Zorgplichten in het Activiteitenbesluit milieubeheer: een horde bij handhaving?

Transcriptie

1 Zorgplichten in het Activiteitenbesluit milieubeheer: een horde bij handhaving? Auteur: Studentnummer: Vak: Datum en plaats: C.J.M. (Marjet) van Beem (contractonderwijs) Milieurecht December 2015, Radboud Universiteit Nijmegen

2 I: Lijst van afkortingen AB ABRvS AMvB Awb Barim Bor IPPC JM M en R M.nt. NvT StAB Stb. Stcrt. Wabo Wbb Wm Administratiefrechtelijke Beslissingen Afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State Algemene maatregel van bestuur Algemene wet bestuursrecht Besluit algemene regels voor inrichtingen milieubeheer Besluit omgevingsrecht Integrated Pollution Prevention and Control Jurisprudentie Milieurecht Milieu en Recht Met noot Nota van toelichting Stichting Advisering Bestuursrechtspraak voor Milieu en Ruimtelijke Ordening Staatsblad Staatscourant Wet algemene bepalingen omgevingsrecht Wet bodembescherming Wet milieubeheer 2

3 II: Inhoudsopgave I: Lijst van afkortingen... 2 II: Inhoudsopgave Inleiding Algemeen Opzet, afbakening en definitiebepaling Opzet Afbakening en definitiebepaling Het Activiteitenbesluit en (handhaving van) de zorgplicht Het Activiteitenbesluit in het kort De zorgplicht in het Activiteitenbesluit Handhaving van de zorgplicht in het Activiteitenbesluit Algemeen De zorgplicht als grondslag voor directe handhaving De zorgplicht als grondslag voor maatwerkvoorschriften De zorgplicht van het Activiteitenbesluit in de jurisprudentie Algemeen Enkele uitspraken over handhaving van de zorgplicht ABRvS 10 augustus 2011 (CARU) Bestendiging van de ingezette jurisprudentielijn Conclusie III: Lijst van geraadpleegde literatuur en overige bronnen

4 1. Inleiding 1.1 Algemeen Sinds 1 januari 2008 worden steeds meer inrichtingen alleen nog genormeerd door algemene milieuregels en hebben zij niet langer te maken met een vergunning(-plicht). Op die datum trad het Besluit algemene regels voor inrichtingen milieubeheer (Barim) in werking. 1 Hoofdregel is sindsdien dat een inrichting onder de algemene regels van dit Activiteitenbesluit 2 valt, tenzij tot de inrichting een IPPC-installatie behoort of de inrichting onder bijlage 1, onderdeel B van het Besluit omgevingsrecht (Bor) of onder een categorie van bijlage 1, onderdeel C van het Bor expliciet als vergunningplichtig is aangewezen. 3 Het Activiteitenbesluit is in de loop der tijd uitgebreid met verschillende tranches waarbij meer branches en activiteiten onder het besluit zijn komen te vallen. Inmiddels is het Activiteitenbesluit toe aan de vierde tranche, die op 1 januari 2016 in werking is getreden. 4 Hoewel het Activiteitenbesluit daardoor (evenals de bijbehorende Activiteitenregeling) inmiddels een forse omvang heeft, is in het besluit geen sprake van een allesomvattende (uitputtende) regulering. Er zijn enkel voorschriften opgenomen die zien op de meest relevante aspecten van milieubelangrijke activiteiten. 5 Voor de minder milieurelevante activiteiten en aspecten is in artikel 2.1 lid 1 van het Activiteitenbesluit een zorgplichtbepaling opgenomen. Deze bepaling kan gezien worden als een vangnet 6 en moet er voor zorgen dat een inrichtinghouder ook bij situaties die niet concreet in het besluit geregeld zijn, de nodige aandacht aan de bescherming van het milieu besteedt. 7 Voor de handhavingspraktijk betekent het voorgaande dat voor steeds minder inrichtingen op het bedrijf toegespitste vergunningvoorschriften gelden en dat steeds vaker sprake is van algemene regels. Indien er dan sprake is van activiteiten of aspecten die niet door de algemene regels gereguleerd worden, zal voor handhaving teruggegrepen moeten worden op de 1 Besluit van 19 oktober 2007, houdende algemene regels voor inrichtingen (Besluit algemene regels voor inrichtingen milieubeheer), Stb. 2007, In de praktijk zo genoemd omdat het Barim algemene regels koppelt aan bepaalde activiteiten, zie ook A.B. Blomberg, Twee jaar Activiteitenbesluit, StAB , < 3 Artikel 1.1 lid 3 Wet algemene bepalingen omgevingsrecht (Wabo) juncto artikel 2.1 lid 2 Besluit omgevingsrecht (Bor). Dit neemt overigens niet weg dat delen van het Activiteitenbesluit ook voor deze vergunningplichtige inrichtingen gelden. De voorschriften uit de vergunning gelden in dat geval naast (en als aanvulling op) de algemene regels, zie A.B. Blomberg, Twee jaar Activiteitenbesluit, StAB , < 4 Besluit van 18 september 2015 tot wijziging van het Activiteitenbesluit milieubeheer, het Besluit omgevingsrecht en enkele andere besluiten (nieuwe activiteiten), Stb. 2015, 337 en Regeling van de Staatssecretaris van Infrastructuur en Milieu, van 30 september 2015, nr. IENM/BSK-2015/174195, tot wijziging van de Activiteitenregeling milieubeheer en enkele andere regelingen (nieuwe activiteiten), Stcrt. 2015, Op 30 november 2015 is het inwerkingtredingsbesluit gepubliceerd: Besluit van 21 november 2015 tot vaststelling van de momenten van inwerkingtreding van het Besluit van 18 september 2015 tot wijziging van het Activiteitenbesluit milieubeheer, het Besluit omgevingsrecht en enkele andere besluiten (nieuwe activiteiten) (Stb. 2015, 337), Stb. 2015, Stb. 2007, 415, p.113 (NvT). 6 Stb. 2012, 558, p (NvT). Dit betreft de nota van toelichting bij de derde tranche van het Activiteitenbesluit. 7 Stb. 2007, 415, p.113 (NvT). 4

