee een verbindende factor zijn tussen de verschillende actoren. De uitgebreide analyse van de partijen en hun belangen is als bijlage opgenomen (bijlage 1). Financiering Innovatie Schaalsprong Kwaliteit buitengebied Ontwikkelruimte Duurzaamheid Leegstand Verstening Zorgvuldige Veehouderij Vitaal en leefbaar buitengebied Geur- en fijn stof emissie Volksgezondheid Wet en Regelgeving Vitaal en leefbaar buitengebied De overkoepelende kernwaarde, die door alle partijen onderschreven wordt, is een vitaal en leefbaar buitengebied. Er moet ruimte zijn om te ondernemen, maar ook om te wonen en te recreëren. Kwaliteit staat voorop, evenals het terugdringen van (milieu)overlast. Een vitaal en leefbaar platteland is de rode draad die partijen met elkaar kan verbinden. 19

23 Zorgvuldige veehouderij Een ander centraal thema dat door veel partijen belangrijk wordt gevonden is de zorgvuldige veehouderij. Iedereen lijkt het erover eens dat zorgvuldigheid en duurzaamheid de kernpunten zijn voor de transitie in de agrarische sector. Over de invulling van deze termen en de route er naar toe is nog niet iedereen het eens. Vanuit het Brabantberaad is een eerste invulling gegeven via de Brabantse Zorgvuldigheidsscore Veehouderij (hierover later meer). Een partij als de Brabantse Milieu Federatie stelt echter vraagtekens bij de vastgestelde criteria van deze BZV. Zijn zien graag een grotere rol voor de volksgezondheid in het geheel. Ontwikkelruimte Ook belangrijk is het onderwerp ontwikkelruimte. De term staat centraal in de nieuwe denklijn van de provincie, ontwikkelruimte moet je verdienen en is niet onbegrensd. Het gaat hier om ontwikkelruimte voor de veehouderij. Deze blijft van belang om investeringen in duurzaamheid mogelijk te maken. Ontwikkelruimte is echter ook cruciaal in de problematiek van de VABs. Initiatieven zijn nodig om de vitaliteit en kwaliteit van het platteland te borgen. Het gaat dan om nieuwe bedrijvigheid, maar ook om ontwikkelruimte waarvoor als tegenprestatie oude stallen worden afgebroken. Maatschappelijke weerstand In de huidige maatschappij worden thema s als duurzaamheid, leefbaarheid, volksgezondheid en dierenwelzijn steeds belangrijker. Dit uit zich bijvoorbeeld in consumenten die steeds kritischer zijn op hun aankopen en bereid zijn meer te betalen voor biologische producten. Iedereen kent tegenwoordig de term plofkip en de Partij van de Dieren heeft twee zetels in de 2 e kamer. Ook op lokaal niveau spelen soms scherpe discussies. Megastallen worden niet zomaar geaccepteerd en burgers klagen over stank. Sommigen van hen organiseren zich in actiegroepen zoals Stop de stank in Deurne. Discussies zijn emotioneel waarbij de beleving van mensen een grote rol speelt. Dit maakt de dialoog tussen de partijen lastig. 20

24 D. Beleid- en regelgeving De veranderingen in het Brabantse buitengebied zijn de provincie, gemeenten en de andere actoren in de agrarische sector niet ontgaan. Belangrijke opgaven zijn het verder terugdringen van milieuemissies, de volksgezondheid, vrijkomende agrarische bebouwing en het op een duurzame wijze doorontwikkelen van de agrarische sector. Het sleutelwoord hierin is de zorgvuldige veehouderij. Om invulling te geven aan deze term is in februari 2013 het Brabantberaad bijeen geroepen. De provincie Noord-Brabant heeft daarvoor circa 70 organisaties uitgenodigd om over de opgaven in het buitengebied van gedachte te wisselen. Inmiddels is het Brabantberaad uitgegroeid tot een netwerk waarbij betrokken partijen gezamenlijk als doel hebben tot een zorgvuldige en duurzame veehouderij te komen. Brabantberaad In haar slotverklaring stelt het Brabantberaad dat zij in Brabant streven naar een transitie van industrial naar community farming. Dit wil zeggen dat boeren én burgers samen de dragers zijn van de voedselproductie, leefbaarheid, beleving en beheer van het landschap. Een transitie die vraagt om een gedragsverandering bij alle schakels, zowel agrariërs als consumenten. Leidend zijn gezondheid en een integrale benadering van duurzame landbouw en gezonde voeding. Eén van de doelstellingen is het terugbrengen van overbelaste situaties en gebieden via wet- en regelgeving en de omgevingsdialoog. Nieuwe denklijn De denklijn van gedeputeerde staten ontwikkelruimte moet je verdienen en is niet onbegrensd wordt door alle partijen van het Brabantberaad onderschreven. Op gebiedsniveau komt per streek een maatschappelijk gedragen gebiedsprofilering tot stand vanuit het gekozen perspectief en de kansen die er liggen. Groei voor bedrijven is mogelijk binnen het volume van stoppende bedrijven. Duurzaamheid en innovatie staan daarbij voorop. Voor overbelaste situaties zoals in de Peel moet de overbelasting verminderen voor alle aspecten die met de veehouderij samenhangen. De verwachting is dat het volume van de veestapel in Brabant verder zal dalen maar dit is geen garantie. Met name door de afschaffing van de melkquotering ontstaat immers het risico dat de melkveestapel gaat toenemen. Ook in de Peel is het nodig die ontwikkeling en het beschermingsniveau van de omgeving zorgvuldig te monitoren en zo nodig interventies voorstellen om de verwachte ontwikkeling te borgen. Verordening Ruimte In de Verordening Ruimte die in januari 2014 is vastgesteld staat de hierboven geschetste denklijn ontwikkelruimte moet je verdienen en is niet onbegrensd centraal. Dit betekent dat ontwikkelingsruimte alleen mogelijk is als dit bijdraagt aan de transitie naar een zorgvuldige veehouderij. Voor deze transitie zijn drie sporen benoemd: - ontwikkelruimte is alleen mogelijk als dit op bedrijfsniveau bijdraagt aan een verdere verduurzaming door het treffen van (bovenwettelijke) maatregelen; - de som van het effect van alle bedrijven in een gebied mag de draagkracht van een gebied niet te boven gaan; - door het bieden van een economisch perspectief aan de landbouw en agrofood door meer toegevoegde waarde van het product, transparantie en nieuwe verdienmodellen. 21

25 Een andere voorwaarde is dat een zorgvuldige dialoog gevoerd moet zijn tussen ondernemers en hun omgeving. Die dialoog is specifiek gericht om in een vroeg stadium van elkaars standpunten op de hoogte te zijn en mensen bij de ontwikkeling te betrekken. Tot slot blijven bouwblokken gemaximeerd tot 1,5 ha. Uitzondering is als extra ruimte een specifiek knelpunt oplost. Brabantse Zorgvuldigheidscore Veehouderij (BZV). In de VR is de bevoegdheid opgenomen voor GS om nadere regels te stellen voor zorgvuldige veehouderij. Deze nadere regels staan inmiddels bekend als de Brabantse Zorgvuldigheidscore Veehouderij (BZV). De BZV maakt het handelen van de veehouder op het gebied van volksgezondheid, dierenwelzijn en fysieke leefomgeving inzichtelijk. Wanneer de veehouder relevante aspecten beter regelt dan de wet voorschrijft haalt hij een hoge BZV-score en kan daarmee ontwikkelruimte verdienen. De veehouder wordt op deze manier geprikkeld om te investeren. In veel gevallen is de veehouder dan genoodzaakt tot uitbreiding, om zo de kosten te kunnen terugverdienen. Dit is waar de provincie heen wil. Veehouders willen uitbreiden en gemeenten en provincie willen meer duurzame en schonere bedrijven. Urgentiegebieden Een ander belangrijk punt vanuit het Brabantberaad is de overbelasting van specifieke gebieden door de veehouderij. De missie is dat er in 2020 geen overbelaste situaties meer zijn in Brabant. Dit zijn gebieden waar de kwaliteit van de woonomgeving en/of de gezondheidssituatie onder de