5 zorgplichtbepaling. In hoeverre zijn de zorgplichten in het Activiteitenbesluit echter bestuursrechtelijk te handhaven? 1.2 Opzet, afbakening en definitiebepaling Opzet Om tot een antwoord te komen op de vraag in hoeverre de zorgplichten in het Activiteitenbesluit bestuursrechtelijk te handhaven zijn, wordt in het navolgende allereerst kort een beeld geschetst van het Activiteitenbesluit. Vervolgens wordt aandacht besteed aan de zorgplicht in het Activiteitenbesluit. Daarbij zal ook het doel van de zorgplicht en de visie van de regering op de bestuursrechtelijke handhaving van de zorgplicht aan de orde komen. Ten slotte wordt gekeken naar handhaving van de zorgplicht in de bestuursrechtspraak Afbakening en definitiebepaling Hoewel zorgplichten op veel meer plekken in het (omgevings-)recht voorkomen, bijvoorbeeld de zorgplicht in artikel 1.1a Wet milieubeheer (Wm) en die in artikel 13 Wet bodembescherming (Wbb), zal in deze paper enkel aandacht worden besteed aan de zorgplicht in het Activiteitenbesluit. Voorts is er in deze paper voor gekozen om vanwege praktische redenen en de beperkte omvang van de paper uit te gaan van een eng handhavingsbegrip. Dit wil zeggen dat in deze paper met de term handhaving enkel wordt bedoeld: het opleggen van een herstelsanctie om naleving van regelgeving af te dwingen. Dit in tegenstelling tot een eerder door mij geschreven scriptie waarin een ruim handhavingsbegrip centraal stond. 8 Zoals reeds blijkt uit de centrale vraag van deze paper, zal enkel worden gekeken naar de bestuursrechtelijke handhaafbaarheid van de zorgplicht in het Activiteitenbesluit. Buiten beschouwing blijft dan ook de strafrechtelijke handhaving van de zorgplicht via de Wet op de economische delicten (artikel 1.1a onder 1 Wet op de economische delicten). 8 Zie daarvoor mijn afstudeerscriptie. C.J.M. van Beem, In de regel handhaven: Een onderzoek naar het in handhavingsbeleid op het gebied van respectievelijk het omgevingsrecht en het financiële bestuursrecht invulling geven aan de drie fasen van handhaving(toezicht, het opleggen van een herstelsanctie en de tenuitvoerlegging van de herstelsanctie), < 5

6 2. Het Activiteitenbesluit en (handhaving van) de zorgplicht 2.1 Het Activiteitenbesluit in het kort In het voorgaande is reeds kort benoemd dat het Activiteitenbesluit op 1 januari 2008 in werking trad. 9 De grondslag voor het Activiteitenbesluit is artikel 8.40 van de Wet milieubeheer (Wm). Sinds de komst van het Activiteitenbesluit is hoofdregel dat een inrichting onder de algemene regels van dit besluit valt, tenzij de inrichting expliciet als vergunningplichtig is aangewezen. Deze vergunningplicht kan voortvloeien uit het feit dat tot de inrichting een IPPC-installatie behoort of omdat deze als zodanig is aangewezen onder bijlage 1, onderdeel B van het Bor of onder een categorie van bijlage 1, onderdeel C van het Bor. 10 Dit neemt echter niet weg dat delen van het Activiteitenbesluit ook voor deze vergunningplichtige inrichtingen gelden. De voorschriften uit de vergunning gelden in dat geval naast (en als aanvulling op) de algemene regels. 11 Voor de inwerkingtreding van het Activiteitenbesluit gold in het milieurecht een geheel andere systematiek. Uitgangspunt was een vergunningplicht op grond van artikel 8.1 Wm (oud), tenzij de inrichting was uitgezonderd van de vergunningplicht en werd gereguleerd door algemene regels op grond van artikel 8.40 Wm. 12 Deze algemene maatregelen van bestuur ex artikel 8.40 Wm waren afgestemd op activiteiten binnen verschillende branches. 13 Zo waren er onder meer het Besluit bouw- en houtbedrijven milieubeheer, het Besluit detailhandel en ambachtsbedrijven milieubeheer en het Besluit horeca-, sport- en recreatie inrichtingen milieubeheer. Deze AMvB s zijn op 1 januari 2008 vervallen en geheel opgegaan in het Activiteitenbesluit. 14 Sinds de inwerkingtreding van het Activiteitenbesluit in 2008 (de eerste fase genaamd) gelden aldus voor veel meer bedrijven dan voorheen enkel nog algemene regels en is een vergunning niet meer nodig. Nadien is het Activiteitenbesluit in het kader van de tweede fase enkele malen gewijzigd en uitgebreid waardoor het aantal bedrijven dat geheel onder de algemene regels valt in de loop der jaren verder is toegenomen. Deze wijzingen vonden, vergelijkbaar met de uitbreidingen van de Algemene wet bestuursrecht (Awb), bij tranches plaats. Zo zijn bij de eerste tranche van 1 januari onder meer de bedrijfstakken vellenoffsetdrukkerijen, humane crematoria en de koude vleesverwerking onder de werkingssfeer van het Activiteitenbesluit gebracht. Met de inwerkingtreding van de tweede tranche op 1 januari zijn afvalgerelateerde activiteiten geheel of gedeeltelijk onder het Activiteitenbesluit gebracht. Per 1 januari is de derde tranche in werking getreden en zijn onder andere de rubber- en kunststof-, beton- en grafische industrie onder de werking van het Activiteitenbesluit gebracht. Daarnaast zijn op die datum het Besluit landbouw, het Besluit glastuinbouw, het Besluit mestbassins en het Besluit lozingen open teelt en 9 Stb. 2007, 415. Het Activiteitenbesluit is nader uitgewerkt bij ministeriële regeling, de Regeling algemene regels voor inrichtingen milieubeheer (Activiteitenregeling), Stcrt 2007, Artikel 1.1 lid 3 Wabo juncto artikel 2.1 lid 2 Bor. 11 A.B. Blomberg, Twee jaar Activiteitenbesluit, StAB , < 12 J.M.H.F. Teunissen, Handboek milieurecht, Amsterdam: Berghauser Pont Publishing 2010, p Van der Feltz 2014, (tekst & Commentaar Milieurecht), Inleidende opmerkingen bij: Activiteitenbesluit milieubeheer, Aanhef, p Zie ook artikel 6.43 Activiteitenbesluit. 15 Stb. 2009, Stb. 2010, Stb. 2012,

7 veehouderij vervallen en worden deze agrarische activiteiten sindsdien gereguleerd door de algemene regels van het Activiteitenbesluit. Ook vond bij de derde tranche de implementatie van de Richtlijn industriële emissies (RIE) plaats. Dit had tot gevolg dat het Activiteitenbesluit (gedeeltelijk) ook van toepassing is op IPPC-inrichtingen. 18 IPPCinrichtingen waren voordien geheel uitgezonderd van het Activiteitenbesluit. 19 Tussentijds vonden nog enkele kleinere wijzigingen en reparaties plaats. 20 Inmiddels is het Activiteitenbesluit toe aan de vierde tranche, die op 1 januari 2016 in werking is getreden. 21 Bij deze tranche is de reikwijdte van het besluit uitgebreid naar onder meer de bedrijfstakken dierencrematoria en bloemenververijen en naar onder meer de activiteiten opslag van cacao en de assemblage van motorvoertuigen De zorgplicht in het Activiteitenbesluit Hoewel het Activiteitenbesluit na de invoering van de verschillende tranches inmiddels een aanzienlijke omvang heeft, 23 is in het besluit echter geen sprake van een allesomvattende (uitputtende) regulering. De nota van toelichting bij het Activiteitenbesluit vermeldt daarover dat: [ ] het niet alleen onmogelijk is een breed scala aan activiteiten, die uiteenlopende gevolgen voor het milieu kunnen veroorzaken uitputtend te reguleren, maar ook dat een dergelijke wijze van reguleren tot een veel meer omvangrijk besluit zou leiden en bovendien op gespannen voet zou staan met de voornemens van het kabinet om het aantal regels te beperken en meer verantwoordelijkheid te leggen bij de doelgroepen. 24 Op basis van de voorgaande overwegingen zijn in het Activiteitenbesluit dan ook alleen voorschriften opgenomen die zien op de meest relevante aspecten van milieubelangrijke activiteiten, aldus de nota van toelichting. 25 Voor de minder milieurelevante activiteiten en aspecten is in artikel 2.1 lid 1 van het Activiteitenbesluit een zorgplichtbepaling opgenomen die als vangnet fungeert. 26 Uitgangspunt van deze zorgplicht is dat de ondernemer ook bij situaties die niet concreet geregeld zijn, de nodige aandacht aan de bescherming van het milieu dient te besteden, aldus de nota van toelichting. 27 In de nota van toelichting bij de 18 Inrichtingen die als zodanig zijn aangewezen in artikel 10 in samenhang met bijlage 1 van de Richtlijn Industriële Emissies. 19 Van der Feltz 2014, (tekst & Commentaar Milieurecht), Inleidende opmerkingen bij: Activiteitenbesluit milieubeheer, Aanhef, p Zie voor een overzicht van de wijzigingen de website van Infomil < 21 Besluit van 18 september 2015 tot wijziging van het Activiteitenbesluit milieubeheer, het Besluit omgevingsrecht en enkele andere besluiten (nieuwe activiteiten), Stb. 2015, 337 en Regeling van de Staatssecretaris van Infrastructuur en Milieu, van 30 september 2015, nr. IENM/BSK-2015/174195, tot wijziging van de Activiteitenregeling milieubeheer en enkele andere regelingen (nieuwe activiteiten), Stcrt. 2015, Op 30 november 2015 is het inwerkingtredingsbesluit gepubliceerd: Besluit van 21 november 2015 tot vaststelling van de momenten van inwerkingtreding van het Besluit van 18 september 2015 tot wijziging van het Activiteitenbesluit milieubeheer, het Besluit omgevingsrecht en enkele andere besluiten (nieuwe activiteiten) (Stb. 2015, 337), Stb. 2015, Zie hierover ook de website van Infomil < 23 Hetzelfde kan overigens gezegd worden van de Activiteitenregeling. 24 Stb. 2007, 415, p.113 (NvT). 25 Stb. 2007, 415, p.113 (NvT). 26 B.A. Beijen (red.), Hoofdlijnen milieubestuursrecht, Den Haag: Boom Juridische Uitgevers 2012, p Door Biezeveld wordt nader ingegaan op andere functies die zorgplichten in de milieuwetgeving kunnen hebben. G.A. Biezeveld, Zorgplichten in de milieuwetgeving, Regelmaat 2008/4, p Stb. 2007, 415, p.113 (NvT). 7

8 derde tranche van het Activiteitenbesluit wordt deze vangnetfunctie nog nader geconcretiseerd: Allereerst is het een vangnet voor die activiteiten die niet vergunningplichtig zijn en ook niet expliciet geregeld zijn in het Activiteitenbesluit. Er zijn voor een dergelijke activiteit dan geen specifieke voorschriften opgenomen. Dit kan zich bijvoorbeeld voordoen bij nieuwe activiteiten die nog niet eerder werden uitgevoerd. Daarnaast is de zorgplichtbepaling een vangnet voor aspecten van activiteiten waarvoor geen voorschriften in het Activiteitenbesluit of Activiteitenregeling zijn opgenomen. 28 Overigens moet worden opgemerkt dat de zorgplichtbepaling in het Activiteitenbesluit geen nieuw verschijnsel is. In het omgevingsrecht komen zorgplichtbepalingen vaker voor 29 en ook enkele van de oude 8.40-AMvB s die het Activiteitenbesluit voor gingen, bevatten zorgplichtbepalingen. 30 Zo was voorzien in een zorgplichtbepaling in onder meer het voormalige Besluit Woon- en verblijfsgebouwen milieubeheer, het voormalige Besluit detailhandel en ambachtsbedrijven milieubeheer en het voormalige Besluit horeca-,sport- en recreatie-inrichtingen milieubeheer. 31 Zorgplichten zijn vaak algemeen (en daardoor weinig concreet) geformuleerd. 32 Of, zoals Biezeveld 33 stelt, bewust globaal geformuleerde gedragsnormen gericht op het bereiken van een gewenste situatie of het voorkomen van een ongewenste situatie. Dit gaat ook op voor de zorgplichtbepaling van het Activiteitenbesluit. De ruime formulering van de zorgplichtbepaling van artikel 2.1 lid 1 Activiteitenbesluit luidt: Degene die een inrichting drijft en weet of redelijkerwijs had kunnen weten dat door het in werking zijn dan wel het al dan niet tijdelijk buiten werking stellen van de inrichting nadelige gevolgen voor het milieu ontstaan of kunnen ontstaan, die niet of onvoldoende worden voorkomen of beperkt door naleving van de bij of krachtens dit besluit gestelde regels, voorkomt die gevolgen of beperkt die voor zover voorkomen niet mogelijk is en voor zover dit redelijkerwijs van hem kan worden gevergd. Lid 2 van artikel 2.1 (sub a tot en met q) bevat vervolgens een nadere concretisering van wat moet worden verstaan onder het voorkomen of beperken van het ontstaan van nadelige gevolgen voor het milieu. 34 Hierbij moet onder meer worden gedacht aan een doelmatig gebruik van energie, het voorkomen dan wel voor zover dat niet mogelijk is het tot een aanvaardbaar niveau beperken van geluidhinder en het voorkomen dan wel voor zover dat niet mogelijk is het tot een aanvaardbaar niveau beperken van lichthinder. Desondanks is naar 28 Stb. 2012, 558, p. 70 (NvT). 29 Zie bijvoorbeeld de zorgplicht in artikel 1.1a Wet milieubeheer (Wm) en die in artikel 13 Wet bodembescherming (Wbb). 30 Aldus ook de nota van toelichting bij het Activiteitenbesluit, Stb. 2007, 415, p.114 (NvT). 31 A.B. Blomberg, Integrale handhaving van milieurecht: een juridische studie over de handhaving van milieurecht in een democratische rechtsstaat (diss. Amsterdam VU), Den Haag: Boom Juridische Uitgevers 2000, p A.B. Blomberg, Integrale handhaving van milieurecht: een juridische studie over de handhaving van milieurecht in een democratische rechtsstaat (diss. Amsterdam VU), Den Haag: Boom Juridische Uitgevers 2000, p G.A. Biezeveld, Zorgplichten in de milieuwetgeving, Regelmaat 2008/4, p Stb. 2007, 415, p.114 (NvT). 8