maat zijn en worden aangemerkt als urgentiegebieden. Afgesproken is dat de gemeenten voor de zomer van 2014 een overzicht van deze urgentiegebieden voorleggen aan het Brabantberaad. De indicatoren hiervoor zijn tenminste geurhinder, fijn stof belasting en de beleving van de bewoners. Binnen ieder urgentiegebied wordt een impactgebied bepaald waar de overlast zich laat gelden. Belangrijk is het in beeld brengen van de oorzaken, stimuleren van innovatie en het ondersteunen van potentiele stoppers, omschakeling, verplaatsing en sanering. Verder is afgesproken dat in impactgebieden geen ontwikkelingen plaatsvinden, tenzij deze bijdragen aan de oplossingen van de problematiek. In afwachting van de definitieve vaststelling breidt de veestapel in de urgentiegebieden niet uit. Tot slot worden verbeterplannen waar mogelijk afgestemd en gecombineerd met de aanpak van de ammoniakproblematiek. Conclusie Conclusie is dat op provinciaal niveau al concrete stappen zijn gezet om tot een transitie in de agrarische sector en daarmee het buitengebied te komen. Deze stappen zijn op basis van de dialoog tussen veel betrokken partijen tot stand gekomen en inmiddels al vertaald in de provinciale beleidskaders. Er is een gezamenlijke missie geformuleerd en met de BVZ en urgentiegebieden wordt al invulling gegeven aan een concrete aanpak op gebiedsniveau. Hier ligt nu ook de vervolgstap. Het doorvertalen van de aanpak naar de verschillende regio s en gemeenten, waarbij rekening wordt gehouden met de specifieke kenmerken van deze gebieden. Van belang is ook op dit kleiner schaalniveau weer samen met de relevante actoren tot planvorming en uitvoering daarvan te komen. 22

26 Bijlagen Bijlage 1. Actorenanalyse Actor Belang Huidig handelen Gemeenten Gemeenten hebben als doel de kwaliteit en vitaliteit van het Gemeenten orienteren zich momenteel op de ontwikkelingen en landelijk gebied te behouden/versterken. Ook thema's als economie en volksgezondheid staan centraal. Belangrijk is het omgaan met de effecten van ontwikkelingen als stoppende agrariers en opschaling. Verstening wil men tegengaan, maar er zal ook voldoende bedrijvigheid moeten blijven. Bovendien spelen zowel de belangen van agrariers, burgers als andere ondernemers. zijn het beleid hierop aan het formuleren (of hebben dat al gedaan). Belangrijke thema's daarin zijn het voorkomen van verstening en het toestaan van meer mogelijkheden voor buitengebied gebonden activiteiten op het platteland. Ook voor de bedrijven die een schaalsprong willen maken wordt gekeken naar mogelijkheden. Belangrijk uitgangspunt voor gemeenten is het toepassen van maatwerk op basis van gemeente specifieke eigenschappen en belangen. Provincie Brabantse Milieufederatie Actorenanalyse Net als de gemeenten kiest de provincie voor een vitaal en mooi landelijk gebied. Het versterken van de 'groenblauwe mantel', robuuste natuur- en watersystemen, is een hoofdpunt. Wat betreft agrarische bedrijven staat het ontwikkelingen van een 'zorgvuldige veehouderij' centraal. Provinciale staten heeft voor veehouderijen de denklijn vastgesteld 'Ontwikkelruimte moet je verdienen en is niet onbegrensd'. Om ontwikkelruimte te verdienen moet sprake zijn van een (een ontwikkeling naar) een zorgvuldige veehouderij. De Brabantse Zorgvuldigheidsscore Veehouderij bevat hier nadere regels voor. Verder is een agrarisch bouwblok gemaximeerd op 1,5ha. Groter kan alleen als dat een specifiek knelpunt oplost. Voor VABs heeft de provincie onder meer de RvR-regeling. De BMF gaat voor duurzame plattelandsontwikkeling. Het De komende tijd krijgen 'landbouw en klimaat' (o.a. werkveld omvat land- en tuinbouw, kwaliteit buitengebied, voedselcampagne, energie, broeikasgassen) en 'landbouw en leefbaarheid en