9 mijn oordeel op basis van de formulering niet op voorhand duidelijk wat in het kader van deze zorgplichtbepaling concreet van de ondernemer wordt verwacht Handhaving van de zorgplicht in het Activiteitenbesluit Algemeen In het voorgaande is uiteengezet dat voor steeds minder inrichtingen op het bedrijf toegespitste vergunningvoorschriften gelden en dat steeds vaker sprake is van algemene regels. Dit brengt met zich dat de activiteiten die plaatsvinden binnen een inrichting niet meer vooraf beoordeeld worden in het kader van vergunningverlening, 36 maar achteraf beoordeeld worden in het kader van handhaving. Indien er dan sprake is van activiteiten of aspecten die niet (of niet uitputtend) door de algemene regels gereguleerd worden, zal voor handhaving teruggegrepen moeten worden op de als vangnet fungerende zorgplichtbepaling. Daarbij kan sprake zijn van directe handhaving op grond van de zorgplicht, maar er kan ook sprake zijn van indirecte handhaving via de band van handhaving van maatwerkvoorschriften die op basis van de zorgplicht zijn gesteld De zorgplicht als grondslag voor directe handhaving De nota van toelichting bij het Activiteitenbesluit is helder over de vraag of direct handhavend optreden op basis van de zorgplicht mogelijk is: Indien door het bevoegd gezag wordt geconstateerd dat een bijzondere situatie met betrekking tot een milieuaspect niet uitputtend is geregeld en het belang van de bescherming van het milieu wordt geschaad, kan direct met toepassing van de zorgplichtbepaling worden gehandhaafd [..]. 38 Uit deze bewoordingen blijkt meteen dat de zorgplicht echt als een vangnet gezien moet worden: alleen in het geval dat activiteiten of aspecten niet dan wel niet uitputtend in het besluit geregeld zijn, kan toe worden gekomen aan toepassing van de zorgplicht. 39 Van den Broek 40 noemt als voorbeeld van een activiteit waarvoor het Activiteitenbesluit geen expliciete regels kent een kaarsenmakerij. Een (beroepsmatige 41 ) kaarsenmakerij dient zich echter wel aan de zorgplichtbepaling te houden. 42 Minder eenvoudig is het om te bepalen of activiteiten en aspecten uitputtend geregeld zijn. De memorie van toelichting zegt daarover dat van een uitputtende regeling sprake is indien er ten aanzien van de omschreven activiteit 35 In gelijke zin A.B. Blomberg, Integrale handhaving van milieurecht: een juridische studie over de handhaving van milieurecht in een democratische rechtsstaat (diss. Amsterdam VU), Den Haag: Boom Juridische Uitgevers 2000, p Zij het dat voor zogenaamde type B inrichtingen op grond van het Activiteitenbesluit wel een meldingsplicht geldt op grond van artikel 1.10 van het Activiteitenbesluit. Een melding kan echter noch geweigerd noch akkoord bevonden worden en is in die zin niet vergelijkbaar met een vergunning(-aanvraag). 37 Zie ook Stb. 2007, 415, p.114 (NvT). 38 Stb. 2007, 415, p.115 (NvT). 39 Zie ook A.B. Blomberg, Integrale handhaving van milieurecht: een juridische studie over de handhaving van milieurecht in een democratische rechtsstaat (diss. Amsterdam VU), Den Haag: Boom Juridische Uitgevers 2000, p J.H.G. van den Broek, Zorgplicht(g)een reden tot bezorgdheid? Zorgplichten in het Activiteitenbesluit milieubeheer, Regelmaat 2008/4, p Het inrichting-criterium van artikel 1.1 lid 1 Wm bepaalt immers dat er sprake moet zijn van een bedrijfsmatige omvang of een omvang als ware bedrijfsmatig. 42 J.H.G. van den Broek, Zorgplicht(g)een reden tot bezorgdheid? Zorgplichten in het Activiteitenbesluit milieubeheer, Regelmaat 2008/4, p

10 of situatie een limitatieve opsomming is opgenomen met eisen of voorschriften. Daarbij is steeds zo nauwkeurig mogelijk omschreven met betrekking tot welk aspect van de zorgplicht en welke activiteit de regels worden gesteld, aldus de memorie van toelichting. 43 Van geval tot geval zal derhalve aan de hand van de letter van het besluit moeten worden bepaald of sprake is van een uitputtende regeling. De website van Kenniscentrum Infomil, 44 het centraal informatiepunt voor wet- en regelgeving binnen het omgevingsdomein, kan daarbij een handreiking bieden. Zo zijn artikelen die de formulering "ten minste voldaan aan" of "voldoet ten minste aan" bevatten niet uitputtend. 45 In dat geval behoort directe handhaving op grond van de zorgplicht tot de mogelijkheden. Als vastgesteld is dat een milieuaspect niet uitputtend geregeld is in het Activiteitenbesluit, wil dat echter nog niet zeggen dat bij een schending van het belang van de bescherming van het milieu meteen handhavend opgetreden kan worden op basis van de zorgplicht. Uit de memorie van toelichting blijkt dat direct handhavend optreden enkel aan de orde is als sprake is van handelen waarvan de drijver van de inrichting in redelijkheid had kunnen overzien dat er sprake is van strijd met de in de zorgplichtbepaling verwoorde belangen van de bescherming van het milieu. De memorie van toelichting noemt het voorbeeld van het lozen van (meer dan marginale hoeveelheden van) motorolie, hetgeen evident schadelijk is voor het vuilwaterriool en de rioolwaterzuiveringsinstallatie. 46 Op dit punt kan de ruime formulering van de zorgplichtbepaling naar mijn oordeel voor problemen zorgen. Zoals eerder opgemerkt geeft de zorgplicht immers niet concreet aan wat van de ondernemer wordt verwacht of wat hij wordt geacht te laten. Dit betekent dat van geval tot geval moet worden bekeken of de ondernemer in redelijkheid had kunnen overzien dat zijn handelen of nalaten in strijd is met de zorgplicht. Hoe in de jurisprudentie met handhaving op grond van de zorgplicht wordt omgegaan, zal in paragraaf drie aan de orde komen De zorgplicht als grondslag voor maatwerkvoorschriften Naast een grondslag voor directe handhaving kan de zorgplicht ook een grondslag voor het stellen van maatwerkvoorschriften vormen. Deze grondslag is opgenomen in het vierde lid van artikel 2.1 van het Activiteitenbesluit. 47 Ook hierbij geldt weer dat, gelet op de vangnetfunctie van de zorgplichtbepaling, uitsluitend maatwerkvoorschriften op grond van de zorgplicht gesteld kunnen worden als voor dat aspect geen uitputtende regeling in het besluit is opgenomen. Daar komt nog bij dat wanneer een bepaling in het Activiteitenbesluit zelf de mogelijkheid biedt tot het bij maatwerkvoorschrift stellen van concrete voorschriften ten aanzien van een bepaald aspect, niet meer toegekomen kan worden aan het stellen van maatwerkvoorschriften voor dat aspect op basis van de zorgplicht. 48 Indien directe handhaving op grond van de zorgplicht niet mogelijk is, omdat de drijver van de inrichting in redelijkheid niet had kunnen voorzien dat zijn handelen in strijd is met de in de zorgplichtbepaling genoemde belangen van de bescherming van het milieu, kan door middel van maatwerkvoorschriften op grond van de zorgplicht voor de benodigde concretisering worden gezorgd. De nota van toelichting noemt het voorbeeld dat door een 43 Stb. 2007, 415, p.113 (NvT). 44 < 45 < tevoldaanaan>. 46 Stb. 2007, 415, p.114 (NvT). 47 In samenhang met artikel 8.42, lid 1 van de Wet milieubeheer. 48 Stb. 2007, 415, p.116 (NvT). 10

11 lozing van afvalwater vanuit een inrichting de capaciteit van het riool wordt overschreden en de doelmatige werking van het riool in gevaar komt. Voor een ondernemer zal echter vaak niet duidelijk zijn wanneer een lozing de capaciteit van het riool overschrijdt en hij zal dus zelf niet kunnen voorzien wanneer zijn handelen leidt tot verstoring van de doelmatige werking van de voorzieningen voor het beheer van afvalwater. Maatwerkvoorschriften kunnen in dat specifieke geval de te lozen hoeveelheid afvalwater begrenzen. Voor de ondernemer is daarmee concreet gemaakt waar hij aan moet voldoen. De aan de ondernemer opgelegde maatwerkvoorschriften kunnen vervolgens op dezelfde manier als de (van toepassing zijnde) bepalingen uit het Activiteitenbesluit gehandhaafd worden Stb. 2007, 415, p.115 (NvT). In het navolgende zal verder geen aandacht meer worden besteed aan de maatwerkvoorschriften die op basis van de zorgplicht kunnen worden gesteld. 11

12 3. De zorgplicht van het Activiteitenbesluit in de jurisprudentie 3.1. Algemeen Zoals uit de memorie van toelichting bij het Activiteitenbesluit blijkt, kan (onder de uiteengezette voorwaarden) direct handhavend worden opgetreden op grond van de zorgplicht in het Activiteitenbesluit. 50 In de handhavingspraktijk lijkt het echter niet de voorkeur te hebben om een procedure te voeren wegens strijd met de zorgplicht, omdat de bewijslast voor bevoegde gezagen vaak een horde vormt. 51 Een beknopt overzicht van de zorgplicht van het Activiteitenbesluit in de jurisprudentie Enkele uitspraken over handhaving van de zorgplicht ABRvS 10 augustus 2011 (CARU) In augustus gaat de Afdeling Bestuursrechtspraak van de Raad van State (hierna: de Afdeling) voor het eerst uitgebreid in op handhaving van de zorgplicht in het Activiteitenbesluit. 53 De Afdeling formuleert in deze uitspraak een soort van tweetrapsraket ten aanzien van handhaving in het kader van de zorgplicht. Het gaat in de uitspraak van de Afdeling van 10 augustus 2011 om het vanuit de inrichting naar het oppervlaktewater afstromen van hemelwater dat teveel verontreinigingen zou bevatten. De drijver van de inrichting wordt dan ook handelen in strijd met artikel 2.1 lid 1 in samenhang met artikel 2.1 lid 2, aanhef en onder d van het Activiteitenbesluit verweten. Met verwijzing naar de nota van toelichting oordeelt de Afdeling in de eerste plaats wanneer de zorgplichtbepaling van toepassing is: Met de zinsnede "die niet of onvoldoende worden voorkomen of beperkt door naleving van de bij of krachtens dit besluit gestelde regels" in artikel 2.1, eerste lid, van het Barim heeft de wetgever tot uitdrukking willen brengen dat overtreding van de zorgplicht en het stellen van zorgplichtmaatwerkvoorschriften uitsluitend aan de orde is in gevallen waarvoor het Barim geen uitputtende regeling bevat (nota van toelichting, blz , Stb. 2007, 415). 54 Zoals Van t Lam in haar annotatie bij deze uitspraak ook concludeert, kan handhaving op basis van de zorgplicht aldus uitsluitend aan de orde zijn indien en voor zover het Activiteitenbesluit niet uitputtend is. 55 In casu is geen sprake van een uitputtende regeling ten aanzien van afstromend hemelwater. Is vastgesteld dat geen sprake is van een uitputtende regeling in het Activiteitenbesluit, dan wordt toegekomen aan de vervolgvraag. Dit betreft de vraag wanneer daadwerkelijk handhavend op kan worden getreden tegen handelen in strijd met de zorgplicht. De Afdeling wijdt hier een uitgebreide overweging aan: 50 Stb. 2007, 415, p.115 (NvT). 51 E. Alders, : Vijf jaar Activiteitenbesluit, Bouwrecht 2013/31, p ABRvS 10 augustus 2011, ECLI:NL:RVS:2011:BR4631, M en R 2012/20, m.nt. Van t Lam. 53 Aldus Van t Lam in haar annotatie bij ABRvS 10 augustus 2011, M en R 2012/ ABRvS 10 augustus 2011, ECLI:NL:RVS:2011:BR4631, M en R 2012/20, m.nt. Van t Lam. 55 Aldus Van t Lam in haar annotatie bij ABRvS 10 augustus 2011, M en R 2012/20, p