streekeconomie. Daarbij kijkt de BMF ook volksgezondheid' (o.a. fijnstof, MRSA, Q-koorts) prioriteit. Ook zit naar factoren als ruimtegebruik, het beslag van de landbouw de BMF in het Brabantberaad. op de brandstofvoorraad (voor o.a. kunstmest, transport) en andere grondstoffen, de productie van bio-brandstoffen, het gebruik van water en de productie en verwerking van afval. Brabantberaad Het Brabantberaad is een netwerk van circa 70 organisaties In het netwerk worden via de dialoog tussen partijen dat vooral inzet om te komen tot een zorgvuldige veehouderij oplossingen bedacht om te komen tot een zorgvuldige in Brabant. Bovendien is het doel in 2020 alle overbelaste veehouderij. Op dit moment is er de BZV en de aanpak door situaties qua milieuuitstoot op te lossen. middel van urgentiegebieden. Dorps- en wijkraden Voor dorps- en wijkraden is leefbaarheid in brede zin het belangrijkste thema. De ontwikkelingen in het buitengebied hebben effect op de leefbaarheid van met name kleine kernen. Wijk- en dorpsraden denken graag mee en behartigen de belangen van de bewoners. Stoppende agrariers Agrariers Burgers wonend in het buitengebied Burgergroepen: bv.vereniging Stop de Stank Door een gebrek aan opvolging, groeiruimte of onvoldoende rendement, besluiten veel agrariers om hun bedrijf te beëindigen. In veel gevallen blijft de agrarier in het huis wonen en komt de agrarische bebouwing leeg te staan. Een deel van de agariers wil een schaalsprong maken om zowel een efficiente bedrijfsvoering te waarborgen als te kunnen voldoen aan wet- en regelgeving (vooral op gebied van milieu). Burgers hebben in algemeenheid vooral moeite met de schaalsprong die agrarische bedrijven maken. Dit vanwege de geur- en fijnstofemissie, maar ook vanuit gezondheidseffecten (o.a. door uitbraak Q-koorts). Ook de onbekendheid van wat er achter de dichte gebouwen gebeurt leidt tot ongerustheid. Dit leidt ook tot polarisatie tussen agrariers en burgers in het landelijk gebied. Doel van Stop de Stank is het bevorderen van de kwaliteit van het leefmilieu in de meest brede zin. Het streven naar een optimale kwaliteit van lucht, voedsel, bodem en water. Het stimuleren van leeefbaarheid en duurzaamheid. 23 Veel agrariers hebben het gevoel dat de leegstaande stallen nog altijd een economische waarde vertegenwoordigen (ook al is de bebouwing al volledig afgeschreven). Ook brengt sloop kosten met zich mee. Sloop komt eerder ter sprake als daar iets tegenover staat zoals ruimte voor een andere ontwikkeling (RvR bijv). Functieverandering wordt bijvoorbeeld gezocht in de recreatieve sector (o.a. B&B's), zorgboerderijen of caravanstalling. De agrariers die een schaalsprong willen maken komen met uitbreidingsplannen naar de gemeente. Veel van de mogelijkheden wordt bepaald door de ligging van het bedrijf en de milieuzoneringen. Indien uitbreiding op de eigen locatie maar beperkt mogelijk is kiezen agrariers tegenwoordig ook voor een tweede locatie elders. Bijvoorbeeld door een bedrijf van een stopper over te nemen. Burgers letten streng op ontwikkelingen in het buitengebied. Zeker als het gaat om zogenaamde megastallen. Belangrijk middel is het bezwaar maken tegen planologische procedures. Ook is er sprake van organisatie van burgers in (actie)verenigingen die gezamenlijk uiting geven aan de maatschappelijke weerstand tegen ontwikkelingen die zij niet zien zitten. Het stoppen van de groei van het aantal dieren en een ontwikkeling naar een duurzame veehouderij staat voor hen centraal. Informeert burgers over feiten en ontwikkelingen, organiseert informatie- en discussiebijeenkomsten, spreekt politici aan op beleid, dient zienswijzen in / voert procedures, werkt samen met regionale en provinciale milieuorganisaties

27 24