13 De in artikel 2.1, eerste lid, van het Barim opgenomen zorgplicht richt zich rechtstreeks tot drijvers van inrichtingen. De eis van de rechtszekerheid brengt mee dat deze drijvers slechts kunnen worden aangesproken op naleving van de zorgplicht, voor zover zij vooraf kunnen weten dat hun handelen of nalaten ermee in strijd is. Dit geldt te meer daar overtreding van de zorgplicht niet enkel een bestuursrechtelijke overtreding inhoudt, maar ingevolge de Wet op de economische delicten ook een strafrechtelijk te vervolgen overtreding of misdrijf. De zorgplicht zoals geregeld in het Barim bevat een aantal begrippen die nadere invulling behoeven, en waarbij niet één invulling als de enig juiste kan worden beschouwd. De vragen wanneer nadelige milieugevolgen niet voldoende worden voorkomen en wanneer redelijkerwijs kan worden gevergd dat deze gevolgen worden voorkomen, kunnen bijvoorbeeld afhankelijk van de gekozen weging van alle relevante factoren op verschillende manieren worden beantwoord. Dit betekent dat niet in alle gevallen een eenduidig antwoord bestaat op de vraag waartoe de norm in een concreet geval exact verplicht. Dat het niet in alle gevallen mogelijk is om te weten waartoe de zorgplicht verplicht, wordt onderkend in de toelichting bij het Barim (nota van toelichting, blz. 115, Stb. 2007, 415). Dit in aanmerking genomen, moet worden geoordeeld dat bestuursrechtelijke handhavingsmaatregelen vanwege overtreding van de in artikel 2.1, eerste lid, van het Barim opgenomen zorgplicht, uitsluitend kunnen worden getroffen wanneer het handelen of nalaten van de drijver van de inrichting onmiskenbaar in strijd is met de zorgplicht. 56 De overweging van de Afdeling dat sprake moet zijn van een onmiskenbare strijd met de zorgplicht sluit aan bij het in de memorie van toelichting genoemde voorbeeld van de evident schadelijke lozing van motorolie. 57 Hoewel de Afdeling de bedoeling van de AMvB-wetgever aldus nadrukkelijk als leidraad hanteert, wordt ook duidelijk waar handhaving in het kader van de zorgplicht op problemen kan stuiten. De ruime (vage) formulering van de zorgplicht leidt er immers toe dat, naar het oordeel van de Afdeling, een aantal begrippen nadere invulling behoeven, waarbij niet één invulling als de enig juiste kan worden beschouwd. 58 Daar voegt de Afdeling nog aan toe dat dit met zich brengt dat niet in alle gevallen een eenduidig antwoord bestaat op de vraag waartoe de norm in een concreet geval exact verplicht. Het antwoord op de vraag of in een concrete casus sprake is van een handelen of nalaten dat onmiskenbaar in strijd is met de zorgplicht [cursivering van mij; MvB] hangt aldus sterk af van de omstandigheden van dat geval. Van t Lam merkt daarover op dat niet duidelijk is waar zich nu precies het omslagpunt bevindt tussen het wel of niet onmiskenbaar overtreden van de zorgplicht. Dit zal bij een rechtsgang moeten blijken. 59 Kennelijk speelt de motivering van het bevoegd gezag bij het handhavingsbesluit ook nog een aanzienlijke rol. In de onderhavige uitspraak overweegt de Afdeling immers dat ondanks het feit dat er een andere concretisering van de zorgplicht mogelijk is, afwijkend van de door het bevoegd gezag gehanteerde concretisering, het bevoegd gezag toch voldoende aannemelijk 56 ABRvS 10 augustus 2011, ECLI:NL:RVS:2011:BR4631, M en R 2012/20, m.nt. Van t Lam. 57 In gelijke zin Van t Lam in haar annotatie bij deze uitspraak, ABRvS 10 augustus 2011, ECLI:NL:RVS:2011:BR4631, M en R 2012/20, m.nt. Van t Lam, p In gelijke zin Van der Velde in zijn annotatie bij ABRvS 13 november 2013, ECLI:NL:RVS:2013:1896, AB 2014/32, online te raadplegen via Kluwer Navigator. 59 Annotatie van Van t Lam bij ABRvS 10 augustus 2011, ECLI:NL:RVS:2011:BR4631, M en R 2012/20, p

14 heeft gemaakt dat voor de drijver van de inrichting onmiskenbaar moest zijn dat gehandeld werd in strijd met de zorgplicht. 60 Hoewel in deze zaak aan de door de Afdeling geformuleerde tweetrapsraket voldaan wordt, haalt het handhavingsbesluit de eindstreep uiteindelijk niet. De Afdeling oordeelt dat onvoldoende duidelijk is waar de last toe strekt en de opgelegde last is daardoor in strijd met de rechtszekerheid Bestendiging van de ingezette jurisprudentielijn Met verwijzing naar de uitspraak van 10 augustus 2011 overweegt de Afdeling op 13 november dat bestuursrechtelijke handhavingsmaatregelen vanwege overtreding van de in artikel 2.1, eerste lid, van het Activiteitenbesluit opgenomen zorgplicht, uitsluitend worden getroffen wanneer het handelen of nalaten van de drijver van de inrichting onmiskenbaar in strijd is met de zorgplicht. Het betreft in deze een handhavingsverzoek wegens lichthinder afkomstig van een bewegingscentrum. De Afdeling wijdt in deze uitspraak geen overwegingen aan de (voorafgaande) vraag of sprake is van een uitputtende regeling in het Activiteitenbesluit. Lichthinder is echter niet uitputtend geregeld in het Activiteitenbesluit. 63 De Afdeling overweegt dat niet aannemelijk is gemaakt dat de drijver van de inrichting onmiskenbaar in strijd met de zorgplicht handelt. Het enkele ervaren van lichthinder en het feit dat deze ervaren hinder eenvoudig weggenomen zou kunnen worden, zijn daartoe niet afdoende. Omdat ook de grenswaarden uit de richtlijn van de Nederlandse Stichting voor Verlichtingskunde niet worden overschreden en deze richtlijn als uitgangspunt mocht worden genomen, was het bevoegd gezag niet bevoegd om handhavend op te treden, aldus de Afdeling. 64 In een uitspraak van de Afdeling van 29 januari strandt een (afgewezen) verzoek om handhaving wel op het feit dat het Activiteitenbesluit terzake een uitputtende regeling bevat: Zoals de Afdeling heeft overwogen in de uitspraak van 10 augustus 2011 in zaak nr /1/M1, heeft de wetgever met de zinsnede "die niet of onvoldoende worden voorkomen of beperkt door naleving van de bij of krachtens dit besluit gestelde regels" in artikel 2.1, eerste lid, van het Activiteitenbesluit milieubeheer tot uitdrukking willen brengen dat overtreding van de zorgplicht uitsluitend aan de orde is in gevallen waarvoor dat besluit geen uitputtende regeling bevat (nota van toelichting, blz , Stb. 2007, 415). Dat artikel 2.20, eerste lid, van het Activiteitenbesluit milieubeheer de mogelijkheid geeft om in afwijking van de waarden, bedoeld in artikel 2.17, bij maatwerkvoorschrift andere waarden 60 ABRvS 10 augustus 2011, ECLI:NL:RVS:2011:BR4631, M en R 2012/20, m.nt. Van t Lam. 61 In gelijke zin Van t Lam in haar annotatie bij ABRvS 10 augustus 2011, ECLI:NL:RVS:2011:BR4631, M en R 2012/20, p ABRvS 13 november 2013, ECLI:NL:RVS:2013:1896, AB 2014/32, m.nt. Van der Velde, online te raadplegen via Kluwer Navigator. 63 In gelijke zin Van der Velde in zijn annotatie bij ABRvS 13 november 2013, ECLI:NL:RVS:2013:1896, AB 2014/32, online te raadplegen via Kluwer Navigator. De rechtbank Gelderland overweegt daarentegen in een uitspraak van 19 juli 2013 (ECLI:NL:RBGEL:2013:2640) wel uitvoerig welke aspecten uitputtend en welke aspecten niet uitputtend zijn gereguleerd in het Activiteitenbesluit. 64 ABRvS 13 november 2013, ECLI:NL:RVS:2013:1896, AB 2014/32, m.nt. Van der Velde, online te raadplegen via Kluwer Navigator. 65 ABRvS29 januari 2014, ECLI:NL:RVS:2014:174, m.nt. De Rooij, online te raadplegen via < aspx>. 14

15 vast te stellen, betekent niet dat artikel 2.17 geen uitputtende regeling bevat als bedoeld in artikel 2.1 van dat besluit. Derhalve heeft de rechtbank terecht geen grond gezien voor het oordeel dat de in dat artikel neergelegde zorgplicht noopt tot handhavend optreden. 66 In doet de Afdeling een uitspraak omtrent de vraag of het geluid afkomstig van traditioneel schieten uitputtend geregeld is in het Activiteitenbesluit. De Afdeling oordeelt bevestigend: Met de zinsnede "die niet of onvoldoende worden voorkomen of beperkt door naleving van de bij of krachtens dit besluit gestelde regels" in artikel 2.1, eerste lid, van het Activiteitenbesluit milieubeheer heeft de wetgever tot uitdrukking willen brengen dat overtreding van de zorgplicht uitsluitend aan de orde is in gevallen waarvoor het Activiteitenbesluit milieubeheer geen uitputtende regeling bevat. Dit is het geval indien er ten aanzien van een omschreven situatie of activiteit geen limitatieve opsomming is opgenomen met eisen of voorschriften (nota van toelichting, blz , Stb. 2007, 415). Ingevolge artikel 2.18, eerste lid, aanhef en onder g, van het Activiteitenbesluit milieubeheer is het geluid veroorzaakt door traditioneel schieten volledig uitgezonderd van de geluidnormen zoals gesteld in het Activiteitenbesluit milieubeheer en kunnen algemene regels hiervoor slechts gesteld worden bij gemeentelijke verordening. In het Activiteitenbesluit milieubeheer is geluid veroorzaakt door traditioneel schieten dan ook uitputtend geregeld. De rechtbank is derhalve terecht, zij het op andere gronden, tot het oordeel gekomen dat het college op grond van de zorgplicht niet handhavend mag optreden ten aanzien van geluidhinder vanwege traditioneel schieten door de Schutterij. 68 Op basis van de voorgaande uitspraken kan inmiddels worden gesteld dat de in de uitspraak van 10 augustus 2011 door de Afdeling uitgezette lijn als een vaste lijn in de jurisprudentie mag worden gezien. 69 Deze lijn is in overeenstemming met de door de AMvB-wetgever genoemde voorwaarden voor directe handhaving op grond van de zorgplicht en kan gezien worden als een tweetrapsraket: er wordt alleen aan handhaving op grond van de zorgplicht toegekomen indien het Activiteitenbesluit ter zake geen uitputtende regeling bevat en er moet voorts sprake zijn van een voor de drijver van de inrichting onmiskenbare schending van de door de zorgplicht beschermde belangen. In de gevallen dat geen sprake is van een uitputtende regeling in het Activiteitenbesluit, lijkt toch vooral dit laatste criterium de grootste horde te vormen in handhavingszaken. De ruime (vage) formulering van de zorgplicht leidt er immers toe dat het antwoord op de vraag of in een concrete casus sprake is van een handelen of nalaten dat onmiskenbaar in strijd is met de zorgplicht sterk afhangt van de omstandigheden van dat geval. Daar komt bij dat het bevoegd gezag, nu de ruime formulering van de zorgplicht meerdere concretiseringen toelaat, met een zeer degelijke onderbouwing moet komen waarom in het concrete geval sprake is van handelingen of nalaten onmiskenbaar in strijd met de zorgplicht. Vooralsnog lijkt op basis van de jurisprudentie geconcludeerd te kunnen worden dat die horde maar in weinig zaken succesvol wordt bedwongen. 66 ABRvS 29 januari 2014, ECLI:NL:RVS:2014: ABRvS 11 maart 2015, ECLI:NL:RVS:2015:737, JM 2015/50, m.nt. Arents. 68 ABRvS 11 maart 2015, ECLI:NL:RVS:2015: Aldus ook Van t Lam in haar annotatie bij ABRvS 11 maart 2015, ECLI:NL:RVS:2015:737, < 15

16 4. Conclusie Sinds de inwerkingtreding van het Activiteitenbesluit op 1 januari 2008 en de daarop volgende uitbreidingstranches worden steeds meer inrichtingen alleen nog genormeerd door algemene milieuregels en hebben zij niet langer te maken met een vergunning(-plicht). Voor de handhavingspraktijk betekent dit dat voor steeds minder inrichtingen op het bedrijf toegespitste vergunningvoorschriften gelden en dat steeds vaker sprake is van algemene regels. Uit de nota van toelichting bij het Activiteitenbesluit blijkt dat de AMvB-wetgever het echter zowel onmogelijk als onwenselijk heeft gevonden om een uitputtende regeling tot stand te brengen. In het Activiteitenbesluit zijn dan ook alleen voorschriften opgenomen die zien op de meest relevante aspecten van milieubelangrijke activiteiten. Voor de minder milieurelevante activiteiten en aspecten is in artikel 2.1 lid 1 van het Activiteitenbesluit een zorgplichtbepaling opgenomen die als vangnet fungeert. Deze zorgplichtbepaling is echter heel algemeen en derhalve weinig concreet geformuleerd. In deze paper is dan ook de vraag opgeworpen in hoeverre de zorgplichten in het Activiteitenbesluit bestuursrechtelijk te handhaven zijn. Op basis van de nota van toelichting bij het Activiteitenbesluit kan gesteld worden dat door de AMvB-wetgever beoogd is dat de zorgplicht direct gehandhaafd kan worden. Hieraan zijn wel de twee voorwaarden verbonden dat de desbetreffende activiteit of het betreffende aspect niet dan wel niet uitputtend moeten zijn gereguleerd in het besluit en dat sprake moet zijn van handelen waarvan de drijver van de inrichting in redelijkheid had kunnen overzien dat er sprake is van strijd met de in de zorgplichtbepaling verwoorde belangen van de bescherming van het milieu. In uitspraken van de Afdeling omtrent handhaving op basis van de zorgplicht van het Activiteitenbesluit kan een bestendige lijn worden herkend waarin deze twee voorwaarden worden teruggevonden. Zo wordt allereerst, met verwijzing naar de nota van toelichting bij het Activiteitenbesluit, getoetst of het Activiteitenbesluit ten aanzien van het betreffende aspect een uitputtende regeling bevat. Vervolgens wordt getoetst of het handelen of nalaten van de drijver van de inrichting onmiskenbaar in strijd is met de zorgplicht. Deze laatste toets blijkt in de handhavingspraktijk de grootste horde te vormen. De ruime (vage) formulering van de zorgplicht leidt er immers toe dat het antwoord op de vraag of in een concrete casus sprake is van een handelen of nalaten dat onmiskenbaar in strijd is met de zorgplicht sterk afhangt van de omstandigheden van dat geval. Daar komt bij dat het bevoegd gezag, nu de ruime formulering van de zorgplicht meerdere concretiseringen toelaat, met een zeer degelijke onderbouwing moet komen waarom in het concrete geval sprake is van handelingen of nalaten onmiskenbaar in strijd met de zorgplicht. Vooralsnog lijkt op basis van de jurisprudentie geconcludeerd te kunnen worden dat die horde maar in weinig zaken succesvol wordt bedwongen. Het voorgaande leidt dan ook tot de conclusie dat de zorgplicht van het Activiteitenbesluit bestuursrechtelijk is te handhaven, maar dat het slagingspercentage bij de bestuursrechter uiteindelijk beperkt lijkt. 16

17 III: Lijst van geraadpleegde literatuur en overige bronnen Literatuur B.A. Beijen (red.), Hoofdlijnen milieubestuursrecht, Den Haag: Boom Juridische Uitgevers 2012, p A.B. Blomberg, Integrale handhaving van milieurecht: een juridische studie over de handhaving van milieurecht in een democratische rechtsstaat (diss. Amsterdam VU), Den Haag: Boom Juridische Uitgevers Van der Feltz 2014, (tekst & Commentaar Milieurecht), Activiteitenbesluit milieubeheer. J.M.H.F. Teunissen, Handboek milieurecht, Amsterdam: Berghauser Pont Publishing Artikelen E. Alders, : Vijf jaar Activiteitenbesluit, Bouwrecht 2013/31. G.A. Biezeveld, Zorgplichten in de milieuwetgeving, Regelmaat 2008/4, p A.B. Blomberg, Twee jaar Activiteitenbesluit, StAB , < J.H.G. van den Broek, Zorgplicht(g)een reden tot bezorgdheid? Zorgplichten in het Activiteitenbesluit milieubeheer, Regelmaat 2008/4, p Regelgeving Besluit van 19 oktober 2007, houdende algemene regels voor inrichtingen (Besluit algemene regels voor inrichtingen milieubeheer), Stb. 2007, 415. Besluit van 9 november 2009, houdende wijziging van het Besluit algemene regels voor inrichtingen milieubeheer (nieuwe activiteiten in en reparaties van het Besluit algemene regels voor inrichtingen milieubeheer), Stb. 2009, 479. Besluit van 15 november 2010 tot wijziging van het Besluit algemene regels voor inrichtingen milieubeheer (afvalgerelateerde activiteiten in het Besluit algemene regels voor inrichtingen milieubeheer), Stb. 2010, 781. Besluit van 31 oktober 2012 tot wijziging van het Activiteitenbesluit milieubeheer en het Besluit omgevingsrecht en enkele andere besluiten (nieuwe activiteiten, integratie Besluit emissie-eisen middelgrote stookinstallaties milieubeheer, vereenvoudigingen en reparaties in het Activiteitenbesluit milieubeheer) Stb. 2012, 558. Besluit van 18 september 2015 tot wijziging van het Activiteitenbesluit milieubeheer, het Besluit omgevingsrecht en enkele andere besluiten (nieuwe activiteiten), Stb. 2015,

18 Regeling van de Staatssecretaris van Infrastructuur en Milieu, van 30 september 2015, nr. IENM/BSK-2015/174195, tot wijziging van de Activiteitenregeling milieubeheer en enkele andere regelingen (nieuwe activiteiten), Stcrt. 2015, Besluit van 21 november 2015 tot vaststelling van de momenten van inwerkingtreding van het Besluit van 18 september 2015 tot wijziging van het Activiteitenbesluit milieubeheer, het Besluit omgevingsrecht en enkele andere besluiten (nieuwe activiteiten) (Stb. 2015, 337), Stb. 2015, 450. Jurisprudentie ABRvS 10 augustus 2011, ECLI:NL:RVS:2011:BR4631, M en R 2012/20, m.nt. Van t Lam. Rechtbank Gelderland, 19 juli 2013, ECLI:NL:RBGEL:2013:2640. ABRvS 13 november 2013, ECLI:NL:RVS:2013:1896, AB 2014/32, m.nt. Van der Velde, online te raadplegen via Kluwer Navigator. ABRvS29 januari 2014, ECLI:NL:RVS:2014:174, m.nt. De Rooij, online te raadplegen via < ABRvS 11 maart 2015, ECLI:NL:RVS:2015:737, JM 2015/50, m.nt. Arents, tevens geannoteerd door Van t Lam, < Internetsites